MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)
Yüklə 2,33 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)
- MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞININ DƏYƏRLİ ÖRNƏKLƏRİ
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU ______________________________________________ MÜHACİRƏTDƏ FOLKLOR ARAŞDIRMALARI I KİTAB BАKI – 2015 
Elmi redaktor: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru
filologiya üzrə elmlər doktoru Mühacirətdə folklor araşdırmaları, I kitab, Bаkı, Elm və təhsil, 2015, 252 səh. Kitabda siyasi səbəblər üzündən doğma Vətəni tərk edərək mühacirətdə yaşayıb-yaratmağa məcbur olan Ə.Cəfəroğlu, M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, Ə.Yurdsevər, H.Baykara, S.R.Rəfioğlu, M.S.Sənan, M.H.Türkəqul, M.Altunbay, Ə.Özər, İ.Melikoff, B.Həqqi, X.Aslan və başqalarının folklorla bağlı araşdırmaları toplanmışdır. folklorinstitutu.com M 4603000000 Qrifli nəşr 098 – 2015 © Folklor İnstitutu, 2015 © Almaz Həsənqızı, 2015 MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLIĞININ DƏYƏRLİ ÖRNƏKLƏRİ Azərbaycan mühacirətini təmsil edənlər – Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə, Əhməd Cəfəroğlu, Ceyhun bəy Hacıbəyli, Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Nağı Keykurun, Hüseyn Baykara, Əbdülvahab Yurdsevər, Məmməd Sadıq Sənan, Mirzadə Mustafa Fəxrəddin, Hilal Münşi, Məcid Musazadə, Əziz Alpaut, Əziz Özər, Mustafa Haqqı Türkəqul, Yunus Lənkəranlı, Nəbi Turablı, Əli Volkan, İren Melikoff, Xavər Aslan, Turxan Gənceyi, Həmid Nitqi, Behruz Həqqi və başqaları Vətənindən uzaqlarda xalqının zəngin mənəvi sərvətlərinin düzgün, qərəzsiz tanıtdırılması uğrunda mübarizə aparmış, xalq ədəbiyyatının bütün janrlarını bu və ya başqa şəkildə araşdırmış, beləliklə, mühacirətdə folklorla bağlı çox zəngin tədqiqatlar yaranmışdır. On doqquzuncu əsrin son onilliyindən başlayaraq Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr və onların dünya ölkələrindəki əks-sədası vətəni istiqlaliyyətinə qovuşdurmaq arzusunda olan bir çox ziyalıların mübarizəni davam etdirmək məqsədilə başqa ölkələrə üz tutması ilə nəticələndi. Mücadilədən dönməyən bu fədakar insanlar xalq yaradıcılığı örnəklərinə öz azadlıq davalarının tərkib hissəsi kimi yanaşırdılar ki, bu da mühacirətdə folklorşünaslığın yaranmasını zəruri edən ən əsas şərtlərdən biri idi. Lakin bundan əlavə bir çox məsələlər də vətəndən kənarda Azərbaycan xalq yaradıcılığı ilə bağlı fəaliyyətlərin meydana çıxmasına səbəb oldu. Onları qısaca belə xülasə etmək olar: – Azərbaycanın rus əsarətinə düşməsilə xalqın istiqlaliyyətinin itirilməsi və vətənin hürriyyətə qovuşmasını təmin etmək məsələsinin mühacirətdəki ziyalıların ən böyük amalına çevrilməsi; – Sovet ideoloji sisteminin xalq yaradıcılığına qarşı qeyri-obyektiv münasibəti, əsərlərin senzura tərəfindən “qayçılanması”, hətta bəzən insanlar kimi “repressiya qurbanları”na çevrilməsi, yəni tamamilə yasaq edilməsi; – Folklor örnəklərinin sovet Azərbaycanında bir çox hallarda əslinə uyğun olaraq deyil, sosialist ideologiyası fonunda yanlış tədqiq edilməsi; – Digər ölkələrdə yaşamaq zorunda qalan ziyalıların senzuradan kənar, yəni azad mühitdə tədqiqat aparmaq imkanlarının olması; – Xalqının itirilmiş istiqlaliyyətini bərpa etmək arzusunda olan mühacirət folklorşünaslarının bu mübarizədə folklor örnəklərinə xüsusi önəm vermələri; – Sovet sisteminin bütün türkdilli xalqları, o cümlədən azərbaycanlıları öz tarixi soy-köklərindən uzaqlaşdırmaq, nəticə etibarı ilə milli dəyərlərdən təcrid etmə cəhdləri; – Azərbaycan folklor materiallarının toplanması, ümumtürk kontekstində tədqiqi, nəşri, dünya ölkələrində təbliğ edilməsi – bu çox mühüm məsələ idi. Çünki sovet ideoloji sistemi cidd-cəhdlə türk xalqları arasındakı soy-kök bağlarını qoparmağa, onlara yeni bir tarix uydurmağa çalışırdı. Mühacirət folklorşünaslığının elmi-nəzəri tədqiqatları bir çox hallarda həmin dövrdə sovet basqısı altında yaranan araşdırmalardan özünəməxsusluğu, obyektivliyi, metodoloji aspekti ilə ciddi şəkildə fərqlənməkdədir. Xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı janrları ilə bağlı sovet senzurasının yasaqladığı bir sıra məsələlərə ilk dəfə mühacirətdə diqqət yetirilmiş, bu və ya digər şəkildə münasibət bildirilmişdir. Onlardan bir neçəsini xatırlatmağa ehtiyac vardır. Hər şeydən əvvəl, vətəni Quzey və ya Güney parçasına ayırmadan, daha doğrusu, Bütöv Azərbaycan xalq ədəbiyyatının tam şəkildə araşdırılması baxımından mühacirətdə aparılan tədqiqatlar çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bundan əlavə, xalq ədəbiyyatı örnəkləri tarixi köklərinin bağlandığı türk və dünya folklorşünaslığı kontekstində təhlilə cəlb olunmuşdur. Keçən əsrin iyirminci illərindən başlayaraq, mühacirətdə qədim türk abidələrindəki (“Orxon-Yenisey”, Mahmud Kaşğarlının “Divanü-lüğat-it türk”, Seyid Cəmaləddin İbn Mühənnanın “Hilyətül-insan həlbətül-lisan” və s.) folklorla bağlı məsələlər təhlilə cəlb olunmuşdur. Həmin illərdə repressiya dəhşətlərinin yaşandığı Azərbaycanda qədim türk mənbələrinin hər hansı bir şəkildə təhlilə cəlb edilməsi imkansız idi. Qaçaqlıqla bağlı bir çox dastanvari rəvayətlər mühacirətdə sovet Azərbaycanındakı təhlillərdən tam fərqli bir prizmadan – xalqın müstəmləkəçilərə (birbaşa ruslara!) qarşı mübarizəsindən yaranması qənaətlərilə tədqiq edilmişdir. Qaçaq Məhəmməd bəy Kavalerlə bağlı yaranan folklor örnəkləri – rəvayət və şeirlər haqqında isə yalnız mühacirətdə məlumatlar verilmişdir. Azərbaycan və dünya (slavyan, alman, hind və s.) xalqlarının inancları mühacirətdə keçən əsrin otuzuncu illərindən öyrənilməyə başlamışdır ki, bu da Azərbaycandakı tədqiqatlardan bir xeyli əvvələ təsadüf etməkdədir. Xalqın azadlıq uğrunda üsyanlarının liderləri Babək, Şeyx Şamil, Cavad xanla bağlı yaranan folklor örnəkləri və onların müəllifləri olan el şairləri ilə bağlı mühacirətdə bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. Hətta maraqlı bir fakt diqqəti cəlb etməkdədir. Əbdülqadir Süleyman 1932-ci ildə “Azərbaycan yurd bilgi”sində nəşr etdirdiyi “Türk qövmlərinin xalq ədəbiyyatında rus istilasının inikası” adlı tədqiqatında “Cavad xan” dastanının Güney Azərbaycanda iki müxtəlif variantını dinlədiyini bildirməkdədir. “Koroğlu” dastanının Paris nüsxəsilə bağlı mühacirətdə 1933-cü ildə məlumat verilmişdir, həmin əsər Azərbaycana 1989-cu ildə gətirilmiş, 1997-ci ildə Bakıda nəşr edilmişdir. Mühacirətdə türk folklorunun müqayisəli təhlili probleminə təxminən səksən il bundan əvvəl diqqət yetirilmişdir. Belə ki, Səlim Rəfiq Rəfioğlunun 1933-1934-cü ildə yazdığı “Azərbaycan və Anadolu hekayələrinin təhlili və müqayisəsi” əsərini görkəmli türk alimi Mehmet Fuad Köprülü məhz müqayisəli folklorşünaslığa bir töhfə kimi yüksək dəyərləndirmişdir. Sovet dövründə bu metodologiyada tədqiqat aparmaq senzura nəzarəti altında mümkün deyildi. Təəssüf ki, yazılmasından səksən il keçməsinə baxmayaraq, hələ də həmin əsər Türkiyənin İstanbul şəhərində Bəyazid Dövlət Kitabxanasında əlyazması şəklində qorunmaqdadır. Mühacirətdə İraq türkmənlərinin – Kərkük folkloru ilə bağlı tədqiqatlar keçən əsrin 50-ci illərindən aparılmışdır. Məlumdur ki, Azərbaycanda bu işə 60-cı illərdən sonra başlanmışdır. Bütün sadalananlarla yanaşı, “Azərbaycan antroponimisinə dair notlar” (1958), “Dədə Qorqud” hekayələrinin antroponim yapısı” (1959), “Türk onomastikasında ay və günəş ünsürləri” (1964), “Türk onomastikasında at kultu” (1965) adlı araşdırmaları ilə Əhməd Cəfəroğlu adlar sisteminə (onomastik vahidlərə) folklorşünaslıq elminin mövqeyindən yanaşma metodunun əsasını qoymuşdur. Həmçinin İren xanım Melikoff bəzi dastan qəhrəmanlarının adlarının əbcəd hesabı ilə ədəd qarşılığını və həmin sayların müqəddəsliyini müəyyənləşdirmişdir ki, bu təcrübəyə hələ də Azərbaycan folklorşünaslığında təsadüf etmək çətindir. Mühacir aşıqlarla bağlı yenə onlarla eyni taleni yaşayan tədqiqatçılar müəyyən qədər məlumatlar vermişlər. Azərbaycanda hələ də bu barədə tədqiqat əsərləri, demək olar ki, yoxdur. Türk mifoloji düşüncəsi keçən əsrin 30-cu illərindən mühacir ziyalıların tədqiqatlarında araşdırma mövzusuna çevrilmiş, ilkin ibtidai təsəvvürlərlə yanaşı, etnosun mənəvi dünyası təhlilə cəlb edilmişdir. Bundan əlavə, etnosun ilk dini təsəvvürləri, şamanizm baxışları, musiqi mədəniyyəti, qopuz və onun təsir dairəsi haqqında Ə.Ağaoğlunun, M.Ə.Rəsulzadənin, Ə.Cəfəroğlunun, İ.Melikoffun, B.Həqqinin və başqalarının maraqlı tədqiqatları vardır. Sovet senzurasının yasaqladığı mövzular olması isə mühacirətdə aparılan bu tədqiqatların dəyərini daha da artırmaqdadır. Xatırladaq ki, son illərdə türk və o cümlədən Azərbaycan mifoloji sistemilə bağlı çox dəyərli tədqiqatlar aparılmışdır, onların mühacirətdəki araşdırmalarla müqayisəli təhlilinə ehtiyac vardır. Mühacirətdə xalq ədəbiyyatına aid materialların nəşrinə xüsusi diqqət yetirilmiş, həbsxanalarda belə folklor örnəkləri toplanmış, beləliklə, “məhbəs folkloru” silsiləsi yaranmışdır, Azərbaycanda bu təcrübəyə təsadüf edilmir. Qeyd etmək lazımdır ki, sovet hakimiyyəti illərində nəinki mühacirətdə yaranan tədqiqatlardan bəhs etmək, hətta onların adlarını xatırlamaq belə böyük narahatlıq yaratmışdır. Bununla yanaşı, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Cəfəroğlu, C.Hacıbəyli və başqalarının adları sovet dövrü Azərbaycan mətbuatında ara-sıra səslənmişdir. Lakin təəssüf ki, bu məqalələr çox vaxt onların fəaliyyətinə kölgə salmaq məqsədi daşımış, qeyri-obyektiv, sovet senzurasının tələbinə müvafiq olaraq qərəzli tənqid ruhunda yazılmışdır. Belə ki, Ə.Cəfəroğlunun “Sovetlər Birliyi türkolojisi araşdırmalarında rus kültür üstünlüyü davası” məqaləsi ilə bağlı xüsusi olaraq Azərbaycanda iclaslar təşkil edilmiş, İ.Kərimovun “Agent kafedra arxasında”, F.Köçərlinin “Böhtançıya cavab” və s. məqalələri yazdırılmışdı. Xatırladaq ki, Əhməd Cəfəroğlunun həmin tədqiqatı 1971-ci ildə Münhendə Sovetlər Birliyini Öyrənmə İnstitutunun orqanı olan “Dərgi”də nəşr olunmuşdu. Əhəmiyyətini nəzərə alaraq, “Azərbaycan” (Ankara) dərgisi 1972-ci ildə həmin tədqiqatı yenidən nəşr etmişdi. Mühacirlər yalnız dövlət və kültür istiqlaliyyətinin birlikdə xalqın azadlığına gətirəcəyinə əminliklərini bildirmiş, əgər bu iki mühüm amil bir-birindən təcrid edilərsə, hürriyyətin tam olmayacağına inanmışlar. Onların bu fikrinin doğruluğunu bütün zamanlarda yaranan ədəbi əsərlər sübut etmişdir, çünki bir çox hallarda, o cümlədən yaxın keçmişimizdə – sovet hakimiyyəti illərində dövlət istiqlaliyyətinin olmaması öz təsirini kültür sahəsində də göstərmişdir. Azərbaycan mühacirət folklorşünasları dünyanın müxtəlif ölkələrində – Almaniya, Amerika, Fransa, İsveç, Polşa, İngiltərə və başqa ölkələrdə, əsasən də qardaş Türkiyədə fəaliyyət göstərmişlər. Azərbaycan mühacirət folklorşünaslığının təxminən XIX əsrin sonlarında yaranmasını qəbul etmək olar və dörd mərhələdə təsnif etmək mümkündür: I. XIX əsrin sonlarından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna qədər; II. 1920-ci il sovet hakimiyyətinin qurulmasından İkinci Dünya müharibəsinə qədər; III. İkinci Dünya müharibəsi dövrü mühacirəti; IV. 1978-ci il İran inqilabından və 1991-ci il Azərbaycanın Quzeyinin müstəqilliyinin elan olunmasından sonra. Ayrıca qeyd olunmalıdır ki, mühacirət folklorşünaslığının ən fəal dövrü ikinci və üçüncü mərhələyə – sovet hakimiyyəti illərinə təsadüf etməkdədir. Bunun da əsas səbəbi sovet siyasi sisteminin türk xalqlarına qarşı olan qeyri-obyektiv münasibəti ilə bağlıdır. Mühacirətdə yaşamaq məcburiyyətində qalan ziyalılar folklorun müxtəlif janrları – inanclar, ovsunlar, əmək nəğmələri, bayatılar, xalq mahnıları, atalar sözləri, tapmacalar, əfsanələr, rəvayətlər, nağıllar, lətifələr, dastanlarla bağlı tədqiqatlar aparmışlar. Ümumilikdə, mühacirətdə folklor materialları əsasən iki: ədəbi-nəzəri və ictimai-siyasi aspektdə araşdırılmışdır Lakin mühacirət folklorşünaslığının mövzu istiqamətləri çox rəngarəngdir. Yuxarıda qeyd etdiymiz kimi, xalq ədəbiyyatının ayrı-ayrı janrları əsasən elmi-nəzəri cəhətdən tədqiq edilmişdir. Bundan əlavə, siyasi məqsədlə yazılan tədqiqatlarda folklorun mənəvi təsir gücündən məharətlə istifadə olunmuşdur. Lakin hər bir halda, istər elmi-nəzəri, istər siyasi məqsədlə yazılan tədqiqatlarda vətənin istiqlalı, hürriyyəti ön planda verilmişdir. Məsələn, Mirzə Bala Məmmədzadənin (1898-1959) siyasi səpkidə yazdığı və Berlində çıxan “Qurtuluş” dərgisində 1937-ci ildə nəşr etdirdiyi “Dövlət quşu” məqaləsində əslində xalq diplomatiyası haqqında danışılır və nağıl fiqurundan istifadə edilir. Müəllif nağıl süjetləri, qəhrəmanları, orada iştirak edən qeyri-adi qüvvələr və s. haqqqında məlumat versə də, onun məqsədi Azərbaycan xalqının folklor ənənələrində və tarixində demokratik seçki məsələsinin uğurlu həllinin mövcud olduğunu bildirməkdir. Müəllif: “Dövlət quşu yalnız istiqlalın hamisidir. Və istiqlalı yenidən qurtaranların başına qonacaqdır”, – yazaraq, tədqiqatında izlədiyi əsas məqsədi ifadə etmişdir. Ə.Cəfəroğlunun tam fərqli – nəzəri səpkidə apardığı, bir ustad aşığın həyatı və yaradıcılığına həsr olunan və ilk dəfə 1948-ci ildə “Zeytun dalı” (İstanbul), 1953-cü ildə isə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisində təkrar nəşr etdirdiyi “Hüdudboyu saz şairlərimizdən Dədə Qasım” adlı tədqiqatının son cümləsi heyrət doğurur: “Hələ bu gün Dədə Qasım öz Güləsərilə Azərbaycanın Əfşar elində “28 May köşkündə”, matəmini tutduğu ana vətənin əsarətinə sazı və sözü ilə ağlamaqdadır”. Fikrimizcə, şərhə ehtiyac yoxdur. Nədən yazırlarsa, yazsınlar, mühacirətdə Azərbaycan ziyalılarını düşündürən yalnız və yalnız bir ideal vardı – Vətənin istiqlalı! Sovet senzura sisteminin təkidi ilə xalq ədəbiyyatı örnəklərinin yanlış təbliğinə və ya yasaqlanmasına qarşı mübarizə mühacirət folklorşünaslarını narahat edən əsas məsələlərdən biri olmuşdur. Belə ki, sovet Azərbaycanındakı qaçaqçılıq hərəkatı ilə bağlı aparılan tədqiqatlar, “Kitabi-Dədə Qorqud”un yasaqlanması, Novruz bayramına olan qeyri-obyektiv münasibət və s. kəskin tənqid edilmiş, rəsmi və ya qeyri-rəsmi qadağan edilən mövzular mühacirətdə daim diqqət mərkəzində saxlanmışdır. Folklor örnəkləri toplanaraq müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş, ayrı-ayrı ölkələrdə nəşr və təbliğ olunmuşdur. Bu da, bir tərəfdən, folklor örnəklərinin unudulmasının qarşısını almaq, vətəni dünyada tanıtdırmaq arzusundan irəli gəlmişdirsə, digər tərəfdən, ziyalıların qürbət acılarını qismən azaltmış, onlara təskinlik vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, hələ keçən əsrin 20-ci illərindən folklor örnəkləri mühacirətdə dünya standartları səviyyəsində toplanmışdır. Belə ki, əsasən bu materiallar tam söyləndiyi dialektdə, heç bir dəyişiklik edilmədən verilmiş, düzgün tələffüz üçün xüsusi şərti işarələrdən (uzun, qısa, sağır nun və s.) istifadə olunmuşdur. Hər səhifədə bəzi anlaşılmayan dialektizmlərin ədəbi dildə qarşılığını göstərən lüğətlər tərtib edilmiş, informator haqqında lazımi bilgilər əlavə olunmuş, həmçinin folklor örnəkləri çox vaxt variantları ilə birlikdə göstərilmişdir. Bu da tədqiqatçıların işini xeyli asanlaşdırmış, həmin materialların folklorşünaslıq üçün olduğu qədər dilçilik, xüsusən dialektologiya üçün zəngin mənbəyə çevrilməsini təmin etmişdir. Bundan əlavə, mühacirətdə Azərbaycanın milli-mənəvi sərvətlərinin təbliği üçün həmin ziyalılar tərəfindən folklor materialları, həmçinin onlarla bağlı tədqiqat əsərləri dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində nəşr olunmuşdur ki, bu zəngin irsin dəyərləndirilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Məsələn, Ə.Cəfəroğlunun 1929-1930-cu ildə Berlində alman dilində “Gəncə şivəsində 75 azəri bayatıları və lisana aid bir müqəddimə” (“75 Azarbajğanische Lieder “Bajaty” in der Mundart von Ganğa nebst einer sprachlichen Erklarung”), 1936-cı ildə Neapolda Şərq Tədqiqatları İnstitutunun Annalında italyan dilində “Azəri xalq ədəbiyyatında sayaçı sözləri” (“La canzone del “Sayagi” pela Lettarutura popolare dell Azerbaydjan”), 1957-ci ildə Berlində alman dilində “Azərbaycan və Anadolu folklorunda saxlanan iki şaman tanrısı” (“Zwei Schamanen-Gotheiten Aserbaidschans und Anadoliens”), 1964-cü ildə Visbadendə alman dilində “Türk dünyası ədəbiyyatı” silsiləsindən “Azərbaycan ədəbiyyatı” (“Die Aserbeidschanische Literatur”), 1933-cü ildə Ceyhun bəy Hacıbəylinin Parisdə, fransız dilində “Qarabağın dialekti və folkloru (Qafqaz Azərbaycanı)” (“La Dialekte et le folklore du Karabagh (Azerbaidjani du Caucase”), İren Melikoffun 1957-ci ildən başlayaraq fransız, ingilis dillərində nəşr etdirdiyi tədqiqatlar (Onların bir qismi türk dilinə Turan Alptekin tərəfindən tərcümə edilərək, 2008-ci ildə İstanbulda “Dastandan masala – türkoloji yolçuluqlarım” adı ilə nəşr edilmişdir), 1997 və 1998-ci illərdə Kölndə Behruz Həqqinin yayımladığı “Ata sözlərinin kökləri və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər”, 2000-ci ildə Kölndə “Tapmacalar, bilməcələr” və s. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Türkiyə, həm Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan folklor materialları sayca olduqca çoxdur. Mühacirətdə ayrı-ayrı folklorşünasların yaradıcılığı araşdırılmış, dünyada aparılan tədqiqatlar izlənilmiş və həm vətəndə, həm xaricdə nəşr olunan tədqiqatlarla bağlı münasibət bildirilmiş, resenziyalar yazılmışdır. Belə ki, Kırzıoğlu M.Fəxrəddinin “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı tədqiqatı haqqında M.Ə.Rəsulzadə “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı resenziya yazmışdır, həmçinin Şamil Cəmşidovun “Kitabi-Dədə Qorqudu vərəqləyərkən” kitabı haqqında Əhməd Cəfəroğlu “Türkiyyat” məcmuəsində münasibət bildirmişdir, amerikalı professor Robert Dankoffun yanlış təhlillərilə bağlı İren Melikoff “Qazan sözcüyü üzərinə” adlı cavab yazmışdır və s. Bundan əlavə, 1928-ci ildə Fransada “Asiya jurnalı”nda xanım Şatskayanın (M-me Chatskaya) N.Dmitriyevlə birlikdə “Tatar xalq şərqiləri” adı altında tədqiqatı nəşr edilmiş və orada 76 Azərbaycan bayatısı verilmişdir. Ə.Cəfəroğlu həmin tədqiqat haqqında 1932-ci ildə “Azərbaycan yurd bilgisi”ndə kəskin tənqidi münasibət bildirmişdir. Alimi qəzəbləndirən, hər şeydən əvvəl, tədqiqatın sərlövhəsi olmuşdur, digər tərəfdən, bayatıların toplanma xüsusiyyətlərinin də düzgün olmadığı bildirilmişdir. Xatırladaq ki, Azərbaycanın Quzeyinin öz müstəqilliyini yenidən bərpa etməsindən iyirmi ildən çox keçməsinə baxmayaraq, təəssüf ki, hələ də mühacirətdəki folklor irsi bütöv şəkildə təhlilə cəlb olunmamışdır. Halbuki Azərbaycanın öz istiqlaliyyətinə təkrar qovuşması ədəbi-mədəni irsimizin yenidən, milli mənafelər baxımından nəzərdən keçirilməsi üçün geniş imkanlar yaratmış və yetmiş ildən artıq sovet ideoloji sisteminin birbaşa müdaxiləsi, həmçinin kommunist partiyasının tələbləri fonunda ciddi senzuraya məruz qalan mənəvi irsin tamamilə fərqli mövqedən araşdırılması, həmin tədqiqatların, toplanan folklor örnəklərinin vətəndə nəşri və təbliği məsələsi folklorşünaslığın qarşısında mühüm bir vəzifə kimi qalmaqdadır. Bundan əlavə, artıq Güney Azərbaycandakı folklor materiallarının toplanması, nəşri və təhlili də qarşıda bir vəzifə olaraq qalmaqdadır. Mühacirətdə bu sahədə çox ciddi tədqiqatlar aparılmışdır, onların da nəzərə alınmasına ehtiyac vardır. Budur, ömrü əzablar, qürbət ağrıları və heç kimə acımayan ağır həyat fırtınaları içərisində keçən ziyalıların yalnız müəyyən qisminin yaradıcılığından seçmələri əhatə edən ilk kitab qarşınızdadır. “Bu, Azərbaycan mühacirlərinin xalq yaradıcılığı ilə bağlı apardıqları zəngin tədqiqat irsinin çox kiçik bir hissəsidir”, – deyə bilərik. Gələcəkdə bu araşdırmaların, həmçinin mühacirətdə toplanan folklor materiallarının nəşrinin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. İnanırıq ki, bu ilk təşəbbüs sonrakı nəşrlərin meydana çıxması üçün bir zəmin olacaq və mühacirətdə ömür sürən ziyalıların haqq etdikləri diqqət onlardan əsirgənilməyəcəkdir.
Topluya daxil edilən ilk tədqiqat Gəncədə doğulub İstanbulda dünyasını dəyişən məşhur azərbaycanlı folklorşünas alim Əhməd Cəfəroğlunun (1899-1975) çox zəngin yaradıcılığına aiddir. Hələ keçən əsrin 30-cu illərində Ə.Cəfəroğlu “Azəri xalq ədəbiyyatında batil etiqadlar” məqaləsində qaldırdığı problemə müraciət etməsinin səbəblərini aydınlaşdırarkən, Azərbaycanda mərasimlərlə bağlı tədqiqatların aparılmadığını, bu zəngin irsin toplanılmadığını, diqqətdən kənarda qaldığını, lakin xalqın mənəvi zənginliyinin, milli xarakterinin göstəricisi olan bu ənənələrin yaşadılmasının vacibliyini qeyd etmişdir. Ə.Cəfəroğlu bu mövzu ilə bağlı bir mənbə, tədqiqat əsəri əldə edə bilmədiyi üçün yalnız öz xatirində qalan və ailəsində icra edilən mərasimləri araşdırmasına əlavə etdiyini oxucusunun diqqətinə çatdırmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, onun bu əsəri folklorun tədqiqatdan kənarda qalmış mühüm bir janrının öyrənilməsi sahəsində ilk addım olmaqla yanaşı, vətənin həm Quzey, həm də Güney parçasının, daha doğrusu, Bütöv Azərbaycan xalq ədəbiyyatının araşdırılması baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu tədqiqatın yazıldığı illərdə sovet senzura sisteminin ciddi nəzarəti altında Azərbaycanın özündə bu metodologiyada bir əsərin meydana çıxması mümkün deyildi. Əlbəttə, həmin sistemə qarşı digər mühacir həmvətənləri kimi daim mübarizədə olan Əhməd Cəfəroğlu bu gerçəyi dərk edirdi və belə bir araşdırma aparmaqla xalqımızın mənəvi sərvətlərinin qorunması, təbliği sahəsində onun mühüm bir addım olacağına inanırdı. Beləliklə, folklorşünaslığımızda Bütöv Azərbaycanın xalq ədəbiyyatının araşdırılması kimi çox böyük bir addımın atılması bu tədqiqat əsərinin dəyərini daha da artırmaqdadır. Məlum səbəblərdən yalnız Azərbaycanda sovet sistemi dağılıb müstəqil dövlət qurulduqdan sonra Güney Azərbaycan folkloru da müəyyən qədər araşdırılmağa başlanmış və çox zaman vətənin hər iki parçasında yaranan xalq ədəbiyyatı örnəkləri ayrı-ayrılıqda tədqiq edilmişdir. Halbuki hər hansı janrın tədqiqində vətənin bütövlükdə nəzərə alınması daha çox əhəmiyyət daşıyardı, biz yetmiş il öncədən Ə.Cəfəroğlu kimi təcrübəli folklorşünasın yaradıcılığında bunun şahidi oluruq. Diqqətəlayiqdir ki, sonrakı tədqiqatlarında da alim öz yaradıcılıq ənənəsinə sadiq qalmışdır. Bu bir daha göstərir ki, mühacirət folklorşünasları mümkün olduğu qədər xalq ədəbiyyatını Güney və Quzey olaraq ayrılmış vətənin deyil, Bütöv Azərbaycanın timsalında araşdırmağa çalışmış, gələcək tədqiqatçılara da bunu tövsiyə etmişlər. Ə.Cəfəroğlunun xidmətləri bütün bunlarla məhdudlaşmır, O, öz tədqiqatına dini etiqadlarla bağlı məqamları da əlavə etmişdir. Ateizmin təbliğatçısı olan sovet hakimiyyəti illərində dinlə bağlı inancların nəinki toplanıb təbliğ edilməsi, adının çəkilməsi belə mümkün deyildi. Bu xüsusiyyət, təbii ki, özünü həmin dövrün tədqiqatlarında göstərməkdədir. Məişət mərasimləri ilə bağlı aparılan tədqiqatların, demək olar ki, hamısında ənənəvi olaraq, ölüm və ona aid olan adətlər ən sonda verilir, yəni ilk növbədə doğum, toy və s. bəhs edilir. Bu əsərdə isə müəllif əvvəlcə ölüm və onunla bağlı inanclar, ayinlər haqqında məlumat vermiş və onlara daha çox yer ayırmışdır ki, bunun da bir neçə səbəbi vardır. Hər şeydən əvvəl, sovet hakimiyyəti zamanı ən çox diqqətdən kənar saxlanan bu mərasim olmuşdur, çünki, bir tərəfdən, yas keçirilərkən ayinlərin icrası zamanı dini amillərə xüsusi diqqət yetirilir, digər tərəfdən, sosializm cəmiyyəti kədərli olan hər şeyi inkar edirdi, ölümdən qaçmaq mümkün olmasa da, sovet ideologiyası onun qələmə alınmasının əleyhinə idi. Ə.Cəfəroğlu yas mərasimlərində ifa edilən ağıların ölənin yaşına, mənsəbinə uyğun olaraq xüsusi müqəddimə ilə başladığına diqqət yetirmiş və bəzi örnəkləri də əsərinə əlavə etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, alimin əsərində verilən örnəklər Azərbaycanda nəşr edilən folklor materiallarından müəyyən qədər fərqlidir. “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” tədqiqatının diqqəti cəlb edən daha bir cəhəti ondan ibarətdir ki, Ə.Cəfəroğlu kəndlərdəki yas mərasimlərində oxunan ağıların şəhərdəkindən fərqləndiyinə, orada ölənin igidliyinin, cəngavərliyinin daha çox mədh olunduğuna nəzər yetirmiş və buna uyğun örnək göstərmişdir. “Azəri-türk həyatında batil etiqadlar” əsərinin “Nəzir” fəslində Ə.Cəfəroğlu azərbaycanlıların müxtəlif məqsədlərlə yerinə yetirdikləri başqa adətlərindən bəhs etmişdir. Xüsusilə alimin nəzir olaraq hazırlanan yeməklərlə bağlı verdiyi şərhlər diqqəti cəlb edir, ona görə ki, onlar dövrümüzdə, demək olar ki, artıq unudulmaqdadırlar. Burada şilə, səməni, qovut, dürmək və s. haqqında danışılmış, onların hazırlanma üsulları və mövsümləri də əsərdə öz əksini tapmışdır. Göründüyü kimi, alim çoxcəhətli araşdırma aparmış, milli yeməklərin unudulmasının qarşısını almaq məqsədilə imkan daxilində onların bişirilmə qaydalarını da tədqiqatına əlavə etmişdir ki, bu da əsərin yalnız folklorşünaslıq üçün deyil, Azərbaycan kulinariya elmi üçün də dəyərli mənbəyə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə, mühacirət folklorşünaslarının araşdırmalara ümumtürk və dünya ədəbiyyatşünaslığı kontekstində yanaşmasının nəticəsidir ki, Ə.Cəfəroğlu Anadolu folklorunu toplayıb, digər türkdilli xalqların yaradıcılığına əhəmiyyət verilməməsinin, müqayisələrin aparılmamasının yolverilməz olduğunu söyləyirdi. Belə ki, Əhməd bəy xalq yaradıcılığına həsr etdiyi “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” məqaləsində türklərin zəngin yaradıcılıq irsinə sahib olduqlarını qürurla söyləsə də, bu mənəvi sərvətin toplanması, tədqiq və təbliğinin lazımi səviyyədə aparılmamasından narahatlığını ifadə etmişdir. Folklorun türk xalqlarının tarixi keçmişindəki bir çox gizlinləri aydınlatmaq dəyərində olduğunu, lakin araşdırıcıların bu əvəzsiz sərvətlə cox vaxt düzgün davranmadıqlarını dilə gətirən Ə.Cəfəroğlu diqqəti bu sahəyə yönəltməyin vacibliyini qeyd etmişdir. Əhməd bəy peşəkar bir alim kimi elə problemlər qaldırmışdır ki, onlar hər zaman araşdırmalarda diqqətə alınmalıdır. Alimin folklor materiallarının toplanması və araşdırılması sahəsində təklif etdiyi tələblər bu tədqiqatın yazıldığı illərdə sovet ölkəsinin tərkibindəki türkdilli xalqların tədqiqatçıları üçün imkansız idi, senzura buna yol verməzdi, lakin həmin vacib problem bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. Ə.Cəfəroğlu yalnız problemi qaldırmaqla işi bitmiş hesab etməmiş, bu sahədə ciddi bir araşdırma aparmış, türkdilli xalqların yayıldığı geniş ərazini tarixi axınlara əsaslanaraq, iki istiqamət üzrə – Xəzərlə Qara dənizin şimalından cənubi Rusiyaya doğru və İrandan keçərək Qara dənizin cənubundan Anadoluya doğru olmaqla izlənilməsini təklif etmişdir. Onun fikrincə, birinci yolla mühacirət edən hun, peçeneq, avar, xəzər, kuman türkləri bir çox folklor məhsulları ilə bərabər ərimiş və bizə, demək olar ki, heç bir yadigar qoymamışlar. Müəllif ikinci istiqamət üzrə mühacirət edənlərin, əksinə, öz milli mədəniyyətlərini, dini baxışlarını həm folklorunda, həm həyatında qoruduqlarını söyləməklə yanaşı, onların digər xalqların kültürünə ciddi təsiri məsələsini şərh etmişdir. Əhməd bəyin Qərblə Şərq arasındakı mədəni əlaqələrə aydınlıq gətirdiyi mülahizələri olduqca önəmlidir. Belə ki, Əhməd Cəfəroğlu öz elmi mülahizələrini dəqiqləşdirmək məqsədilə dünya folkloru inciləri arasında müqayisələr aparmışdır. Almanların məşhur “Nibelunq nəğmələri”nin əsas qəhrəmanının Hun hökmdarı Atilla olduğunu bildirən alim türk qopuzunun və şeirinin müxtəlif xalqların kültür həyatına təsirini də xatırlatmışdır. Əhməd Cəfəroğlunun türk axınları ilə bağlı irəli sürdüyü mülahizələr folklorumuz üçün cox mühüm əhəmiyyət kəsb edir və müasir dövrümüz üçün eynilə aktual olaraq qalmaqdadır. Əlavə olaraq, türkdilli xalqlar üçün qürurverici bu məqamı Ə.Cəfəroğlunun hələ keçən əsrin 40-cı illərindən qaldırdığını xatırlatmalıyıq, çünki bu gün də folklorumuzun dünya mədəniyyəti kontekstində araşdırılması problem kimi qalmaqdadır. Ə.Cəfəroğlu “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” (1940) əsərində xalqın yaratdıqlarına sahib çıxmaqla bütün dövrlərdə türk mədəniyyəti, adət-ənənəsi, yaşayış tərzi haqqında bilgi almağın mümkünlüyünü bildirmiş, bunu yalnız ümumtürk kontekstində, qövmlərin kültürlərini müqayisə apararaq yerinə yetirməyi məsləhət görmüşdür. Bundan əlavə, müəllif həmin tədqiqatında həm sayaçı, həm də “Qodu-qodu” mərasimlərinin türkdilli xalqların kültüründə ən qədim zamanlardan bəri mövcud olduğunu, son illərə qədər uşaq oyunları şəklində gəlib çatdığını bildirməkdədir. Xatırladaq ki, Əhməd Cəfəroğlu əslində 1940-cı ildə İstanbulda Xalq evində dinləyicilər qarşısında çıxış etmiş və onun əsasında “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” tədqiqatı hazırlanaraq nəşr olunmuşdur. Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|