I Maidə Surəsi 55-56

394 ............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Musa Peyğəmbərin (ə.s), yanındakılarla birlikdə sarsıntıya tutulduqları

və bəlanın ortasında qaldıqları bir sırada dilə gətirdiyi

istəyinin axışı və məzmunu işdə bunlardan ibarət idi. Bax gör, Hz. Musa

qulluq ədəbini necə də gözəl güdür, Allahdan özlərinə necə

ağrımasını istəyir, davamlı rəhmət bağışlamasını diləyir, tərifləri ilə

ilahi hirsi dindirir və beləcə sonunda istəklərini dilə gətirərkən

sözünü etmədiyi bir diləyi qarşılanır!

Bu dilək, yanındakıların həlak edildikdən sonra təkrar həyata

çevirilmələri idi. Vəhy yolu ilə özünə verilən bu xəbər

Quranda belə nəql edilir: "(Allah) dedi ki: Əzabıma, dilədiyimi

uğradaram; rəhmətim hər şeyi örtmüşdür. Onu (pisliklərdən)

çəkinənlərə, zəkatı verənlərə və ayələrimizə inanlara yazacağam."

(Ə'RAF, 156) Musanın diləyinə cavab olaraq, "rəhmətim hər

şeyi örtmüşdür." dedikdən sonra Allahın daha nə edəcəyi gözlənilə bilər

ki?!

Uca Allah o kəsləri bağışladığını və Musa Peyğəmbərin (ə.s)

istəyinə müsbət cavab verərək həlak etmiş olduğu o kəsləri

təkrar canlandırıb dünyaya çevirdiyini belə açıqlayır: "Hanı,

'Ey Musa, Allahı açıqca görmədikcə sənə inanmarıq." demişdinilik

də dərhal sizi ildırım çarpmışdı; siz də bunu görürdünüz. Sonra

bəlkə şükr edərsiniz deyə sizi ölümünüzdən sonra yenidən diriltdik."

(Bəqərə, 55-56) Nisa surəsində də təxminən olaraq bu ayələrdəki

məlumat verilmişdir.

Musa Peyğəmbərin duasında güddüyü ədəblərdən biri, "Onunla

dilədiyini sapdırarsan..." şəklindəki sözüdür. Burada Allaha ürəkdən

tənzih etdiyi kimi sözlə də tənzih etmiş olsun deyə, bu vəziyyətin

havalananların pis seçimlərindən qaynaqlandığını söyləmədi. Söyləmək

istədiyi şey, "Allah onunla bir çoxunu sapdırar və yenə onunla

bir çoxunu doğru yola çatdırar. Onunla yalnız fasiqləri sapdırar."

(Bəqərə, 26) ayəsində olduğu kimi. Çünki içində olduğu vəziyyət

onu, Allahın mut-lak vəli olduğunu, hər tənzimləmənin ONA çatıb

söykən/dözdüyünü vurğulamaqdan başqa şeyə toxunmaqdan saxlamaqda idi.

Bunun yanında içindəki əsl diləyi olan yanındakıların öldürüldükdən

sonra təkrar dirildilmələri istəyini dilə gətirmədi. Çünki içində

ol/tapıldığı qorxu və təhlükə içiçeren vəziyyət, onu sözü uzat

Maidə Surəsi 116-120 ................................................... 395

maktan saxladı. Bu istəyə, "Rəbbim! Diləsəydin onları da, məni

də daha əvvəl həlak edərdin..." sözü ilə yalnız işarə etməklə kifayətləndi.

Musa Peyğəmbərin (ona salam olsun) dualarından biri də bu

görüşmənin dönüşündə qövmünün buzova tapındıqlarını görməsi

üzərinə etdiyi duadır. Uca Allah bu hadisəs(n)i ona xəbər vermişdi. Bu

barədə uca Allah belə buyurur:

"Lövhələri yerə atdı və qardaşının başını tutub özünə doğru

çəkməyə başladı. (Qardaşı,) Anamın oğulu, dedi, bu birlik məni

xor görüb əldən saldılar. Az qala/haradasa məni öldürürdülər. (Nə olar)

düş-manları mənə güldürmə, məni bu zalım birliklə bir tutma."

(Ə'RAF, 150) Bunun üzərinə qardaşına ağrıdı və qardaşı ilə özünün

zalım birliklərdən ayırt edilməsi üçün dua edərək belə dedi:

"(Musa) dedi ki: 'Rəbbim! Məni və qardaşımı bağışla, bizi rəhmətinin

içinə al/götür. Sən mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisisən." (Ə'RAF, 151)

Özü ilə qardaşının ayırt edilərək ilahi rəhmətin çətiri

altına alınmalarını istəməsinin səbəbi, soydaşlarının bu zülmləri

üzündən ilahi qəzəbə uğrayacaqlarını bilməsi idi. Necə ki uca

Allah bu duanın dərhal arxasından bunu belə açıqladı: "Buzovu

ilah əldə edənlərə, şübhəsiz Rəblərindən bir hirs və dünya həyatında

bir zillət çatacaq." (Ə'RAF, 152) Daha əvvəlki şərhlərimiz,

onun sözlərində dəyişik ədəb qaydalarını güddüyünü ortaya

qoyar.

Musa Peyğəmbərin (ə.s) bir başqa duasını Quran bizə belə

nəql edir: "Musa, 'Rəbbim! Mən özümdən başqasına malik

deyiləm; qardaşım da (elə). O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin

arasını ayır.' dedi." (Maidə, 25) Qarğış mənasında olan bu

duanı, qövmünə müqəddəs torpaqlara girmələrini əmr etdiyində, "Ey

Musa! Onlar orada olduğu müddətcə biz oraya əsla girmərik. O halda

sən və Rəbbin gedin, döyüşün; biz burada oturacağıq." (Maidə,

24) deyə verdikləri cavab üzərinə etmişdir.

Hz. Musa (ə.s) bu duada gözəl ədəbin nümunəsini verir. Çünki

ilk əmri çox həyasızca rədd edildikdən sonra ikinci dəfə ilahi əmri

onlara çatdırmaq istəmədiyini, "Rəbbim! Mən özümdən və qardaşımdan

başqasına malik deyiləm." deyərək kinayə şəklində ifadə

edir. Yəni sənin verdiyin əmrlərə yalnız mən və qardaşım yat

396......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yoruq. Onlar məni o qədər həyasızca rədd etdilər ki, artıq onlardan

ümidimi kəsdim. Buna görə sənin əmrini onlara çatdırmaq və cəmiyyətlərini

yaxşılığa yönəltmək istəmirəm.

Özünə və qardaşına malik olmağı şəxsinə izafə etməsinin

[yəni özünə və qardaşına özünün malik olduğunu ifadə etməsinin]

se-bebi, bu malikiyetten qəsdinin itaət etmə olmasıdır.

Yoxsa əgər məqsədi yaratma mənadakı malikiyet olsaydı, bu malikiyetin

gerçək mənada Allaha aid olduğunu, özünün isə ancaq

Allahın özünə bağışladığı qədəriylə bundan bir nəsibi olduğunu

ifadə etmədən onu şəxsinə izafə etməzdi. Bu istəksizliyini

və müsbət qarşılıq verə biləcəkləri mövzusundakı ümidsizliyini

Rəbbinə ifadə etdikdən sonra onlarla əlaqədar hökmü Allaha həvalə edərək

belə deyir: "O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin arasını

ayır."

Şuayb Peyğəmbərin (ə.s) qövmünə etdiyi bu qarğış da bu

qabildəndir: "Rəbbimiz! Bizimlə qövmümüz arasında haqq ilə hökm et.

Sən hökm edənlərin ən xeyirlisisən." (Ə'RAF, 89)

Şuayb Peyğəmbər, qövmünə istiqamətli çağırışının müvəffəqiyyətindən

ümid kəsdikdən sonra ilahi vədin yerinə yetirilməsini və qövmü ilə

arasındakı anlaşılmazlığın haqq uyğun olaraq həll edilməsini, ədalətlə

hökm edilməsini istəyir. Nəzərdə tutduğu ilahi vəd budur: "Hər ümmətin

bir peyğəmbəri vardır. Peyğəmbərləri gəldiyi zaman, aralarında

ədalətlə hökm edilər, onlara əsla zülm edilməz." (Yunus, 47)

Şuayb Peyğəmbər "aramızda hökm ver." deyərək möminləri

ken idisi ilə birləşdirir. Çünki qövmünün kafirləri bu sözləri ilə onu

və möminləri birlikdə təhdid etmişlər idi: "Ey Şuayb! Səni və səninlə

birlikdə inananları şəhərimizdən qətiliklə çıxaracağıq və ya dinimizə

dönəcəksiniz." (Ə'RAF, 88) İşdə buna görə Şuayb möminləri

öz yanında mütaliə edərək qövmünü davranışları ilə baş-başa

buraxdı və "Rəbbimiz! Bizimlə qövmümüz arasında... hökm et..." deyərək

işlərini Allaha həvalə etdi.

Şuayb Peyğəmbər duasında Allahın, "hökm edənlərin ən xeyirlisi"

adına sığındı. Çünki daha əvvəl ifadə edildiyi kimi duanın

mətninə uyğun bir ilahi sifətə sığınmaq, [Allahı o sifətinə] and

vermə [və o sifəti vasitəs(n)i edərək ONdan bir istəkdə ol/tapılma] mənasına

gələn təsirli bir təsdiqdir. Bu ifadə Musa Peyğəmbərin (ə.s) yu

Maidə Surəsi 116-120 ..................................................... 397

arvadda nəql etdiyimiz, "Rəbbim! Mən özümdən və qardaşımdan

başqasına malik deyiləm. O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin

arasını ayır." şəklindəki sözündən fərqlidir. Çünki yuxarıda

ifadə etdiyimiz kimi o dua, əslində dua deyildi; çağırış etməkdən imtina etməyi

və işi Allaha həvalə etməyi məqsəd qoyan bir ifadə idi. Bu

yüzdən and verməyi tələb etmirdi. Halbuki Şuayb Peyğəmbərin ifadəsi

belə deyil.

Bu cür duaların bir başqa nümunəs(n)i də Davud ilə Süleyman Peyğəmbərlərin

(ikisinə də salam olsun) Quranda nəql edilən bu dualarıdır:

"And olsun biz, Davuda və Süleymana elm verdik. Onlar

də, 'Bizi mömin qullarının bir çoxuna üstün edən Allaha

həmd olsun.' dedilər." (Nəml, 15)

Bu iki peyğəmbərin həmd etmədə, şükr etmədə və sahibi olduqları

elmi üstünlüyü Rəblərinə izafə etmədə güddükləri ədəb

açıqdır. Başqa bəziləri kimi danışmırlar. Məsələn Qar/qazancına, özünə

və sərvətinə güvənərək qövmünə qarşı qürurlanmaması yolunda

öyüd verildiyində, "Bu (sərvət) məndə/bəndə olan bir məlumat sayəsində

mənə verildi." (Qəsəs, 78) demişdi. Başqa bir qövm haqqında

də uca Allah belə buyurur: "Peyğəmbərləri onlara açıq dəlillər/sübut edər

gətirincə, onlar özlərində olan məlumat ilə sevinib öyündülər.

Sonunda lağ etdikləri şey ken idilərini əhatə etdi." (Mömin,

83)

Allah onları bir çox möminə üstün etdi səbəbi ilə

hamdetmele-rinin qorxusu yoxdur. Çünki bu davranış, xüsusi bir

neməti xatırlamaq və reallığı ifadə etməkdir. Yoxsa Allahın qullarına

qarşı böyüklük göstərmək deyil ki, pis görülsün. Necə ki uca Allah

bir bölük möminin üstünlük istəyini və yüksək xarakterləri və

uca səyləri səbəbi ilə onları təriflədiyini belə ifadə edir:

"Rəbbimiz! Bizə gözümüzün işıqlığı olacaq bərabər/yoldaşlar və uşaqlar

bağışla və bizi (pisliklərdən) çəkinənlərə öndər et." (Furqan, 74)

Süleyman Peyğəmbərin (ə.s) qarışqa hekayəsi ilə əlaqədar olaraq

nəql edilən bu sözləri də bu qabildəndir: "Qarışqa vadisinə gəldikləri

zaman bir qarışqa, 'Ey qarışqalar, dedi, yuvanıza girin ki Süleyman

və ordusu fərqində olmayaraq sizi əzməsin.' (Süleyman)

onun sözündən ötəri gülümsədi və dedi ki: 'Rəbbim! Mənə və

ana-atama verdiyin nemətə şükr etməmi və məmnun olacağın yaxşı

işlər etməmi könülümə ilham et/ət və rəhmətinlə məni yaxşı qullarının

398 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

arasına qat." (Nəml, 18-19)

Qarışqa, Süleyman Peyğəmbərə sahibi olduğu böyük suverenliyi

xatırlatdı. O suverenlik ki, təməlləri küləyin və cinlərin əmrinə

təqdim edilməsi ilə bərkimişdi. Küləklər əmri uyğun olaraq əsir və cinlər

istədiyi işləri edirlər. Bunların yanında quşların dilini də bilir.

Tək bu suverenliyi, bizlərdə olduğu kimi insanın vara biləcəyi ən/en

uca həsrət şəklində görmür, gözündə elə canlanmır və bu

ehtişam ona qulluq sifətini, Rəbbi qarşısındakı yazıqlığını

unutdurmur. Tərsinə bu möhtəşəm suverenliyi, Rəbbinin özünə

bağışladığı bir nemət hesab edir. Bu səbəbdən də [qarışqanın

sözlərindən] Rəbbini, özünə və ana-atasına xüsusi olaraq

təqdim edilən nemətləri xatırlayır və onları dilə gətirir. İşdə bu tutum,

onun kimi bir peyğəmbərin (ona salam olsun) bu vəziyyətdə geyinə biləcəyi

ən üstün ədəb nümunəsidir.

Ayədə görüldüyü kimi Hz. Süleyman burada, Allahın özünə

təqdim etdiyi neməti andı. Hərçənd ona verilən nemətlər çoxdur amma, bu

nöqtədə ön planda gördüyü nemət o böyük suverenlik və əzici səltənətdir.

Bundan ötəri yaxşı işlər etməyi xatırladı və Rəbbindən

özünü yaxşı işlər etməyə müvəffəq etməsini, könülünə yaxşı işlər

etməyi ilham etməsini istədi. Çünki mülk (suverenlik, hökmdarlıq)

taxtında oturan adamdan ən çox gözlənilən şey yaxşı işlər etmək

və gözəl bir tutum sərgiləməkdir.

Bütün bunlardan ötəri Rəbbindən ilk olaraq özünü nemətlərinə

qarşı şükr etməyə, ikinci olaraq da yaxşı işlər etməyə müvəffəq

etməsini istədi. Yaxşı iş etmə diləyi ilə kifayətlənməyərək yaxşı işi

"məmnun olacağın" qeydi ilə qeydləndirdi. Çünki o hər işində

Rəbbini göz qarşısında saxlayan bir quldur və yaxşı işləri sırf Rəbbinin

razılığını qazanmaq üçün istəməkdədir. Arxasından, "və rəhmətinlə

məni yaxşı qullarının arasına qat." deyərək yaxşı işlərlə əlaqədar müvəffəqiyyət diləyini

özdə yaxşı olma diləyi ilə perçinlemiştir.

Bu cür duaların bir başqa nümunəs(n)i Yunus Peyğəmbərin (ə.s)

özünü udan balığın qarınındaykən etdiyi və bizə Allah tərəfindən

nəql edilən bu duadır: "Zünnunu (Delfini) də (an); hanı o hirsli

halda (yurdundan) getmişdi, bizim əsla sıxışdırmayacağımızı

sanmışdı. Nəhayət qaranlıqlar içində, 'Səndən başqa tanrı yoxdur,

sən (nöqsanlıqlardan) münəzzəhsən; həqiqətən mən zalımlardan

Maidə Surəsi 116-120 ................................................... 399

oldum.' deyə səsləndi." (Ənbiya, 87)

Quranın bizə izah etdiyinə görə Yunus Peyğəmbər (ona salam

olsun), Rəbbindən qövmünün əzaba çarpdırılmasını istəmişdi. Allah

də onun bu istəyini qəbul etdi və bunu Yunus Peyğəmbər qövmünə

xəbər verdi. Lakin əzab gəlmək üzrəykən Rəblərinə tövbə etdikləri

üçün Allah tərəfindən əzabları qaldırıldı. Yunus Peyğəmbər bunu

görüncə, qövmünü tərk edərək bir səfərə çıxdı. Səfəri əsnasında

bir gəmiyə mindi. Gəminin yolunu bir balıq kəsdi. Yola salar,

aralarından birini dənizə atmağa qərar verdilər. Balıq bu adamı

udacaq və digərləri xilas olacaqdılar. Bu yolçu qura ilə təyin olunacaqdı.

Çəkilən kur'ada Yunus Peyğəmbərin adı çıxdı və dənizə atıldı,

beləcə balıq tərəfindən uduldu. Yunus Peyğəmbər balığın

qarınında ikən davamlı şəkildə Allahı təsbeh edirdi. Sonunda Allahın

əmri üzərinə balıq Yunus Peyğəmbəri sahilə atdı.

Bu hadisə Allahın Yunus Peyğəmbərə istiqamətli bir dərs verməsi

idi. Uca Allah, dəyişik hallarının gərəkləri uyğun olaraq peyğəmbərlərinə

dərs verər. Necə ki belə buyurur: "Əgər Allahı təsbeh edənlərdən

olmasaydı, təkrar diriləcəkləri günə qədər onun qarınında

qalardı." (Saffat, 143-144)

Yunus Peyğəmbərin, qövmü ilə maraqlanmağı buraxıb məqsədsiz bir

səfərə çıxması, Rəbbinin bir qənaətini yadırğayan, buna görə

Rəbbinə qızaraq ONdan qaçan, xidmətini və qulluq vəzifəsini

tərk edən bir qulun vəziyyətini təmsil edirdi. Bu vəziyyət Allahın

xoşuna gəlmədiyi üçün imtahana təbii/tabe tutaraq ona bir dərs verdi, onu

ədəbləndirdi. Onu elə dar bir zindana atdı ki, onun katmerli

qaranlıqlarında barmaq ucu qədər bir genişlik tapa bilmədi. Bunun

üzərinə bu qaranlıqlar içində, "Səndən başqa tanrı yoxdur, sən

(nöqsanlıqlardan) münəzzəhsən; həqiqətən mən zalımlardan oldum."

deyə səsləndi.

Bu olub bitənlərin tək məqsədi, vəziyyətinin təmsil etdiyindən

fərqli bir vəziyyətin ortaya çıxması idi. Bu fərqli vəziyyət, bu gerçəyi

ortaya qoymaq için idi: Uca Allah onu tutub istədiyi yerdə

həbs etməyə qadirdir; ona dilədiyini edə bilər. O halda Allahdan

qaçıb sığınıla biləcək tək yer/yeyər yenə Allahın özüdür. Buna görə balığın

qarınındakı o halı, ona Allahın özündən başqası olmayan

tək mabut olduğunu və ONA qulluq etmənin qaçınılmaz olduğunu

qəbul etməyi təlqin etdi və bu idrakla "Səndən başqa tanrı yox