MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)
Yüklə 2,33 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vaqif Sultanlıya
- Almaz Həsənqızı
- Nəzir, adaq Nəzirlər müxtəlif məqsədlərlə edilir. Azəri türklərində “nəzretmək
|
* * * Xavər Aslan “Sözlü ədəbiyyatımızda həcv” adlı tədqiqatında incə, zərif xalq yumorundan bəhs edərkən, ilk növbədə, bu mövzudakı ata sözlərini təhlilə cəlb etmişdir. Tədqiqatçı onların gündəlik həyatın bütün məqamlarını özündə qısa, lakonik, lakin müdrik ifadə etdiyini bildirmiş, mövzu istiqamətlərini müəyyənləşdirmişdir. Bundan əlavə, Xavər xanım öz tədqiqatlarında bayatıları da təhlilə cəlb etmiş, toplayaraq “Xəzər” dərgisində nəşrinə nail olmuşdur. Xavər xanım “Sözlü ədəbiyyatımızda həcv” adlı məqaləsində bayatıları “keçmişimizi yaşadan, əski çağların izlərini daşıyan keçmiş nəsillərin, ata-babaların bağrından qopan həsrət dolu, sevgi dolu, istək və arzu dolu, hikmət dolu nəğmələr” adlandırmış, xalq ədəbiyyatında bu janrın yalnız hüzn, kədər deyil, həm də incə yumor, acı gülüş doğuran nümunələrinin kifayət qədər olduğunu bildirmiş və çox maraqlı örnəkləri təqdim etmişdir. Ümumiyyətlə, folklor örnəklərində xalq gülüşünün məna çalarları, fəlsəfəsi, magik mahiyyətilə bağlı professor Muxtar Kazımoğlunun dəyərli tədqiqatları vardır. Mühacirətdə bu haqda ayrıca araşdırma aparılmasa da, yalnız müəyyən mülahizələrə təsadüf etmək mümkündür. Belə ki, Xavər xanım “Sözlü ədəbiyyatımızda həcv” adlı tədqiqatında verdiyi atalar sözlərindəki gülüşü qısa şəkildə xarakterizə etmişdir. B.Həqqinin “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər” kitabında deyimlərin yarandığı mətnlər toplanmışdır ki, onların mühüm bir qismi lətifələrdir. Tədqiqatçının Almaniyanın Köln şəhərində 1997-ci və 1998-ci illərdə nəşr etdirdiyi “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər” adlı kitabının mühüm bir qismi zərbi-məsəllərin (deyimlərin) və atalar sözlərinin tanıtdırılmasına, təbliğinə və tədqiqinə həsr edilmişdir. “Ata sözlərinin kökləri” fəslində tarixən müxtəlif əfsanə, nağıl, rəvayət və s. ilə yanaşı, lətifələrlə bağlı (“Yetimə ağlayan çox olur, çörək verən az olur”, “Hər rəngdən görmüşdüm, bu rəngdən görməmişdim”,”Eşşəyin quyruğu əvvəldən yoxmuş” və s.) yaranan deyimlər də toplanmışdır. Müəllif əfsanə, nağıl, rəvayət, lətifə və s. ilə əlaqədar yaranan təxminən yüz otuza qədər deyimin nəşət etdiyi, doğulduğu mətnləri verməklə bərabər, həmin ifadələrin müasir dövrümüzdəki işlənmə məqamlarını aydınlaşdırmış, onların hər birinin informatoru haqqında da lazımi bilgiləri göstərmişdir. Almaniyanın Bonn şəhərində yaşayan gözəl sənətlər (incəsənət) tənqidçisi professor Əli Minai bu kitaba yazdığı “Bir neçə söz” adlı resenziyasında onun Azərbaycan folklorşünaslığı üçün mühüm elmi məziyyətlərini diqqətə çatdırmış və yüksək dəyərləndirmişdir Kitabdakı deyimlərin Güney Azərbaycanın Təbriz, Tehran, Zəncan, Mərənd, Marağa, Sulduz kimi bölgələrilə yanaşı, Almaniyanın Bonn, Berlin, Hannover, Köln, həmçinin Bakı şəhərindən uzun illərdən bəri toplandığını informatorlarla bağlı bilgilərə əsasən müəyyənləşdirmək mümkündür və burada da bir məqam diqqəti cəlb edir. Təbriz, Məşhəd, Bəndərabbas, Qızılqala, Sənəndəc zindanlarında cəza cəkənlərin dilindən də kitabda deyimlər toplanmışdır və bu fakt müəllifin ömrü boyu xalqının milli mənəvi sərvətinin qorunmasına olan ciddi qayğısını, ürək yanğısını göstərməklə yanaşı, həmin məhbəslərdə hələ də əzablar, ağrılar, işgəncələr içərisində azadlıq mücadiləsi verən Behruz bəy və onun kimi digər Vətən övladlarının adının əbədiləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Behruz Həqqi “Ata sözlərinin kökləri və şifahi xalq ədəbiyyatından örnəklər” adlı kitabının “Güney Azərbaycandan bir neçə ata sözü” (“Güney Azerbaycan’dan bir kaç atasözü”), “Azərbaycanın Tikantəpə bölgəsindən bir neçə ata sözü və deyim” (“Azerbaycan’ın Tikantepe bölgesinden bir kaç atasözü ve deyim”), “Miyana şəhərindəki atasözü və deyimlərdən örnəklər” (“Miyana şehrindeki atasözü ve deyimlerden örnekler”) adlı fəsillərinə qarşılıqlı şəkildə həm Türkiyə, həm də Azərbaycan türkcəsində bu janrdan örnəklər verməklə Azərbaycan xalqının müdrik kəlamlarını təbliğ etmək istəmişdir.
Mühacirət folklorşünaslığının ədəbi-nəzəri cəhətdən təhlilə cəlb etdiyi janrlardan biri də xalq mahnılarıdır, bundan əlavə, onların toplanması, nəşri və təbliği ilə bağlı bu gün də aktullığını qoruyan təqdirəlayiq işlər görülmüşdür. Türk xalqlarının musiqi mədəniyyətinin qədimliyi və zənginliyi ilə bağlı Azərbaycan mühacirət folklorşünaslarının çox maraqlı və maraqlı olduğu qədər düşündürücü tədqiqatları vardır. Belə ki, Əhməd Cəfəroğlu “Cahan ədəbiyyatında türk qopuzu” tədqiqatında onların musiqiləri barədə məlumat vermiş, hətta bir miniatürə əsasən qədim dövrlərdə uyğur türklərinin müxtəlif musiqi alətlərinin və orkestrinin olması qənaətini də qeyd etmişdir. M.H.Türkəqulun “Azərbaycan musiqisi” adlı məqaləsinin nəşr olunduğu “Azərbaycan” (Ankara) dərgisində verilən izahatdan aydın olur ki, bu tədqiqat Ankara Xalq Evində keçirilən konfransda etdiyi məruzə əsasında hazırlanmışdır. Türkəqul çıxışına musiqinin xalqların varlığındakı dəyərini izah etməklə başlamış, fikrini Pifaqorun, Əflatunun, Russonun, ingilislərin və başqalarının söylədiyi aforizmlərlə sübut etməyə çalışmışdır. Müəllif həm rəqslərin, həm də nəğmələrin yaranma tarixini araşdırmağa çalışmış, fikrini dəqiqləşdirmək üçün müxtəlif əsatirlərdən örnəklər vermişdir. Lakin diqqəti cəlb edən əsas cəhət odur ki, Türkəqul burada Azərbaycan musiqisini ayrılıqda deyil, ümumtürk kontekstində dəyərləndirmiş, onun tarixən yunan, Misir, Şumer və başqaları ilə eyni vaxtda yaranması qənaətini dəlillərlə aşkara çıxarmışdır. Türkəqul nəğmələrin insanların üzərindəki qeyri-adi təsirinin səbəblərini yaradana minnətdarlıq və sevgi olduğunu aydınlaşdırmaqla yanaşı, onların çox qədim bir tarixi yaşatdıqlarını da əsaslandıra bilmişdir. “Azərbaycan musiqisi” məqaləsində M.H.Türkəqul bəşəriyyətin bu sənət növü ilə ilk tanışlığını araşdırarkən, əsatir və əfsanələrə nəzər salmağı məqsədəuyğun hesab etmişdir. Türkəqul bu gözəl sənət növü ilə bağlı yaranan əfsanələrə işarə edərək, yazmışdır: “Rəvayətə görə, əski yunan qəhrəmanlarından Orfe öz rübabının nəğmələriylə yalnız insan və heyvanları deyil, ağacları, qayaları da vəcdə gətirirmiş”. Əslində bu Orfey olmalıdır. Qədim yunan mifologiyasına görə, Orfey lirik musiqinin ən gözəl ifaçısı olmuşdur. Sfinksin atası Orf isə ikibaşlı köpək olmuş və Herakl tərəfindən öldürülmüşdür. Qeyd etmək lazımdır ki, M.H.Türkəqulun “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1953-cü ilin yanvarında çıxan 10-cu sayında nəşr etdirdiyi “Koroğlu” ilk dəfə necə təmsil edildi” məqaləsi operanın 30 aprel 1937-ci ildə Bakıda keçirilən ilk tamaşasına həsr olunsa da, burada xalq mahnılarına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məqalə müəllifi Üzeyir bəyin məhz “Koroğlu”nu mövzu seçməsini onun xalqa daha məhrəm bir əsər olması ilə izah etmişdir. Uzun illər Amerikada mühacir ömrü sürən Əziz Özər “Türkiyədə azəri türkü və oyun havaları” adlı tədqiqatı ilə Azərbaycan xalq mahnılarının zərifliyini və gözəlliyini tərənnüm etməklə yanaşı, bu gün də aktuallığını qoruyan bir məsələyə –Türkiyədə çox sevilsə də, mahnı mətnlərinin əslinə müvafiq olaraq düzgün ifa edilməməsi probleminə diqqəti yönəltmk istəmişdir. Xatırlatmaq lazımdır ki, mühacirət folklorşünasları artıq unudulmuş, ifa edilməyən xalq mahnılarını da üzə çıxararaq nəşr etdirmişlər. Ümumiyyətlə, xalq mahnılarının bəzən müəyyən bəndlərinin ifa edilmədiyi üçün yaddaşlardan silinməsi adi bir prosesdir və buna bir çox mətnlərdə təsadüf etmək mümkündür. Məhz “Aman, ovçu” ,”Şuşanın dağları ”mahnısı da uzun bir yol keçsə də, hələ tam şəkildə sirrini açmayan nadir sənət nümunələrindən biridir. Əziz Özərin “Azəri xalq türkü və oyun havaları” məqaləsində “Ovçu” adı ilə verdiyi “Aman ovçu” mahnısının son bəndi, demək olar ki, unudulmaq üzrədir. Qeyd etməliyik ki, “Azərbaycan” (Ankara) dərgisində həmin bəndin qismən fərqlənən başqa bir variantı da verilmişdir: Bir daş atdım, çaya düşdü. Çaydan bir cüt sona uştu. Mənim göylüm sana düştü, Sənin gözün, ay balam, kimə düştü? Bu mahnının həmin bəndinə Azərbaycandakı nəşrlərin heç birində təsadüf edilmir. Azərbaycanda son illərdə nəşr olunan “Şuşanın dağları” mahnısının isə ilk bəndini mühacirətdəki mətnlə müqayisə etsək, daha çox sonuncunun məntiqə uyğun gəldiyinin şahidi olarıq. “Azərbaycan xalq mahnıları” kitabında: Şuşanın dağları deyil dumanlı, Qırmızı qoftalı, yaşıl tumanlı, Dərdindən ölməyə yoxdur gümanlı... – kimi verilsə də, mühacirətdə: Şuşanın dağları mavi dumanlı, Qırmızı kömləkli, yaşıl tumanlı, Dərdindən ölməyə çoxlar gümanlı, – şəklində nəşr edilmişdir ki, fikrimizcə, bu təsvir Şuşanın dumanlı dağlarına daha çox yaraşdığı kimi, bu torpaqların dərdindən hər zaman ölməyə hazır olan və uzun illərdir onun itkisindən əzab çəkən xalqımızın ruhuna da yaxındır. Eyni zamanda, bu bənddəki təsvir (mavi duman – qırmızı kömlək – yaşıl tuman) müstəqilliyimizin əsas atributlarından olan üçrəngli bayrağımızı xatırlatmaqdadır.
Bu kitabda Türkiyə, Almaniya, Fransa, Amerika Birləşmiş Ştatlarında mühacir həyatı yaşayan ziyalılarımızın folklorla bağlı yazılarından az bir qismi toplanmışdır. Gələcəkdə bu iş davam etdiriləcək, tədqiqatlarla yanaşı, mühacirətdə toplanaraq, dünyanın müxtəlif ölkələrində nəşr olunmuş folklor materialları da nəşr ediləcəkdir. Mətnlər tərtib edilərkən, müəlliflərin yazı üslubu, işlətdikləri ifadələrin mümkün olduğu qədər əslinə uyğun şəkildə verilməsinə çalışılmışdır. Bir məqamı ayrıca qeyd etməyi özümüzə mənəvi borc bilirik. Mühacirətdə yaşayıb yaradıcılıqla məşğul olan bu fədakar insanların əsərlərini Vətəndə nəşr etdirmək haqqında uzun illər düşünsək də, işə başlamaq üçün fürsət tapa bilmirdik. Lakin xoş bir təsadüf bu böyük arzumuzun gerçəkləşməsinə səbəb oldu. Görkəmli folklorşünas alim, professor İsrafil Abbaslı əlimizdə mühacirlərə aid tədqiqatların olduğunu biləndə AMEA Folklor İnstitutunun rəhbərliyindən onların nəşrinə kömək göstərilməsini xahiş etdi, lakin əfsuslar olsun, bu kitabı görə bilmədən dünyasını dəyişdi. Ona Allahdan rəhmət diləyirik, məzarı nurla dolsun! Kitabın hazırlanmasında göstərdiyi diqqət və qayğıya görə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru Muxtar Kazımoğluna, bu qiymətli mənbələrin dünyanın müxtəlif ölkələrindən – Türkiyə, Rusiya, Böyük Britaniya, Almaniya, Amerika, Fransa, Polşa, İsveçrədən toplanmasında maddi və mənəvi yardımını əsirgəməyən professor Vaqif Sultanlıya, mətnlərin oxunub islah olunmasında ciddi zəhmət çəkən filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Vəfa İsgəndərovaya minnətdarlığımızı bildiririk. Bu kitab mühacirətdə folklorla bağlı aparılan tədqiqatların Vətəndə toplu şəklində nəşri istiqamətində ilk təşəbbüs olduğundan, təbii ki, müəyyən qüsurları da vardır. Buna görə də irad və təkliflərini bildirəcək mütəxəssislərə öncədən təşəkkür edirik. Almaz Həsənqızı, filologiya üzrə elmlər doktoru Əhməd CƏFƏROĞLU AZƏRİ TÜRK HƏYATINDA BATİL ETİQADLAR1 (Qiymətli türkoloq, professor Əhməd Cəfəroğlu bu çox gözəl etüdündə türk folklorunun ən geniş və hətta bütün türk aləminə şamil sahələrindən birinə müraciət edir. Hər cəmiyyətdə daim canlılığını mühafizə edən batil etiqadlar xalqın fərdi və ailəvi həyatında ümumiyyətlə çox təsirli və qüvvətli bir rol oynadığı halda, türkoloji baxımdan ən az təmas edilmiş məsələlərdəndir. Müxtəlif türk qövmlərinin batil etiqadları arasında yaxın bir münasibət vardır. Möhtərəm Cəfəroğlunun azəri türk sahəsinə aid etdiyi etiqadların çox cüzi fərqlərlə Anadolu türklərində də eynilə mövcud olması bunların bütün türk qollarında müştərək şeylər olduğuna ən əsas dəlil deməkdir. Bu səbəbdən, fikrimizcə, bu sahəyə aid materialın tam olması üçün ilk görüləcək iş, məmləkətdən məmləkətə bu etiqadlar arasında mövcud olan fərqləri müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Biz bunu təmin etmək üçün bu nüsxəmizdən etibarən bir anket açırıq. İstər məmləkətimizin müxtəlif tərəflərinə, istərsə də xaricdəki türk kütlələrinə mənsub ziyalılardan bu mühüm anketdə iştirak edərək türk folkloruna xidmət etmələrini rica edirik. Veriləcək cavablarda qiymətli alimimiz Cəfəroğlunun təsbit etdiyi nöqtələr əsas tutulmalı və bunların Azərbaycandan başqa yerlərdə nə kimi fərqlər göstərdiyi təsbit edilməlidir. Cavablar sıra ilə nəşr ediləcəkdir)2. * * * Azəri türklərinin həyatında mühüm rollar oynayan və oynamış olan batil etiqadlar haqqında kiçicik bir məqaləyə belə rast gəlmək imkanı yoxdur desəm, mübaliğə etməmiş olaram. İllərdən bəri məşğul olduğum azəri türk batil etiqadlarına dair ağızdan ağıza dolaşan rəvayətlərlə müxtəlif yerlərdə bu gün belə hələ də tətbiq edilən bir yığın mərasim, şübhəsiz, azəri türk həyatını təsvir etdiyi qədər, onun düşüncə və xarakterini də aydınladacaq dəyərdə bir qiymətə layiqdir. Xüsusən azəri klassik ədəbiyyatının da etiqadlardan təsirlənməsi və hətta bəzi etiqadların səmimi bir ədəbiyyat mövzusu olması bu unudulmuş sahənin qiymətini bir qat daha artırmaqdadır. Bundan ötrüdür ki, illərdən bəri azəri türklərinin batil etiqadlarına dair xatırladığım və qismən öz ailə mühitimdə topladığım bir çox məlumatın bir qismini indilik xam material halında olmaq üzrə nəşrinə qərar verdim. Digər türk qövmlərinin eyni etiqadları ilə geniş bir müqayisəyə ehtiyac olsa da, daha çox azəri həyatının batil etiqad vəziyyətini tanıtmaq qayəsində bulunduğumdan hər hansı bir müqayisəli araşdırma tərzindən çəkinməyi lazım bildim. Sahəni yalnız Qafqaz Azərbaycanı ilə məhdudlaşdırmadım. Eyni zamanda, Cənub Azərbaycanını da (yəni İran Azərbaycanını da) nəzər-diqqətə aldım. Bu şəkildə o geniş Azərbaycan türk sahəsini əhatə etməyə çalışdım. Bununla belə, Azərbaycan türk batil etiqadını küll halında topladığım iddiasında olduğuma hökm edilməsin. Təkrar edim ki, topladığım material, yalnız şəxsən mənim gördüyüm və hətta mərasim və icrasında iştirak etdiyim batil etiqadların kiçik bir hissəsidir. Qalan qismini də gələcəkdə nəşr etdirməyə çalışacağam; bu şəkildə azəri türk batil etiqadı bütövlükdə tanınmış olar. Nəşr etdirdiyim material mənşə və xarakter etibarı ilə bir-birindən fərqlidir. Bir qismi dini həyatdan doğduğu kimi, bir qismi də bu sahə türklərinin əski ənənəvi düşüncə və həyat tərzinin məhsuludur. Bu iki bariz nöqtəni ilk nəzərdə belə anlamaq imkanı olduğundan burada uzun təfsilata girişməyə lüzum görmədim. Material içərisində bir xeyli şamanizm yadigarları da vardır. Onları gələcəkdə müxtəlif araşdırmalarda tamamlamaq lazım gələcəkdir. Belə ki, “Türklük” məcmuəsinin ikinci nüsxəsində nəşr etdirdiyim “Dodu-dodu” və “Gode-gode”dən də anlaşıldığı kimi şamanizm yadigarı olaraq bizə qədər çatan xalq məhsulları sırf Azərbaycan türklərinin məhsulu olaraq qalmamış, bu sahə türklərinin bir qolu olan Anadolu türk sahəsində də, kiçik fərqlərlə, eynən mövcud olmuşlar. Araşdırma sahəsinin genişliyi, təqdir edilməlidir ki, mövzunun dəqiqliyinə xidmət və əldə ediləcək olan nəticənin də doğruluğuna təməl təşkil edir. Məhz bu üsula sadiq qalmaq istəyənlər üçün ilk faydalı olan vasitə materialdır. Nəşr etdirdiyimiz bu məqalə bu qayəyə doğru Azərbaycan türkləri üçün atılmış bir addımdır. Anadolu folklorşünaslarının bu yolda yürüməkdə olduqlarını görməkdəyik. Hər halda, “Artıq mal göz çıxarmaz” ata sözünə sadiq qalaraq, Türklük üçün əldən gələn edilməli, əsirgənilməməlidir. Nə də olsa, istiqbal türklüyündür.
1. Ölən dərhal dəfn edilməlidir, yoxsa ölünün ruhu evdə əzab çəkər və ölü də qüdsiyyətini qeyb edər. Cənazə, yaxud ölüm hadisəsi səhər ölünün yatdığı, yaxud bulunduğu evin damından verilən “minacat”la elan edilir və eyni gündə dəfn mərasimi keçirilir. 2. Cənazə evdən qaldırıldığı zaman evin ətrafına toplanan yoxsullara, yasda iştirak edənlərə halva, yaxud xurma paylanılır. Bəzən də fəqirlərə pul paylanır. Dəfndən döndükdən sonra ölü sahibi evdə təziyələri qəbul edir. Dəfn günü isə ertəsi gün nahara qədər “başsağlığı” deyilən təziyə qurulur və hər gələnə çay verilir. İkinci gün nahardan sonra təziyə yeni bir şəkil alır. Hər təziyəyə gələn adam ya öncədən bir “kəllə qənd” göndərir, yaxud özü ilə bərabər pul gətirərək, təziyə keçirilən otağın qarşısında, yaxud görünən bir yerində masa başında oturan şəxsə müəyyən bir miqdar – mövqeyinə və vəziyyətinə görə – pul verərək, öz adını dəftərə qeyd etdirir1. Sonra təziyə odasına girərək oturur. Ona çay yerinə quru qəhvə verilir. Odanın ortasına Quran “cüz”ləri qoyulmuşdur. İstəyənlər bu “cüz”dən birisini alıb oxuyurlar və ölünün ruhuna dua edirlər. İstəməyənlər isə qapının yanında oturan ölü sahibinə son başsağlığı verərək çıxıb gedərlər. Bu şəkildə dəfn mərasiminin ikinci gecəsində kişilər üçün keçirilməsi zəruri olan mərasim sona çatmış olur. Sıra qadınlara keçər. Qadınlar, təbii, dəfn mərasimində iştirak etməzlər. Dəfndən sonra ağlama mərasimi tərtib edərək ölüyə ağlarlar. 3. Azəri qadınlar ölüyə ağlamağa çox əhəmiyyət verirlər. Məclis halında yapılan bu mərasimə “ağı” adı verilir. Kişilər tərəfindən keçirilən mərasim əsnasında və sonra ölünün ailəsi və əqrabası tərəfindən böyük bir ağı məclisi qurulur. Bu məclisdə bir çox tanış və tanış olmayan qadınlar da iştirak edər. Ölünün əşyasından bəziləri qadınların toplandığı otağın ortasına qoyulur, əşyanın ətrafına toplanırlar. Qadınlardan biri, əksərən ölünün yaşlı bir qohumu həzin bir səslə şeirlər deyərək, yaxud müxtəlif bayatılar2 söyləyərək ölüyə ağlamağa başlar. Yeni yaradılan ölü nəğmələri əksəriyyətlə əsl ağlama şərqilərinə məxsus müqəddimə kimi bir giriş mahiyyətindədir. Mövzu etibarı ilə də ölünün mövqeyinə, yaşına və halına görə vəsflərini tərif edər. İlk ağlayan, yaxud “ağı” məclisini idarə edən qadını digər birisi təqib edər. Məclisdə iştirak edən digər qadınlar da ağıçı qadına tempo tutarlar. Ağılar ölüyə görədir. Əgər ölü yaşlı, ixtiyar və mömin bir adamdırsa, ona belə bir müqəddimə ilə ağlamağa başlarlar: Qabağının ağır cəynamazına, Qolunun tər dəstəmazına, Annının möhür yerinə, Hajılar yoldaşı, Məşədilər qardaşı, Peyğambər giyiminə Bajın qurvan, Atan, anan qurvan * * *
Ağ geyiminə, Ağır yuxusuna, Xoş danışığına, Xoş daf gəlişinə1, Yeriyəndə yer incitməyən, Danışanda can insitməyən, Meççid yollu, Mimbər salamlı, Qavağına2 çıxan, Atan, anan səə qurvan. Evli olmayanlar üçün digər bir müqəddimə deyilir. Burada gəncin toy görmədiyi, gözəllərdə gözü qaldığı, barmaqları xınalı gəlin görmədiyi, gəlinin qaralara büründüyü və sairə qeyd edilməkdədir: Taxta hamamına3, Mürdəşir sağışına Toy görmüyən, Xınalı barmaxdan tutmuyan, Elçisi yollarda qalan, Xonçası qoltuxda qalan, Çiyni gərdəyə dəyməyən, Gözü gözəllərdə qalan, Gözəli öydə qalan Qara yaylıxlı gəlininə Anan, xalan qurvan, Bajın qurvan! Azəri kəndlilərin ağıları isə məzmunca daha başqa cürdür. Burada artıqlaması ilə kişinin cəngavərliyi, silahları, atları, qoçaqlığı və sairəsi tərif və mədh edilir. Məsələn: Açılmayan tüfəngin, Süyrülməyən xançalın, Öz canına qurvan. Ay kimin doğdun, Gün kimin battın. Minəndə at bağrı yardın, Tüşəndə yer bağrı yardın. Saydığına salam verdin, Saymadığına yan verdin. Düşməninə dirsək verdin. Qəniminə qan uddurdun, Altının bədəvi atına, Çiyninin süzən tüfəyinə, Tərkinin dolu xurcununa, Ağzının kəsər sözünə, Anan qurvan. * * * Dumannı dağlarına Ağ dəyəndə, Doloylu yollarına, Altının kəhər atına Minəndə at bağrı yaran, Tüşəndə yer bağrı yaran, Özü yolnan gedən, Əzrayılı kollan1 gedən, Açılmayan tüfeyinə, Süyrülməyən xançalına Anan, bajın qurvan! Bu müqəddimə kimi tərifdən sonra bayatılar söylənir. Mövzu etibarilə bunlar hissə xitab etməkdədir. Nümunə olmaq üzrə bir-ikisini buraya nəql edirəm: Dağların qarı mənəm, Gün tüşər, ərimərəm. Qəvrimi qışodan qazın, Cavanam, ərimərəm. * * *
Qardaş mənim gülümdü, Gülümdü, bülbülümdü. Bajı qardaşa qurvan, Qardaş ölümü zülümdü. Ağıçı qadınlar qohum belə olmaya bilirlər. Sırf bu məsləyi qəbul edən və müəyyən pul və maaş müqabilində ağı məclisini idarə edən qadınlar da vardır. Ölüsü düşən qadın dərhal bu məsləkdə yetişən ağıçı qadını dəvət edərək, ölüsünə ağlamaqda və ağlatmaqdadır. Ağı məclisində əsl xitab edilən şeylər ölüyə aid olaraq göstərilən əlbisə, tüfəng, xəncər, kəmər və sairədir. Qohumların əksəriyyəti saçlarını dağıdar, üzünü, köksünü yırtar. Yabançı qadınlar isə həmahəng olaraq ağlarlar və məclis ahəngdar bir çağırma, bağırma şəklini alır. Qədimdən bəri Anadoluda yerləşmiş olan azərilər bu günə qədər hələ də bu məclisi yaşatmaqdadırlar1. İstanbulda boşnakların da məclis halında ölüyə ağladıqlarına şəxsən şahid oldum. Ağı məclisi ölümdən sonra yeddi gün və sonraları həftədə bir dəfə cümə axşamı günləri keçirilir və qırx gün davam edər. Qırxıncı gün halva bişirilərək məzara götürülür və oradakı son ağlama ilə məsələ bitmiş olur. 4. Xalq inamına görə, ölünün ruhu 40 gün əvvəl yaşadığı evin içərisində dolaşıb durur. Ona görə də “Qırx vermək” adəti meydana gəlmişdir. 5. Ölünün əlbisəsini geymək günahdır. Onun üçün çox vaxt kasıblara hədiyyə edilir. 6. Ölü məzarda sol yanına yatırılır və sol əli də sol yanağına yapışdırılır. Onun üçün sol əli ilə sol yanağa qoymaq yaxşı deyildir. 7. Ölünün ailəsi (qadın qismi) qırx gün siyah əlbisə geyər. Kişi qismi isə bir həftə üzünü təraş etməz. Dağıstanda ölən qadınların da qadın qohumları bəyaz əlbisə geyərlər. Kişi qohum isə ölüm əsnasında geymiş olduğu paltarı dəyişmədən qırx gün geyməyə məcburdur. Əl və üzünü də qırx gün yumaz. 8. Ölünün hər vəsiyyəti mütləq icra edilməlidir: Onun üçün həyatda ikən yerinə yetirə bilmədiyi namaz və oruc, digər birisi vasitəsilə, pul müqabilində yerinə yetirilir. Bu qəbil adətlər daha artıq dinidir. 9. Ölü dəfn edildikdən üç gün sonra, xaricdə olanlar tərəfindən səsi açıqca duyulurmuş. 10. Hər cümə axşamı günü ölülər yad edilir. Məzarları ziyarət olunur. Bu günün gecəsi bütün ölülər təkrar canlandıqlarından onların şərəfinə “aş”, yəni plov bişirilir və yeyilir. Elə zənn edilir ki, bu gecə ölülərin ruhu evə gəlir və bu üzdən plov bişirilərkən, hər ölüyə məxsus bir miqdar düyü qoyulur. Vaxtı ilə ölü təziyəsinə gələnlər pul və şəkər yerinə plov gətirməkdə idilər ki, bu da plovun ölü ruhu ilə əlaqəli olduğuna dəlalət etməkdədir. Ölünün üçüncü və yeddinci günlərində, ətrafdan gələn plovlar yeyildikdən sonra məzarlığa gedilib, ölünün ruhuna fatiha oxunurdu. Bundan əlavə, qonaq gələn ölünün ruhunu rahatsız etməmək üçün cümə axşamı gecələri evlərdə qovğa edilməz, əksinə, hər kəs nəşəli olur. Bu münasibətlə evdəki atəş söndürülməz, öz-özünə sönər. 11. Ölüm fəlakətini xəbər verən “bayquş”dur. Ona görə kimin evinə bu quş qonarsa, dərhal qovmağa çalışırlar. 12. Ölüm fəlakətini bildirən digər bir əlamət də röyada “diş çəkmək”dir. İşdir, yuxuda birisi dişini çəkib çıxarırsa, mütləq o adamın ya özü, yaxud qohumlarından birinin evində ölüm olacaqdır. Tikiş Azərilər ilin məhərrəm və səfər aylarında qətiyyən tikiş tikməzlər. Bu iki ay şiələr üçün müqəddəs sayıldığına görə, tikiş tikmək günah qəbul edilir. Ticarətdə də böyük təşəbbüslərə girişilməz. Nəzir olaraq ən çox siyah və bəyaz əlbisə geyilir. Yol 1. Səhər-səhər işinə və ya vəzifəsinə gedən kimsə təsadüf etdiyi iki qadının arasından keçərsə, o gün bütün işləri tərs gedər. Bu üzdən də “işlər bəd gətirir”, yəni işdə uğur qalmaz. 2. Küçədə bir keşişə təsadüf edilirsə, mütləq iki ayağın arasını qaşımalıdır.Yoxsa işlər uğursuz gedəcəkdir. Bu adət Qafqaz erməniləri arsında da mövcuddur. 3. Bir işə təşəbbüs edildiyi, yaxud səfərə çıxmaq istənildiyi və düşünüldüyü zaman hər hansı bir şəxs bir dəfə asqırırsa, dərhal təşəbbüsdən vaz keçilir. Hətta səhər-səhər işinə gedən bir adam birinin bir kənardan bir dəfə asqırdığını duysa, dərhal geri dönər və bir müddət keçdikdən sonra təkrar işinə gedər. Eyni şey insanın özü bir dəfə asqırdığı zaman da edilir. Çox vaxt hər hansı bir təşəbbüs halında olunduğu zaman iki dəfə asqırmaq işin yaxşı gedəcəyinə dəlalət edər.
2. Ayaqqabı da baş tərəfə doğru qoyulmaz, əks təqdirdə insan ölərmiş. Qab Təsadüfən evdə bir qab qırılır, yaxud qabdakı yağ yerə tökülürsə, uğur sayılır. Xalq düşüncəsinə görə, qabın qırılması ilə baş verə biləcək fəlakət aradan qalxmış olur. Toy mərasimlərində ilk olaraq gəlin ər evinə girərkən, qapının ağzında su dolu bir qab qoyulur və təzə gəlin evə girərkən, mütləq bu qabı ayağı ilə basaraq qırmalıdır. Çünki qırılan qab yeni evliləri fəlakətdən qoruyub onları səadətə götürəcəkdir. Eyni gecə gəlini öz ata evindən gətirməyə gedən heyətdən birisi bir əşya oğurlayar. Əsasən oğurlanan əşya içilən şərbət qabı olur. Bu da yeni evlilər üçün səadət gətirərmiş. Düyü Xalq etiqadına görə, düyü müqəddəsdir. Çünki hər bir düyünün ucunda “qulhüvallah” yazılıbdır və ayrıca Həzrəti Peyğəmbərin qızı Fatimə də onun uclarını dişləmişdir. Bu üzdən düyünün ucları qırıqdır. Əksəriyyətlə göz xəstəliyinə mübtəla olanların, yaxud arpacıq çıxaranların gözlərinə düyü sürtülməkdədir. Qarpız Kiçik çillənin sonunda, yəni qışın qırxıncı gecəsində qarpız yeyilir. Rəvayətə görə, bir qarpız satanın qarpızı satılmamış, satılsın deyə, “qarpız yeməyənin nigahı pozularmış” kimi təbliğat aparmış və guya onun bu sözlərindən sonra hər kəs qışın qırxında qarpız yeməyə başlamışdır. Bu adətə riayət edənlər, mövsümündə qarpız tədarük edərək diqqətlə mühafizə edərlər. Yumurta Yumurta hamilə qadınları cinlərdən və pərilərdən qoruyur. Hamilə qadın bunların hücumuna məruz qalınca, yumurta da çatlar və dağılır. Eyni zamanda, qorxu keçirən adamın müalicəsi üçün də istifadə edilir. Bunun üçün qorxan şəxsin başını bir bəyaz örtü ilə qapadırlar. Yerə taxtadan hazırlanmış qalın bir çubuq vurarlar və üzərində iplik, yaxud buna bənzər kiçik bir əski parçası yandırılar. Sonra qorxu keçirən adamı çubuğun vurulduğu yerə gətirirlər, başının üzərindən ipliyin yandırıldığı yerə bir yumurta atar-lar.Yumurta düşər-düşməz dağılır. Bu əsnada qorxanın bir əli başına, bir əli yerə qoyulmuş olur və üç dəfə “besmele”1 çəkər. “Qorxuluğunu aldım”, deyilərək, mərasim sona çatır. İran Azərbaycanında nəzər dəyməsi səbəbilə xəstəliyi xocalar yumurta ilə müalicə edərlər. Yumurtanı qırıb sarısını xəstənin vücudundakı yaralara sürtərlər2. Dırnaq 1. Çərşənbə və cümə axşamı günləri və ümumiyyətlə gecələri dırnaq kəsmək günahdır. Əgər kəsilirsə, o gecə cinlər və pərilər mütləq yuxudakı insanın üzərinə hücum edərək, onu səksəndirirlər, yəni qorxudurlar. 2. Kəsilən dırnaq parçaları yerə atılmaz, bir əski, yaxud kağız içərisinə toplanaraq yerə basdırılar. Bu qənaətlə ki, o biri dünyada bu dırnaq parçaları ölünün canı ilə birləşəcəkdir. Çox vaxt dırnaq qırıntılarını bir kağız içərisinə qoyaraq divar aralıqlarına, yaxud dəliklərinə tıxarlar. Qarabağlıların inancına görə, kəsilən dırnaq qırıntıları toplanaraq basdırılmazsa, mütləq dırnaqları kəsilən adamın fikri və zəkası dağılar, özü də pərişan olarmış1. 3. Dost və müsafir olan evdə heç kim dırnaqlarını kəsə bilməz. Əks təqdirdə, o evdə mütləq hər hansı bir fəlakət baş verəcəkdir. 4. Dırnaqlar üzərindəki ağ ləkələr zəkaya və şüura dəlalət edər. Məhz bundan ötrü barmaqlarında ağ ləkələr olanlar onlarla öyünürlər. Süpürgə 1. Ev süpürülərkən, süpürgə qətiyyən heç kimə toxundurulmamalıdır. Toxundurulduğu təqdirdə, toxunulan şəxs dərhal süpürgənin üzərinə tüpürməlidir. Yoxsa boyu uzanmazmış – böyüməzmiş. Bu təhlükə xüsusən uşaqlar üçün mövcuddur. 2. Səyahətə çıxan adamın evi hərəkət günü süpürülməz. Süpürülərsə, yolçu salamat və tez geri dönməz2. 3. Süpürgənin üzərindən keçmək pisdir, insan şərə uğrayarmış.
1. Uşaq olan otağa heç kim girə bilməz. Qohum və qonaqlar uşağın ilk ziyarətinə gəldikləri zaman mütləq uşaq olan otağın önündə gözləyərlər. İlk öncə uşaq otaqdan çıxarılar, ondan sonra ziyarətə gələn adam otağa girər; bundan sonra uşaq təzədən otağa aparılar. Bu mərasim qırx gün davam edər. 2. Hamilə qadının yastığının kənarına, baş tərəfə soğan taxılmış bir şiş, bıçaq, kömür və sairə qoyulur. Bu şəkildə hamilə qadın həm yalnız buraxılmamış olur, həm də cinin qaçırmasından və yaxud hər hansı bir qorxu təhlükəsindən qurtulmuş olur. Qafqaz erməniləri isə hamilənin başı altına yalnız şiş qoyarlar. 3. Hamilə qadının çarpayısına, yaxud miçətkəninə yumurta asılır. Bəzən də suya üç yumurta qoyulur. Çünki bu yumurtalar qadının işlədiyi bütün günahları öz üzərinə almış olur və eyni zamanda, hamiləni qırx gün qorxudan və cinlərdən mühafizə edər. Cin və pəriləri dəf etməkdən yumurtalar da çatlarmış. 4. Uşaq dünyaya gəldiyi gün1 anasına quymaq yedirilir. Bu yemək belə hazırlanır: əvvəla yağ əridilir, sonra unla qarışdırılır. Üzərinə qaynar su qatılır. Qazanda qapalı olaraq qovrulur, bişir. Yeyildiyi zaman üstünə darçın, şəkər tozu kimi ədviyyələr qoyulur. 5. Uşağın ilk dişi çıxdığı zaman hədik yeyilir. Bu yemək qozla buğdadan hazırlanır. 6. Boş beşiyi tərpətmək yaxşı deyildir, çünki o evdə övlad olmazmış. 7. Uşaq doğmaq qabiliyyətindən məhrum olan qadınlar bu qüsuru müxtəlif çarələrlə aradan qaldırmağa çalışırlar. Bunun üçün “Aşura” günü “İmam Hüseyn”in atının2 altından keçərlər. Bu at sehrli qüvvətə malik olub, uşaq doğa bilməyən qadınlara doğmaq qabiliyyəti bəxş edərmiş. 8. Bəziləri isə Xorasana gedib İmam Rzanın məzarına sığınaraq, niyyətinin hasil olması üçün bir neçə gün məzarın yanında keçirməkdədir. Buna azərilər “zəval gətirmək”, yaxud “dəxil düşmək” deyərlər. Bundan əlavə, azəri inanclarına görə, daşlar sehrli qüvvətə malik olduğundan “İmamzada” deyə adlandırılan böyük türbələrə sığınaraq, imamın məzarına ziyarətə gedərlər ki, niyyətləri hasil ola bilsin. Bu qəbil “İmamzada”lar, yəni “İmam məzarları, yaxud “türbələri” Gəncə, Şirvan, Bərdə və s. şəhərlərdə vardır. Bu məzarın, yaxud türbənin hansı imama aid olduğunu hər kəs başqa cür təsəvvür edər və heç kim həqiqəti bilməz. İmam məzarının olduğu otaqda ayrıca adi daşlar bulunur. Müxtəlif niyyətlərlə imamın məzarını ziyarətə gələn qadınlar, eyni zamanda, öz niyyətlərinin gerçəkləşməsi üçün bu daşlardan birini qucağına alır. Bu şəkildə tutulan niyyət dərhal hasil olurmuş. Əksəriyyətlə uşaqları olmayan qadınlar bu çarəyə baş vururlar1. Ümumiyyətlə, “İmamzada”lar, yəni imam türbələri xalq təbəqəsi içində böyük bir etibar qazanaraq, klassik Azərbaycan ədəbiyyatına girməyə müvəffəq olmuşdur. Məsələn, Qasım bəy Zakirin “Bərdə” mürəbbesində belə bir beytə təsadüf edilir1: Qible-i hacətə yıxıb özümü, İmamzadaya sürtdüm üzümü. 9. Qızılca çıxaran uşağın olduğu otağın qapısına 1-2 metr qırmızı qumaş asılır ki, uşağın xəstəliyi asan keçsin. Xəstəlik bitdikdən sonra bu qumaşı fəqir-füqəraya verirlər. Bəzən də qırmızı qumaş öncədən nəzir edilir və uşaq xəstəliyə tutulunca, dərhal tədarük edilərək, yuxarıdakı mərasim keçirilir. 10. Çiçək xəstəliyinə tutulub kor olmadan sağalan uşaqlara zorla “qucağında uşaq olan Məryəm” təsviri göstərilməkdədir. Sürəyya Şapşalın verdiyi mılumata görə, bu adət Qafqaz şiələri tərəfindən icra edilməkdədir. Məhəlli inanclara görə, Məryəmin təsviri uşaqların gözlərini hər hansı bir xəstəlikdən və təhlükədən qorumaqdadır2. 11. Doğum günündən etibarən qırx gün ərzində birinci maddədə söylənildiyi kimi, uşağın olduğu otağa girilməz. Əgər bu qaydaya riayət edilməzsə və bu üzdən gec danışarsa, yaxud vaxtından gec yeriyərsə, bu təqdirdə buna “çillə basmaq” deyilir. Bu hal baş verəndə uşağı axar suyun üstündə tutaraq, iki ayaq və ya ayaq barmaqlarını pambıq ipliklə bir-birinə bağlarlar3. Sonra “Qülhüvallah” oxuyub ipliyi qayçı ilə kəsərlər və “Çilləni kəsdim” deyərlər. Bəzən də eyni hal baş verəndə, yəni qırx gün ərzində yeni doğulan uşağın otağına, uşaq orada ikən üzərinə dualı biri girər və bu üzdən uşaq rahatsızlanır, yaxud xəstələnirsə, onda uşağa “qırx basar” kimi rəftar edilər. Yəni uşağın şəfa tapması üçün “tilsim camı”ndan su içirdilir, yaxud bu qabla üç dəfə uşaq çimizdirilir. Bu cam adi bir tas olub mis məmulatıdır. Hər tərəfinə müxtəlif Quran surələri yazılmışdır. Kərbəla, Məkkə və Xorasanda hazırlanır. Ayrıca içərisində incə bir tellə kənara bağlı qırx açar olmaqdadır. Hər açarın üzərində müxtəlif dini yazılar həkk edilmişdir. Azəri şivəsində “tas” yerinə “cam” kəlməsi işlədilir. 12. Qadının uşağını rahat doğa bilməsi üçün baş ucunda əski və ya bez yırtmaq adətdəndir. 13. Doğan qadına un gətirilərək əlini una sürtdürürlər və sonra bu unu fəqir-füqəraya paylayırlar. 14. Uşağını doğan qadın qırx günün hər on günündə hamama gedər. 15. Nuxa şəhərində ağrısı çox olan qadınların əllərinə üzəri dua yazılı saxsı verilir ki, ağrısı azalsın. 16. Qəfil qorxan uşağın önünə üzərlik qarası sürtülür və bu şəkildə uşaq özünə gəlmiş olur. 17. Yeni doğulan uşağın göbəyi kəsildikdən sonra öz evində, yaxud doğulduğu evdə torpağa basdırılır ki, gələcəkdə uşaq öz evinə sadiq qalsın. Kəsilən göbək ancaq qurudulduqdan sonra basdırılmalıdır. 18. Ramazan ayının son cüməsində uşaqların üzərindən qırx göz asılır. Qırx göz qat-qat düzəldilmiş və dörd bucağı kəsilmiş, bir-birinə bağlı qırx parçadan ibarətdir. Hər gözə molla tərəfindən “Yasin” yazılır. Qırx göz uşaqları qoruyur, himayə edər.
Üzərriksən, havasan, Hər bir dərdə davasan. Yüz min yerə gedərsən, Yüz min xəbər gətirərsən, Yüz min qada-balanı Bizlərdən dəf edərsən. Xalq arasındakı rəğbət üzərinə “Üzərlik” min bir fəlakətə çarə olaraq Azərbaycan klassik ədəbiyyatına da girmişdir. XIX əsr azəri şairlərindən Vaqifdə belə iki beytə təsadüf edirik ki, bu beytlər bizə “Üzərlik”in əskidən bəri azəri türk etiqadında yer tutduğunu açiq-aşkar göstərməkdədir: Yazmışam vasfını hələ oxut, Üzünə, gözünə “üzərlik qoxut”. Sizin “ağ başlu”, ya uzatdır, toxut, Çul alaq ki, bizə şəfqət eylərsən1. 4. Cənubi Azərbaycan (yəni bugünkü İran Azərbaycanı) türkləri nəzərdəymədən xəstələnən uşağı qurtarmaq üçün, fındıq şəklində xəmir parçalarını atəşə ataraq, nəzərinə uğranılan adamın adını zikr etməkdədirlər. Bu əsnada xəmir atəşdə çatlamağa başlayar və xəstə uşaq yaxşılaşır.
1. Pişi nəziri. Rəqayib aylarında, rəcəb, şaban və ramazan aylarında pişi adında xəmirdan bir növ börək hazırlanır. Bu aylarda ölülər bütün günahlardan əfv edilmişdirlər. Ona gözə pişi hazırlanaraq, fəqir-füqəraya paylanılır. Pişinin yağı atəşə qoyularkən ilk öncə həzrəti peyğəmbərin və imamların adı, sonra ümumiyyətlə ölülərin və ən sonda varissiz ölən adamların adı zikr edilir. Pişi yağda qızardılmış börəkdir. 2. Səməni. Hər hansı bir səbəblə nəzir edilən bir yemək növüdür.Yaşıl buğda tas üzərində əzildikdən sonra isladılır və yaxşıca sıxılır. Bundan hasil olan suya un qatılır, ocağa qoyub bişirirlər. İçinə fındıq, qoz atılır.
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|