MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)

Yüklə 2,33 Mb.

səhifə	5/15
tarix	31.01.2017
ölçüsü	2,33 Mb.
	#7132

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

Əhməd CƏFƏROĞLU FOLKLORUMUZDA MİLLİ HƏYAT VƏ DİL BAKİYƏLƏRİ

Səməni bişdikdən sonra qazan qapağının üzərinə içərisində un olan bir qab qoyulur. Üstünə ayrıca bəyaz və incə bir bez gərilir. Bir-iki saat sonra unun üzərində beş barmaq izi hasil olur. Bu beş barmaq izi peyğəmbərin qızı Həzrəti Fatimənin, yəni Həzrəti Əlinin arvadının barmaq izləridir. Eyni iki saat ərzində qazanın ətrafında şamlar yandırılır. Eyni şamlar səməni bişdiyi zaman yanmaqda davam edər. Bir gecə keçdikdən sonra səməni qonum-qonşuya paylanır.

3. Fəsəli. Bu yemək də rəqayib ayında hazırlanır. Bir neçə qat xəmirdən hazırlanan çörək və yaxud börəkdir. İçərisinə yağdan başqa bir şey qoyulmaz.

4. Qızılca çıxaran uşaq üçün şorbaya bənzər, ətdən, düyüdən, noxuddan və sairədən bişirilən şilə^¹ adlı yemək hazırlanır və qonşulara paylanır.

5. Qoot^². Un halına gətirilmiş quru buğda ilə şəkər, gül suyu, yaxud bəkməz qarışdırılır və xəmir halına gətirilir. Yuvarlaq, yaxud dürmək (yəni yumurta) şəklində sıxışdırılaraq, qonum-qonşuya, hər hansı bir cəbəblə deyilmiş nəzir olaraq paylanır. Bu yemək kiçik çillədə, yəni qışın son əlli günlərində hazırlandığından ancaq bu zaman üçün nəzir edilir.

Əhməd CƏFƏROĞLU
FOLKLORUMUZDA MİLLİ HƏYAT VƏ

DİL BAKİYƏLƏRİ^¹

Hörmətli dinləyicilərim!

Mövzum təklif etdiyiniz folklor bəhsinə aiddir. Milli xalq düşüncəsinin və həyatının tam bir aynası olması hesabı ilə qədim bir tarixə və keçmişə malikdir. Folkloru qısaca tərif etmək lazım gələrsə, hər millətin tam özü olduğunu qətiyyətlə söyləyə bilərik. Çünki folklorsuz bir millət təsəvvür etmək imkanı yoxdur. Əsrlər boyunca bir millətin həyatilə bərabər inkişaf edən və ağızdan-ağıza nəql vasitəsilə bizə qədər gəlib çatan bu ədəbiyyat növü daima onu yaradan millətin səviyyəsi, dərəcəsi və mənəvi həyatına bağlı qalmışdır. Xüsusən, türklər kimi çox geniş bir coğrafi əraziyə yayılan millətlərdə folklor fövqəladə zəngin və millətin əsl özünü və keçmişini tanıdacaq bir çox ünsürləri saxlamaqdadır. Buna görə bugünkü türk və xüsusilə Anadolu folkloru araşdırcılar üçün keçmişə və türk millətinin varlığına təmas edən bir çox məchul və qaranlıq maddələri ehtiva etməkdədir. Üstəlik, türk xalqiyyatının mənşəyi, təkamülü və müxtəlif növlərinin içərisindəki ayrı-ayrı qisimlərin bir-birilə olan münasibəti hələ də zamanımıza qədər meydana çıxarılmamışdır və çıxarılması üçün həm ciddi diqqətə və xeyli vaxtın keçməsinə intizar etmək lazım gəlməkdədir. Belə ki, indiyə qədər bu sahəyə dair aparılan araşdırmalar, təəssüf ki, tərtib baxımından çox vaxt diqqətsiz və bir-birilə münasibətdə olmayaraq vücuda gətirilmişdir. Araşdırıcıların əksəriyyəti Anadolu türklərinin yerləşdikləri mümtaz mövqe dolayısıyla ancaq bu sahəyə aid folklor növlərini toplamağa qeyrət etmiş, həmcins digər türk qövmlərinin eyni növdən olan folklorları ilə münasibətdə olaraq müqayisə aparılmamışdır. Halbuki bu kimi araşdırmalarda əsl nəzəri-diqqətə alınması lazım gələn nöqtə türk qövmlərinin cox geniş sahəyə yayılması keyfiyyəti olmalıdır. Bir tərəfdən, Çin hüdudlarından başlayaraq Ağ dənizə qədər uzanan çox böyük bir sahəyə yayılan türklərin əksəriyyəti köçəri həyat yaşadıqlarından asanlıqla yerlərini dəyişdirmiş və bu səbəbdən bu sahədəki türk folkloru fikrən, maddətən bir-birilə qarışmışdır. Digər tərəfdən, tariximizin axışını təqib etsək, görərik ki, türk mühacirəti Şimali-şərqə nisbətən, yakut türkləri mühacirəti xaricində olmaqla, daim Cənubi-qərbə doğru baş vermişdir. Bu tarixi hərəkat iki başlıca yolu təqib etmişdir:

1) Xəzər və Qara dənizlərin şimalından cənubi Rusiyaya doğru;

2) Qara dənizin cənubundan, İrandan keçmək surətilə, Anadoluya doğru.

Əsl yaşadıqları yerlərin xeyli uzaqda qalmasına rəğmən, türklər müxtəlif mühacirətlər sayəsində istər Şərqi Avropa və istərsə də ön Asiya və Şimali Afrika yerli əhalisi ilə həqiqi təmasa girmək məcburiyyətində qalmışlar. Sayı etibarı ilə çox və olduqca qüvvətli olan bu türk mühacirət dalğalarının birinci mühacirət yolu ilə Avropaya gəlmiş olan qisimləri - bunlar hunlar, bulqar türkləri, peçeneqlər, avarlar, xəzərlər, kumanlardan ibarət olmuşdur, bir çox səbəblərə görə, bulunduqları sahənin yerli sakinləri içərisində bir çox folklor məhsulları ilə bərabər ərimiş, bizə, demək olar ki, heç bir miras buraxmamışlar.

Əksinə olaraq, ikinci yolla mühacirət edən türklər, öz milli mədəniyyətlərini və hətta əski dinlərinin qalıqlarını folklorlarında və səmimi həyatlarında eynən mühafizə etmişlər. Türk millətinə xas köçərilik mədəniyyətilə yaşayan türklər, şübhəsiz, yerləşdikləri sahənin sakinləri və təmasda olduqları Avropa qövmlərinə təsir göstərməkdən geri qalmamışlar. Biz bu gün Avropa millətləri folkloru ilə türk folkloru arasında bir müqayisə aparsaq, türkün hansı Avropa qövmləri üzərində təsiri olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkmərik. Çünki tarixi mühacirətlərdə axın daima Şərqdən Qərbə olmuş, Şərq öz aşıladığı təsir müqabilində Qərbdən, demək olar ki, heç bir şey almamışdır. Məsələn, alman millətinin məşhur “Nibelunq”unda dastanın əsas mərkəzini və qəhrəmanını Hun hökmdarı Atilla təşkil etməkdədir. Nə kimi səbəblərdən bu türk hökmdarının alman xalqiyyatınının^¹ ən əsaslısında yer tutduğu üzərində burada durmayacağam. Yalnız demək istəyirəm ki, ümumiyyətlə, türk xalqiyyatı türk mühacirətlərilə türkün olduğu sahələrdə iz buraxmaqdan geri qalmamışdır. Hələ türk xalq şeirlərini və zəfərlərini tərənnüm edən qopuzun hun türklərinin dövründən etibarən macarlar, çexlər, lehlilər (polyaklar), almanlar, ruslar, ukraynalılar, finlər, Afrikada yaşayan yerli əhali və nəhayət, bütün Balkan millətləri tərəfindən mənimsənilməsi və istifadəsi iddia edilən təsiri bütün vəsflərilə göstərməkdədir.

Fəqət, nə yazıq ki, türk folkloru bu bizə iftixar verici baxımdan, demək olar ki, araşdırılmamış bir haldadır. Vaxtı ilə şərqşünas Potanin^² “Orta əsrlər Avropa eposunda Şərq motivləri” adlı əsərilə bu mövzunu canlandırmışsa da, ciddiyyətlə bu işə sarılan digər birisinə, təəssüf ki, bu günə qədər təsadüf edilmir. Halbuki bu işi görmək zənn edildiyi qədər ağır və zor deyildir. Ancaq Orta Asiya türk köçərilərilə Anadolu köçəri tayfalarının folklorunu yaxından araşdırmaq və onların həqiqi həyatlarına vaqif olmaq kifayətdir. Bu əldə edilincə, əski türk əsərlərilə də itirilmiş əski həyatımızı müəyyən qədər əldə etmək imkanı yaranar. Dərəcəsinə görə bu ikinci vasitə daha artıq birinci araşdırma yolundan üstündür. Çünki əski köçəri türk tayfalarını və boylarının xarakteristik vəsfləri bugünkü köçəri türk tayfalarında eynən mühafizə olunmuşdur. Bu tərzdə araşdırmalar nəticəsində keçmişə və zamanımıza aid türk qəbilə və tayfalarının istər dil, istər mədəniyyətləri etibarı ilə tamamilə bir-birinə bağlı bir həyat tərzi sürüb əsrlərlə dəyişməmiş olduqları hökmünü verə bilərik. Bunu daha qısa yolla əldə etmək imkanındayıq. Bir az zəhmətə qatlanıb bugünkü Anadolu xalq ədəbiyyatı ilə əski xalq ədəbiyyatımızdan qalan miras arasında müqayisə aparsaq, bu əlaqənin nə qədər qüvvətli olduğunu görə bilərik.

Məsələ belə olunca, bugünkü folklor araşdırmaları sayəsində əldə edəcəyimiz nəticələrlə keçmişimizin milli folkloruna da bir bir çox yeni şeylər əlavə edə bilərik. Bu gün bizdən uzaq sahələrdə yaşayan türk qövmlərinin hamısında müştərək və eyni növ mədəniyyətin mövcudiyyətini qəbul edincə, bu xalq məhsulunda yerləşən mədəniyyətin minlərcə il daha öncə mövcud olduğuna şübhə qalmaz. Xüsusən müştərək əhəmiyyətli hadisələr səbəbilə bu fikir daha artıq qətiyyətlə söylənə bilər. Məsələn, özünəməxsus mövzu və mütəmadi təkrarlanan şəkillər ən əski türk boylarında mövcud olub, öz folklorlarına dair bizə heç bir əsər buraxmayan türklər tərəfindən avropalılara idxal edilmişdir. Belə ki, XIII əsr qıpçaq türklərinə aid əlimizdəki folklor nümunələrini, bugünkü eyni cinsdən xalqiyyatımızla müqayisə edincə, iddia edilən ortaqlığın eynən mühafizə edildiyinə şahid olmaqdayıq. Elə bu sonuncu müsbət hadisə üzərinə qurulan əlaqə ilə Şərq qövmlərinin folkloru ilə çox uzaqda yaşayan türklərin folkloru arasında çox böyük bənzərliyin mövcudiyyətini qətiyyətlə meydana qoya bilərik. Çünki türklərin bəşəriyyətin mədəni həyatında bu gün inkar edilə bilinməyən böyük bir xidməti və təsiri olmuşdur.

Bizdə, nədənsə, folklor araşdırmalarında əksəriyyətlə məhəlləçilik qayəsi güdülməkdədir. Bunun ən pis cəhəti odur ki, Avropa və Asiya qitələrinə dağılan qövmləri daima ayrı tədqiq etmək həvəsi hakimdir. Halbuki mədəniyyətləri o qədər də mürəkkəb olmayan türk köçəriləri arasında folklor, musiqi və hətta sənət dairəsində qarşılıqlı bir münasibət özünü ciddi şəkildə göstərməkdədir. Bu təqdirdə müştərək bir dilə malik, yazmaq və oxumaq bilməyən bir Anadolu əkinçisi ilə eyni şəraitdə yaşayan Orta Asiya kəndlisi arasında fərq nə ola bilər? Buna cavabımız, təbii ki, mənfidir. Yəni heç bir fərq yoxdur.

Elə bu fikirləri və araşdırma metodunu göz önündə tutaraq, bugünkü folklorumuzda xatirələri yaşıyan ən əski türk həyat tərzi və baxışlarının yadigarlarından bəzilərinə təmas edəcəyik. Çünki əksəriyyətimizin sevə-sevə dinlədiyi və hətta söylənməsindən zövq duyduğu xalqiyyatımızın mövzularından və məzmunundan xəbərimiz olmadan, milli xalq məhsullarımızı heçə sayar, əksəriyyətlə istehza edə bilərik. Məşğul olmadığımız və bizə görə ən qiymətsiz sayılan kənd uşaqlarının oyunlarında, şərqilərində belə bir çox gizli ənənələrimiz, əski dinimiz, əcdadımızın təfəkkürləri saxlanıbdır. Mən elə burada bunlardan bəziləri üzərində duracağam ki, yerli ziyalılarımız tərəfindən folklorumuzun qiyməti təqdir edilib toplanmasına bir vəsilə təşkil etsin. Buna müvəffəq olsaq, müəyyən qədər milli əsərimizin qurtuluşuna da şahid olmuş olarıq.

Anadolu uşaq xalqiyyatı içərisində bir çox folklor növlərini müşahidə etməkdəyik. Bunlar hər hansı bir yabançı təsirdən məsum qalan uşaqların xəyali məhsulları olduqlarından bəkarətini tamamilə mühafizə edə bilmişlər. Eyni zamanda, kənd uşaqlarının azad və sərbəstliklə oyun keçirmələri bu dədə-babadan qalan məhsulların az bir fərqlə mühafizəsinə yardım etmişdir. Bu qəbil uşaq xalqiyyatının başında gələn hamınıza məlum olan “Yağmur duası”dır. Anadolu vilayətlərinin bəzilərində bu yağmur duasına “Gode-gode”, bəzilərində isə “Kepçe^¹ qadın” adı verilmişdir. Bəzən də “Çömçə gəlin” və yaxud da “Çullu qadın” adları taxılmışdır. Şərq vilayətlərimizin bir qismində və Azərbaycanda eyni yağmur duasına “Qodu-qodu” və yaxud da “Dodu-dodu” deyilməkdədir. İstər “Gode”, istərsə də “Qodu, Dodu” mücərrəd kəlmə olmaq üzrə heç bir məna ifadə etməzlər və türk sözlüklərində bu kəlməyə təsadüf edilmir. Məsələnin həlli üçün bütün mərasimin, şərqilərin və oyun vasitələrinin üzərində durmaq lazım gəlməkdədir.

Safranboluda “Gode-gode” adı daşıyan şərqili uşaq oyunu sırf yağmuru dəvət məqsədilə uşaqlar tərəfindən ev-ev dolaşaraq icra edilən bir mərasimdir. Adətən bir deyişmə mahiyyətində olan mərasim şərqisi bu adla adlandırılmışdır. Oyunun özünəməxsus tərzi və şəkli vardır. Kabalak^² yarpağı adlı bitkini uzunca sırıqların üzərinə iplərlə bağladıqdan sonra məhəllə uşaqları bu sırıqları əllərinə alaraq, öz məhəllələrinin evlərini bir-bir dolaşaraq hədiyyələr toplayarlar. Ən uzun sırığı daşıyan uşaq başçı olur və boynuna bəxşişləri toplamağa məxsus bir torba asılır. Gəzinti zamanı uşaq qafiləsi bu şərqini söyləyər:

Gode-gode göl olsun,

Evin önü sel olsun.

Arpa, buğda çox olsun.

Göydən rəhmət, yerdən bərəkət,

Bi deyim un, bi deyim su.

Dəyməndə oluk daşacaq,

Qurbaalar içəriyə qaçacaq,

Godecuğum baxşiş verürsə,

Rahmət göydən yağacaq,

Ver, Allahım,ver.

Alınan bəxşiş müxtəlif yeyiləcək şeylərdən ibarətdir. Ən sonda toplanan şeylər qafilə üzvləri arasında bölüşdürülür və bu şəkildə mərasim bitmiş olur.

İndi gələk bizim Şərq vilayətlərimizdəki ilə Azərbaycandakı eyni uşaq oyununa.

“Gode-gode” ilə tamamən eyni olan Azərbaycan “Qodu-qodu”su və yaxud “Dodu-dodu”su, əksinə olaraq, Günəşi dəvət etmək məqsədilə uşaqlar tərəfindən keçirilməkdədir. Uzun sürən yağmurlardan, yaxud günəşsizlikdən şikayətçi olan uşaqlar bir araya gələrək taxta qaşıqdan, çömçədən bir “gəlin”, yaxud “bəbək”^¹ düzəldərlər. Ərzurumda uşaqlar bu “gəlin”i bəsit bir şəkildə düzəldərək “Kəpçeyi gəlin” və yaxud “bəbək” kimi süsləyərlər. Burada da mərasim Azərbaycandakından fərqli olaraq, yağmuru dəvət etmək üçün keçirilir. Mərasim əsnasında azəri türk uşaqları tərəfindən söylənən şərqi belədir:

Qodu-qodu, hay qodu-qodu,

Qoduya salam, salam verdinmi?

Qodu burdan gedəli,

Heş qırmızı gün gördünmü?

Qodu palçığa batmışdı,

Qarmaladım, götürdüm.

Qızıl qaya dibindən

Bir qırmızı gün götürdüm.

Qara toux qanadı,

Kim vurdu, kim sanadı?

Göyçəliyə getmişdim,

İt baldırımı daladı.

Yağ verin yağlamaya,

İp verin bağlamaya.

Verənin oğlu olsun,

Vermiyənin qızı olsun,

Bir gözü də kor olsun.

Ərzurumdakı eyni uşaq oyun şərqisinin variantı belədir:

Kəpçə qadın gəlüptür,

Dış qapıda duruptur,

Sarı inəyin yağını,

Qara tavuğun yumurtasını,

Təknədə xamur,

Qapuda çamur,

Ver, Allahım, yağmur.

Bu şərqilər söylənərkən, hər yerdə olduğu kimi, uşaqlar yeyiləcək şeylər toplayarlar. Eynilə Anadoluda olduğu kimi Azərbaycanda da uşaqlar mərasimdə gəlinciklə iştirak edərlər. Mərasimi keçirən azəri uşaqlarına görə, Qodu, Kudu, Dodu Günəş və Ay deməkmiş. Digər folklorçulara görə büt - ilahi deməkmiş. Kukla^¹ və yaxud bəbək gəlin isə bu büt ilahini təsvir etməkdə imiş. Anadolu və Azərbaycan folklorunun bu növündə yeganə fərq Anadoluda yağmuru, Azərbaycanda isə günəşi dəvətdədir. Başqa cəhətlərdən aşağı-yuxarı heç bir fərq müşahidə edilmir. Bununla birlikdə, əsas mövzu günəşlə yağmur ətrafında toplandığından iki oyunun ikisi də motivinə görə bir əsasa dayanır.

Elə təsvir etdiyimiz bu uşaq oyunu ilə uşaq şərqisinin ruhunu anlaya bilmək və mənşəyini tapmaq üçün bir az da bizdən uzaq Orta Asiya türk uşaq xalqiyyatına baş vurmamız lazım gəlir. Bu vasitə ilə ancaq hər gün gözümüz önündə cərəyan edən hadisənin həqiqi mahiyyətini anlamış olacağıq.

Hamınıza məlumdur ki, Orta Asiya türk qövmlərinin bir çoxu əski milli şamanizm dinini və ənənələrini həyatda və xüsusən, folklorda mühafizə etmişlər. Şaman türklərinin^¹ bütün mövcudiyyətləri və həyatları məhz bu dinin fəlsəfəsinə qurulmuşdur. Həyatın bütün mərhələləri və hər bir hadisə bu türklərdə öz çıxış yolunu şamanizm ehkamlarında tapmaqdadır. Belə ki, şaman türklərinin anlayışına görə hər bir insanın əsas ruhundan başqa ayrıca “culazı” adlı digər bir ruhu vardır. Bu ruh uşaqları da mühafizə edər və onların bütün həyatını tənzim etməklə məşğul olar. Uşaqları mühafizə edən bu ruhun adı Kududur ki, bu kəlmə azəri şivəsindəki “Qodu”, Anadolu ağzında “Gode” tələffüz şəkillərini almışdır. Qodu, yaxud Kudu ruhu qeyb olunca, şaman dərhal onu aramağa yönəlir. Bu onun əsas vəzifələrindən biridir. Təəssüf ki, şamanın Kudunu nə şəkildə və nə kimi mərasim daxilində aradığı haqqında dəqiq məlumatım yoxdur. Yalnız ölən hər hansı bir qız uşağının ruhu mütləq bir bəbəyə, kuklaya keçər və onun vəsfində həyatına davam edər. Yakut türklərində bu bəbəyin adı “Qız Tanqara”dır. Əksəriyyətlə çadırlara asılır və uşaqları himayə etməsi üçün ona bir çox yeyiləcək şeylər təqdim edilir. Ayrıca, ağzına yağ çəkilir.

Şaman türklərin həyatında bənzərsiz rol oynayan “Kudu” ruhu ilə ölən qızların həyatını yaşadan “Qız-Tanqara” bəbəyi müəyyən mənada bir-birini tamamlayan eyni dini etiqadın simvoludur. Bunların ikisi də müştərək bir dini baxışdan doğan İlahilərdir. Yalnız qövmünə görə zahirən iki müxtəlif ad almışlar və əsasında Azərbaycan və Anadoludakı gəlin şəklini alan “Qodu”, “Dodu” və “Gode”nin hər bir çəhətcə tam kopyasıdır^¹. Ancaq zaman və coğrafi ayrılıq bu çox əski türk baxışının məhsulunu bizim bugünkü folklorumuzun uşaq oyunları qismində mühafizə eyləmişdir. Aradakı bu fərq təbii olduğu kimi, məzmununda da bəzi dəyişikliklər edilmişdir. Belə ki, bəzi yerlərdə bu oyun Günəşi, bəzi yerdə isə yağmuru dəvət üçün istifadə edilmişdir. Bu da kifayət etmirmiş kimi dini və təriqət təəssübü onu uşaq oyunları dərəcəsinə endirmişdir.

Beləliklə, yerinə görə ya günəş, ya da yağmur ilahisi olaraq folklorumuzda yer tutan bu şərqili oyun zamanımıza qədər əhəmiyyətini və əski şamanizmin bir yadigarını canlı bir surətdə aramızda hələ də yaşatmaqdadır. Şaman türklərinin bir ilahisi olan “Kudu” cənub türklərində, fərqinə varmadan, yenə ilahi olaraq qalmışdır. Çünki şamanizm baxışlarında Günəş “Tanrıoğlu” olduğundan Asiya türk hökmdarları özlərinə “Tanrı oğlu” ləqəbini verdikləri kimi, “Günəşin qardaşı” vəsfini daşımışlar. “Kudu” həmin ilahiyə müraciət edən bir vasitədir. Yakutlara yerləşmə məhəllini seçən, onların sürülərini və bütün var-dövlətini, əkinlərini qoruyan bu ilahi azəri türkünü yağmur fəlakətindən, Anadolu türkünü isə quraqlıqdan qurtarmağa ən sağlam bir vasitə olmuşdur. Şor, kaç kimi türk boylarında isə ölən qızın ruhunu yaşatmaq üçün bir vasitədir.

Elə azərilərin kəpçədən düzəltdukləri bəbək-gəlin, Anadoluda yarpaqla süslənmiş bir sırığa dönüşmüş, fəqət əslini və ruhunu yakut türkünün “Kudu”sundan almışdır. Türk milləti nə qədər yayılırsa, yayılsın, əski milli ənənəsini varlığı kimi köksündə və mənəvi məhsulu olan folklor ədəbiyyatında yaşadacaqdır.

Türk Anadolu folklorunda təsadüf etdiyimiz bu əski şamanizm dini yadigarlarına ayrıca xalq ədəbiyyatımızda da təsadüf etməkdəyik. Bu iki bir-birini tamamlayan sahəni zatən ayırmaq çətindir. Çünki ikisi də eyni millətin ruhu və məhsullarıdır. Bir-birini tamamladıqları kimi, bariz fərqlərlə bir-birindən ayrılmaqdadırlar. Fəqət bayaqdan bəri təhlil etdiyimiz mövzu və motiv baxımından müştərək bir yol təqib etmişdirlər. Buna başlıca misal Azərbaycan xalq ədəbiyyatının “Çoban türküsü” ilə Anadolunun “Saya gəzməsi” adlı uşaq əyləncəsi təşkil etməkdədir. Bu folklora aid məhsulda da eyni türk şamanizm dini fəlsəfəsinə təsadüf etməkdəyik. Anadolu sahəsində sırf uşaq folkloru dərəcəsinə enən bu adət, Şərq vilayətlərində daha çox xalq ədəbiyyatı məhsulu sayılmaqdadır. Ona əsasən bu xalq adət və məhsulunu müştərək bir cəbhədən tədqiq edəcəyik.

Bu gün Konya, Niğdə, Afyon, Karahisar vilayətlərində müxtəlif variantlı şərqilərlə uşaqlar tərəfindən icra edilən bu mərasim “döllər” tutduğu zaman keçirilməkdədir. Çobanlardan birisi, yaxud “Saya gəzisi”ndə iştirak edən uşaqlardan hər hansı biri “kərək” adı verilən çanı^¹ boynuna taxar və qafilə halındakı uşaq qrupunun başında olmaq üzrə davar sahiblərinin evlərini bir-bir dolaşaraq, bu şərqini söyləyərlər:

Saya, saya sallı gəlin,

Tokucağı ballı gəlin,

Salam verdim, aldınmı?

Saya gəldi, gördünmü?

Gec gedəlim yaylaya,

Yaylamızı yaylamıya.

Gəlin deyər ki:

Mən yaylamı yayladım,

Qarlı soyux sularla

Mən dərdimi eylədim.

Bunun üzərinə davar sahibləri də uşaqlara yağ və sairə verərlər. Mərasim bitdikdən sonra uşaqlar topladıqları əşya ilə halva bişirərək bir arada yeyərlər.

Bu mərasimin ən mühüm əsasını davar sahiblərinə verilən quzular təşkil etməkdədir. Davar sahiblərinin sayına görə uşaqlar qucaqlarında quzu daşıyarlar və quzuları təqdim edərkən, onlara yuxarıda qeyd etdiyim hədiyyələri verərlər. Hədiyyənin adı Konya vilayətində “Göbedeyi”dir.

Sırf Konya vilayəti əhalisinə məxsus olan bu “Saya gəzisi” və şərqisinin digər bir variantına Niğdədə təsadüf etdim. Burada keçirilən mərasim ümumiyyətlə Konyadakına bənzəyir. Fəqət bəzi ünsürləri etibarı ilə ondan ayrılmaqdadır. Burada qafilədə iştirak edən uşaqların hər birinin vəzifəsi vardır. Biri “gəlin”, digər birisi “qoca”, üçüncüsü “ərəb”, dördüncü uşaq “tülkü”, beşinci “dəfçi”, altıncı “qavalçı”, digər uşaqlar da qucaqlarında quzu daşıyarlar. Müntəzəm qafilə halını alan bu uşaq qrupu, Konyada olduğu kimi, davar sahiblərinin evlərini dolaşaraq və:

Sayaçı gəliyor sahının,

Dəmir-dümür dahının, –

şərqisini söyləyərək, əllərindəki quzuları davar sahiblərinə hədiyyə edərlər. Bunun müqabilində davar sahibləri də onlara hədiyyə verərlər.

Əlimdə mövcud olan yenə də Konya və Afyon vilayətlərinə aid digər variantların hamısı yuxarıdakılara bənzəyir və heç birisi Şərq vilayətlərimizdə söylənən qədər tam deyildir. Bakı və İrəvan vilayətlərində söylənən “Sayaçı” türküsü adından da anlaşılacağı çox böyük olub, bir növü, xalq mahnıları mahiyyətindədir. Orada mövzu olan bütün əhli-heyvanlardır, hamısı ayrı-aytı mədh edilir, hamısının xarakteri, təbiəti və məziyyətləri bir-bir vəsf edilməkdədir. Çox uzun olduğundan qeyd etməyə imkan yoxdur. Yalnız bu qədərini söyləyim ki, türk xalq ədəbiyyatı növləri içərisində bu qədər şirininə çox az təsadüf edilməkdədir. Ədası, tərzi və dili hər halda xalq şairinin məhsulu olduğuna şübhə buraxmamaqdadır. İçində bir çox fəlsəfi fikirlərə və hətta islami, qeyri-islami bir çox etiqadlara yer verilmişdir. Apardığım müqayisə nəticəsində Anadolu uşaq folklorundakı variantların vaxtı ilə çox gözəl və hətta dastan mahiyyətində olan türküdən qalma ayrı-ayrı parçalardan başqa bir şey olmadığı qənaətinə vardım. Zaman, şübhəsiz, bir çox nöqtələrdən bu gözəl türkünü dəyişdirmişdir. Məsələn, Anadoluda keçirilən “Saya gəzisi” mərasimlərində rol alan bəzən çobanın özüdür. Halbuki Şərq vilayətlərindəki eyni mərasimdə əsas rol oynayan “saya”nın özüdür. Bu nə dərvişdir, nə də çobandır. Aşıq da deyildir. Çoban olmadığına başlıca dəlil “türkü”nün içərisində çobanın mədh edilməsidir. Çox xoş olduğundan o parçanı da buraya alıram:

Göydəki göy buludlar,

Yorğanıdı çobanın.

Yastı-yastı təpələr,

Yasdığıdı çobanın.

Yumru-yumru qayalar,

Yumruğudu çobanın.

Əlindəki dəyənək,

Qalxanıdı çobanın.

Yanındakı boz köpəy,

Yoldaşıdı çobanın.

Ağzı qara canavar,

Tüşmanıdı çobanın.

Bu təqdirdə bu sayaçı kimdir? Şərq vilayətləri variantında “saya”nın kim olduğu bu şəkildə görünməkdədir:

Bu saya kimdən qaldı,

Adam atadan qaldı.

Adam ata gələndə,

Qızıl öküz duranda,

Qızıl buğda bitəndə,

Dünya bünyad olanda,

Musa çoban olanda,

Şişliyiniz erkəcdir.

Burada müxtəlif baxışların çarpışdığını görürük. İslami təsir olduğu qədər şamanizm təsiri də vardır. “Qızıl öküz”, “qızıl buğda” baxışları hər halda islami deyildir. Hətta eyni şamanizm təsiri Niğdə variantında qorunmaqdadır. Sayaçı gələr-gəlməz “dəmir-dümür taxının” deyilir ki, bu “dəmir-dümür” taxınmaq adəti qamlamağa başlayanın – şamanın əlbisəsinə taxılmaqdadır. Şamanizm dinində şamanın müxtəlif dəmir parçaları ilə əlbisəsini süsləmək adətdəndir. Bu adətin yadigarını çox səthi bir şəkildə Niğdə variantında görürük. Eyni şamanizm təsirinin izini Konya variantında da görmək imkanı vardır. Orada “saya” gəlin olaraq göstərilir. Burada sayanın gəlin olaraq tərif edilməsinə heç bir səbəb yoxdur. Elə bu gəlin məsələsi bizi bir az əvvəl təhlil etdiyimiz “Kudu”, yaxud “Gode” məsələsinə döndərməkdədir. Orada gəlin – Gode bir ilahi olduğu kimi, burada da gəlin – “Saya” bir ilahidən başqa bir şey olmasa gərəkdir. Çünki “sayaçı” kəlməsinin iştirakı da bunun nə olduğunu aydınlaşdırmır. Vaxtı ilə mən bu kəlməni cığatay türkcəsinin “sayamaq” feilindən gətirmək arzusuna qapıldım. Türkcədə, məlumunuz olduğu kimi, “saymaq” felindən ancaq “sayıcı” ola bilər. İşin daima asanına baş vurmaq adətdən olduğundan mən də cığataycada tapdığım “sayamaq” məsdərini işimə və iddiaya əlverişli hesab etdim. Bəzi adamlar bu kəlməni “sayıcı” şəklində qəbul edib, vaxtı ilə Osmanlı imperatorluğundakı “Vergi üçün qoyun sayan” məmurdan başqa bir şey olmadığını qulağıma pıçıldadılar. Sayım vergisi adındakı təbirinə də yaxınlaşmaqdadır. Görürsünüz ki, kəlmənin iştirakını uydurmaq o qədər də çətin deyildir. Fəqət uydurulan, törənən əsl mənasına və xalq baxışlarına, hətta uşaqların əyləncəsinə ruhən uyub-uymadığı nəzər-diqqətdən uzaq tutdurula bilməz. Bu təqdirdə “gəlin sayaçı”nı əsl öz mühitində və ruhunda aramaq lazım gəlir. Bu isə monqollardakı “sayağaçı”, yaxud “dzayağaçı”dan başqa bir şey deyildir. Əski şaman türklərdə və monqollarda bu sayağaçı “Heyvan sürülərini və əmlakları” himayə edən bir ilahidir. Kəlmənin monqolcadakı tələffüz şəkli “cayağaçı”dır. Kəlmə başlarındakı monqolca “c”lərin türk şivələrində “s”yə keçdiyini nəzər-diqqətə alınca, “cayağaçı”nın “sayağaçı” olduğuna əsla şübhə qalmaz. Zaman keçdikcə, kəlmə türk şivələrindəki keçirdiyi qısaltma əməliyyatı nəticəsində, adətən, “sayaçı” şəklini almışdır. Bu təqdirdə gözümüzün önündə uşaqlarımıza mal edilən bu “saya gəzisi” adəti də əcdaddan qalma əski şamanizm dini fəlsəfəsi yadigarıdır.

Burada, yeri gəlmişkən, nəzər-diqqətinizi çox mühüm bir məsələyə cəlb edəcəyəm. O da folklor araşdırmalarında dilin oynadığı mühüm roldur. Məlumunuz olduğu kimi, folklorumuzda kök salan bütün adətlər və ənənələr heç bir vaxt mənşəyini mühafizə edə bilməmişlər. Bir çox tarixi səbəblərlə mühacirətlərin meydana gətirdikləri dəyişmələr və təbəddülatlar folklorumuz üzərinə şiddətlə təsir etmişlər. Yalnız əl verir ki, xalq məhsulunu təmsil edən kəlmə sərvəti diqqətlə təsbit edilmiş olsun. Bu olunca, diqqətli tarixi və dil tədqiqləri nəticəsində, varılmaq istənilən nəticə dərhal əldə edilmiş olur.

Bu təqdirdə folklor araştırmalarının əsas açarını dil təşkil etməkdədir. Dil folklor və xalqiyyatımızın mənşəyini aramaqda iki başlıca yolla bizə yardımçıdır. Birincisi, müxtəlif adət və baxışları təsvir edən istilahlar və ifadələr yolu ilə, ikincisi, türk xalq ədəbiyyatının qafiyəsini təşkil etməsilə. Birinci yolla bizə qədər gəlib çatmış bir çox təbirlər həm dil təşəkkülü, həm də mənşəcə xalqımızın baxışlarının və ya adətinin əsl türk malı olub-olmadığını, kimdən gəldiyini, mənşəyini haradan aldığını təyin etməkdə əsas rol oynayar. Məsələn, Şərq vilayətləri adətlərindən birisində “nəmər” adı ilə bir təbir işlənməkdədir. Söylənməsinə və istilah olmasına səbəb türklərə xas bir adət olmuşdur. Məlumunuz olduğu kimi, Şərq vilayətləri türklərinin adətincə, təzə bəyin yaxın qohumları gəlinə müxtəlif hədiyyələr verməkdədirlər. Bu hədiyyə Şərq vilayəti əhalisinin şivəsində “nəmər” istilahı, yaxud adı ilə mühitimizdə kök salmışdır. İlk nəzərdə kəlmənin türkcə olmadığına hamımız hökm etməkdəyik. Fəqət mənşəcə bu haradan gəldiyini müəyyənləşdirmək üçün geniş dil izahlarına qatlanmalıyıq. Şəxsən mənim bu xüsusda apardığım araşdırmalar nəticəsində anlaşılmışdır ki, bu kəlmə bizə bir monqol dili yadigarı olaraq qalmışdır. Vaxtı ilə Elxanilər dövləti zamanında boşalan dövlət xəzinəsini yenidən doldura bilmək üçün bir dəfəyə məxsus İran, Şərq vilayətləri və Qafqaz Azərbaycanı daxilindəki əhaliyə məxsus olmaq üzrə yeni bir vergi qoyulmuşdur. Bu verginin adı daha o zamanlarda “nəmər” deyə adlandırılmışdır. Zaman keçdikcə monqol istilasının ardınca bu bir dəfəyə məxsus olaraq verilən vergi yenə bir dəfəyə məxsus olaraq təzə bəyin qohumları tərəfindən hədiyyə olmaq üzrə gəlinə verilmişdir. Görünür ki, “nəmər” bizim malımız deyildir. Eyni kəlməyə qırğız türklərində də təsadüf edilməkdədir. Necə ki “tonqal” kəlməsi də bizə bir adət adı olaraq monqollardan keçmişdir.

Bununla belə, dilin xalqiyyatımızdakı ən əsaslı xidmətinin nəzm şəklindəki qafiyələri vücuda gətirməsində görə bilərik. Burada dil öz morfolojisi və sintaktik qaydaları ilə əsaslı rol oynamaqdadır. Bu səbəbdən xalq ədəbiyyatımızın qafiyələrində və təkamülündə yabançı ünsürlərin də rol oynamasını qəbulla bərabər, əsl yaradıcı təməli türk dilinin öz bünövrəsi təşkil etməkdədir. Bu rolu daha artıq göstərmək üçün başlıca üç növ xarakteristik dilimizə xas səs qruplarının xalq ədəbiyyatı qafiyəsindəki rolları üzərində duracağam:

1)Kəlmənin tamamilə təkrarlanması ki, “a”, ”ə” və saitlərdən sonra “ya”, “yə” ilə xəbər yaranır. Məsələn:

Almanı ata, ata,

Şəfqətli sata, sata.

Kəmiklərin çürüdü,

Mahpusda yata, yata.

Atalar sözlərində baş verən, cins bildirən isimlərin və sifətin təkrarlanması buraya daxildir. Məsələn: “Bənləri^¹ var tanə, tanə” kimi.

2) Başlanğıcı eyni, fəqət sonları müxtəlif, yəni alliterasiyalı olanların təkrarlanması:

Baxçalarda sarımsaq,

Sarım, sarım sarılsaq.

İkimiz bir döşəkdə,

Bayım, bayım bayılsaq.

Sifətin dərəcəsini şiddətləndirmək üçün daha çox işlədilən təkrarlamalar da diqqətədəyər bir xüsusiyyətdir. Məsələn: bəmbəyaz, yamyaşıl, ağappaq, qapqara kimi.

3) Başlanğıcı müxtəlif, sonları eyni olub alliterasiyalı olanların təkrarlanması. Məsələn: “Bir də nərdivanın altına gedib ARAR -MARAR, baxar, gözəl bir mərcan tapar” ,– kimi.

Bunların xaricində xalq ədəbiyyatımızı və folklorumuzu süsləyən bir yığın kəlmələr vardır ki, bunların əksəriyyəti səs təqlidi ilə yaranmışlar. Təbir mahiyyətini alan bu kəlmə sərvəti bugünkü danışığımızda belə əhəmiyyətli kök salmışdır. Məsələn: “harıl-harıl, takır-takır, paldır-küldür” kimi.

Hamınızın müşahidə etdiyiniz bu dil xüsusiyyətləri üzərində duracaq deyiləm. Yalnız bununla kifayətlənəcəyəm. Çünki mövzumuz o qədər şirin və oxşayıcıdır ki, nə ona doyum olar və nə də hamısını əhatə etmək iqtidarındayıq. Kiçik bir müsahibə halındakı bu kiçik təhlillər, ümid edirəm ki, hamınızda folklorumuza və xalqiyyatımıza qarşı bir maraq oyandırmışdır. Milli varlığını və onun fikri və fəlsəfi həyatı ilə maraqlanmaq istəyənlərə tövsiyəm bu yolda çalışmaqdır. Vətənimizin hər köşəsini süsləyən Xalq evlərimizin qayəsindən biri də budur. Hər vilayət öz sərvətini özü işləyərsə, buna həm dövlətimiz, həm biz – xalqiyyatla məşğul olanlar məmnun olarıq.

Yüklə 2,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15