MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)

Mirzə Bala MƏMMƏDZADƏ¹
“DƏDƏ QORQUD”
“Dədəm Qorqud gəlübəni şadlıq çaldı, boy boy­­ladı, soy soyladı, bu Oğuznaməni düzdü, qoşdu”.

“Kitabi-Dədə Qorqud”dan

Çox qiymətli bir səyahətnamənin müəllifi olan Adam Oleari həm katib, həm müşavir kimi çalışdığı səfirliyin heyəti ilə birlikdə 1698-ci uldə Dağıstan və Azərbaycandan keçib İrana səyahət edə­rək, yenə həmin yolla geri dönərkən, Dərbənd yaxınlığında gör­­düyü “Qırxlar məzarlığı” kimi tarixi abidələrdən bəhs edərkən belə yazmaqdadır: “Burada biz daha iki müqəddəs müsəlmanın tür­bə­sini ziyarət etdik. Bunlardan biri Pir Muxara (Pyhr Muchar) aid olub ovalıqda, digəri isə İmam Qorqudun (İmam Kurchud) dağ üzərindəki türbəsi idi. (Həzrəti) Məhəm­mədin yaxın qohum­ların­dan olub, hər zaman onun ayaqları ucunda oturan, ondan dərs alan və peyğəmbərin vəfatından sonra guya 300 il daha ya­şa­mış olan İmam Qorqud özünü kral Qazanın xidmətinə vermişdi, ona qopuz çalaraq hərbi türkülər söylərdi”².

Bir mağarada yerləşən türbənin içində və çölündə Qurban bay­ramına təsadüf edən bu ziyarət əsnasında uzaq yerlərdən gələn qa­dın və qızların daşın içində oyulmuş çuxurdakı tabutun ət­ra­fın­da yalın ayaqla dolaşdıqlarını təsvir edən A.Oleari səyahət­na­mə­si­nin başqa bir yerində³ Dədə Qorqudun xidmət etdiyi Kral Qazan haq­qında məlumatı da qeyd etmişdir. Yerlilərdən topladığı bu mə­lu­mata görə, çox əski zamanlarda Midiyada Qazan adlı bir kral ha­kimiyyətdə idi. Bu kral Elbrus dağının arxasında, bu gün daha çox yəhudilərin olduğu, Tabasaran ölkəsində yaşayan oğuz mil­lə­tin­dən nəşət etmişdi. Təbrizdə Acı çay kənarındakı məzarı bu gün be­lə mövcuddur. Onun xanımı Kraliça Burlanın (Burlea) qırx ad­dım uzunluğundakı türbəsi Urmi qalasının yanında göstəril­mək­də­dir.

İranlıların söylədiklərinə görə, bu oğuz milləti bugünkülərə nis­bətdə çox daha uzunboylu və qüvvətli vücuda malik insanlar idi.

A.Olearidən bir qədər sonra – XVII əsrin ortalarında bu­ra­la­rı ziyarət edən məşhur türk səyyahı Övliya Çələbinin də işarə et­diyi Qorqudla bağlı səyyahın verdiyi məlumat tarixi qaynaq­lara uy­­ğun­dur. Bir sözlə, “Dədə Qorqud”u təşkil edən boylardakı “Sa­lur Qa­zan”la xanımı “Boyu uzun Burla xatun”, heç şübhəsiz ki, A.Olea­rinin bəhs etdiyi Kral Qazanla, qəbrinin uzunluğu qırx ad­dım ola­raq göstərilən Kraliça Burladır. Qor­qudun Həzrəti Mə­həm­məddən sonra 300 il daha yaşamasına gə­lin­cə, bu, iki müx­tə­lif rəvayətin birləşməsindən doğan bir məsələ ola bilər. He­ka­yət­lə­rin birində, Həzrəti Məhəmmədin üzünü görüb gələn bir qəh­rə­man­dan bəhs edilməkdədir. Bu, islamiyyətin ilk dövrlərinə təsadüf edən və oğuz dövləti olan Göytürk xaqanlığının Həzrəti Mə­həm­mədə bir səfir göndər­miş olduğuna işarət sayılır. “Kitabi-Dədə Qor­qud”da mü­qəd­dimə qismində Qorqudun Həzrəti Məhəm­məd za­manında deyil, ona yaxın bir dövrdə Bayat boyun­dan çıx­dığına dair bir işarət vardır. Diqqətəlayiq sayılacaq bir nöqtə, XVII əsr mü­əllifi Əbülqazi Bahadur xan tərəfindən Salur Qazanla Dədə Qor­qudun Həzrəti Məhəmməddən 300 il sonra, yəni Abbasilər döv­ründə yaşa­dıqlarını qeyd etmiş olmasıdır ki, bu da Qorqudu X-XI əsrlər ədəbi şəxsiyyəti kimi qəbul edənlərə haqq verəcək ma­hiy­yətdədir. Dədə Qorqud boylarından bir sıra rəvayətlərin Ağ­­qoyunlular dövrünə aid olduğunu iddia edənlər, əsasən, bun­ların ən əski mətnlərdən dəyişdirilmiş olduğunu qəbul edirlər.

Dədə Qorqud və Qorqud ata adları ilə xatırlanan, tarixi və ədəbi olmaq üzrə iki şəxsiyyət halında qarşımıza çıxan Dədə Qor­qud azərbaycanlıların da daxil olduğu oğuz-türk icmasının mənqibəvi ozanları və oğuz xanlarının müşküllərini həll edən bi­li­ci, vəzir və məsləhətçisi kimi göstərilməkdədir. Ədəbi şəxsiy­yət ol­maq etibarı ilə də əski oğuz ənənələrindən alınma bir sıra nağıl və dastani hekayələrin bir araya toplandığı “Kitabi-Dədə Qor­qud”un müəllifi sayılmaqdadır.

Hələ Elxanilər dövrünün tarixçisi Rəşidəddin “Dədə Qor­qu­dun həddindən artıq hekayəsi olduğunu” qeyd etmişdir. Bizə gə­lib çatan 12 boyun hamısında başlıca mövzunu cəsarət və şü­caət təş­kil edir və oğuz türklərinin ictimai birliyini, adət-ənə­nə­lərini əks et­dirən bu boyları məzmununa görə qəhrəmanlıq, mə­həb­bət və mi­foloji boylar olmaq üzrə üç qrupa ayırmaq müm­kün­dür. Azər­­bay­can türkcəsində yazılmış ən əski türk nəsrinin ən saf və ən təmiz nümunələrini ehtiva edən bu boylar Azər­bay­can ədəbiy­ya­tının ta­rixi, ədəbi və lisani bir abidəsi sayılmaqdadır.

Drezden kitabxanasında yeganə nüsxəsi olan və nə zaman təsbit edildiyi hələlik məlum olmayan bu əsərdən bəzi boyları tərcümə və nəşr etmək surətilə ilk dəfə 1815-ci ildə almanlar, sonra da 1894-1903-cü illərdə ruslar bəhs etmişlər. Birinci Dünya mü­haribəsi illərində türk tədqiqatçılarından Kilisli Rüfət Drezden nüs­xəsindən surəti çıxarılmış Berlin kitabxanasındakı nüsxənin ye­nidən üzünü çıxarıb 1332-ci (1916-cı) ildə bu on iki boyu İs­tan­bulda nəşr etdi. Son zamanlarda italyan türko­loqla­rından professor E.Rossi Vatikan əlyazmaları arasından “Dədə Qorqud” boylarının altısını ehtiva edən ikinci bir əlyazmanı tapmış və bunu nəşr et­dirməklə yanaşı, eyni zamanda, 1951-ci ildə şərqşünasların İstan­bulda keçirilən konfransında təbliğatını aparmışdır.

“Dədə Qorqud” boyları 1950-ci ilə qədər Sovet Azər­bay­ca­nında məktəblərdə tədris edilərək böyük bir rəğbət qazan­mışdı. Bu boyları “Azərbaycan folklorunun ən əski bir abidəsi” kimi təs­vir edən Bakı Universitetinin professor­larından Dəmir­çizadə “Də­də Qorqud” motivləri əsasında oğuz xan və bəylərini idealizə edən bir pyes də yazmışdı. Fəqət keçən ildən etibarən vəziyyət dəyiş­mişdir. 1950-ci ilin may ayında Azərbaycan Kom­munist Par­ti­ya­sının birinci katibi Bağırov “Dədə Qorqud”un kobud siyasi səhv olduğunu par­tiya yığıncağında rəsmi olaraq elan etdi. Bu rəs­mi elanın ardınca dər­hal qələmə sarılan “filologiya elmləri dok­tor­ları” “Ədəbiyyat qə­zeti”ndə “Dədə Qorqud”un xan­lara və bəy­lə­rə qarşı “mübarizə apa­ran” xalq qəhrəmanlarına əsla yer ver­mə­­di­yini, feodalları idealizə etdiyini və buna görə də “xalq düş­məni bir əsər” olduğunu irəli sür­dülər. Fəqət bu iddia şəxsi bir inam və qə­naətdən ziyadə, Mos­kva­dan verilən bir əmrin kor-ko­ranə ic­ra­sın­dan başqa bir şey deyildi.

Sovet İttifaqının rus olmayan millətlərin milli kültür dəyər­lə­ri­nə qarşı apardığı mübarizənin bütün şiddətilə davam etdiyi bir za­mana təsadüf edən bu qərar 1946-cı ildə ədəbiyyat cəbhəsində baş­layan ilk çarpışmalardan sonra – aparılan təmizlikdən sonra əs­­lində gözləni­lirdi. SSRİ Ədəbiyyat Cəmiyyətinin 1947-ci ilin ya­yında keçirilən XI ümumi yığın­cağında milli bölmələrin hesa­bat­ları ilə bağlı müzakirə­lərdə qeyri-rus millətlərin ədəbiyyat sa­hə­­sində “çox təhlükəli bir yolda” olduqları bildirilmişdi. Bu top­lan­­tıda Latviya, Litva və Esto­niya kimi millətlər “Qərbi Avropa kül­türü qarşısında diz çök­məkdə”, Ukrayna, Şimali Qafqaz, Azər­baycan, Türküstan (Orta Asiya), Gür­cüstan və Ermənistan isə “milli keçmişlərini ideallaşdırma və roman­tik­ləş­dirməkdə” gü­nah­­landırılmışdı. 1948-ci ilin dekabr ayında topla­nan XII ümumi kon­qresdə çar isti­lasına qarşı mübarizə aparan tür­küstanlı xalq qəh­rəmanlarını tərənnüm edən bir əsər münasibətilə Boris Qor­ba­tov adlı bir rus kommunisti Moskva naminə belə deyirdi: “Sabiq rus impe­ratorluğunun kənar əyalətləri üçün Rusiyaya ilhaq ha­di­sə­si nəyi ifadə etməkdə idi? Bu hadisə milli fəlakətmi, yoxsa irə­li­yə doğru bir addım idimi? Marksizm elmi bu mənada doğ­rudur. Bu məm­ləkətlərdən, məsələn, Qazaxıstan (yəni Türküstanın Şi­ma­li-qərb bölgəsi) Rusiyaya ilhaq edilməmiş olsaydı, Çin və ya­xud Xokand tərəfindən parçalanıb udulacaqdı. Və nəticə etibarı ilə ingilis müstə­mləkəçilərinin asan bir şikarı olacaqdı. Belə ol­du­ğu təqdirdə, yəni, daha doğrusu, bu belə də qəbul olunmalıdır, bü­tün dastan və qəh­rəmanlıq hekayələrini, bütün folkloru və onun qəh­rəmanlarını, eləcə də bütün ədəbiyyatı yalnız bu nöqteyi-nə­zər­dən mütaliə etmək lazımdır. Xalq ədəbiyyatının yerli feodallara qar­şı mübarizədə Rusiya ilə birləşmək üçün çarpışan qəhrəmanları ide­alizə edilməlidir.

Türküstan üçün deyil­miş olan bu sözlər, bir qayda olaraq, bü­tün qeyri-rus millətlərinə şamil edilmişdir. Milli keçmişi, milli qü­ruru və tarixi milli qəhrəmanları tərənnüm etmək günah sa­yıl­maq­dadır. Qafqazın böyük milli bir qəh­rəmanı İmam Şamil 1947-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda professor Əcəm­yan tərə­findən Türkiyə və İngil­tə­rənin casusu elan edildi. Hal­buki azərbay­canlı Heydər Hüseyn oğlunun “XIX əsrdə Azər­bay­canın ictimai təfəkkür tarixi”¹ adlı əsərində İmam Şamil müs­bət vəsfləri ilə gös­tərilmişdi. “Çarizmin meydana gəlməsi və feodal zülmünə qarşı mü­barizədə Azərbaycan kənd­lisinə İmam Şa­mil tərəfindən hər cür kömək göstərildiyi” qeyd olunan bu əsər 1950-ci ilin martında hətta Stalin mükafatını da qazanmışdı. Fəqət “Də­də Qorqud”u qanunsuz əsər elan edən Bağırov Şamili tərən­nüm edən bu əsəri də ləğv etdir­məyə və həmin ilin may ayında isə Sta­lin mükafatının geri alınmasına müvəffəq oldu. Rusiyaya qarşı apar­dığı 25 il sürən qəhrəmanca mübarizəsinin təsiri ilə hələ də haq­qında qəhrəmanlıq dastanlarının yaranması davam edən İmam Şa­mil tarixi olmaqla bərabər, mənqibəvi və simvolik ölməz mə­nə­vi şəxsiyyəti ilə rus imperializmi üçün təhlükə təşkil etməkdə da­vam edir.

“Dədə Qorqud”dakı motivlər isə tamamilə başqa qə­bil­dən­dir. Belə ki, bu boylardakı hadisələrin cərəyan etdiyi vaxt və yerin nə dünənki, nə də bugünkü Rusiya ilə bir əlaqəsi var. Əsasən “Də­də Qorqud” dövründə rus milləti də mövcud deyildi. Buna gö­rə də rus istilası və bu istilaya qarşı mübarizədən söhbət belə ola bilməz. Fəqət əvəzində Şamil mənqibələrində olduğu kimi, “Də­də Qor­qud” dastanlarında da qəhrəmanlıqlarla dolu parlaq keç­miş vardır. Millətin milli mənliyini, milli şüurunu və milli vic­da­nını tərənnüm və ona böyük milli ideallar təlqin edən belə bir əsə­rin təbliğ və tədrisinə Moskva əsla dözə bilməzdi. Həqiqətən, Uk­rayna şai­ri Sosyuranın² 1944-cü ildə yazdığı “Ukraynanı sev” əsəri də məm­ləkətinə və millətinə sevgi təlqin etdiyi üçün şairi ilə bərabər eyni aqibətə uğramışdır.

V.NUHOĞLU¹
DÖVLƏT QUŞU
Azərbaycan türkünün ortaq milli istək və diləklərini, onun ya­şayışa, dünyaya, millət və yurd məsələlərinə baxışını, həyə­can­la­rını, sevinc, kədərlərini canlandıran xalq ədəbiyyatımızın he­ka­yə­lər² qismində sıx-sıx adı keçən bir dövlət quşu vardır.

Taleyinin arxasınca qaçmağa, baxtını aramağa və sına­mağa çı­xan adsız bir qəhrəman, əhalisi ölmüş hökmdarın yerinə yeni­sini seç­mək üçün toplanmış bir ölkəyə gedib çıxır. Onlar bir quş uçu­rur­lar. Bu quş kimin başına qonarsa, o adam dövlət rəisi olur. Hə­qi­qi quşdan ziyadə xalq iradəsinin simvolik timsalı olan bu “döv­lət quşu” hər yerdə və hər zaman o bəxt arayan qəhrə­manın ba­şı­na qonar.

Fəqət hekayələrdəki simvolizm yalnız xalq ira­dəsi­nin “döv­­lət quşu” şəklində ifadə edilməsindən ibarət deyildir. Dövlət qu­­ruluşunda milli iradənin başlıca, təməl daşı rolunu oynadığını və yaxud oynaması lazım gəldiyini göstərən bu cəhətdən başqa, da­ha mühüm olan bir cəhət də vardır. “Döv­lət quşu” hər igidin ba­şına qona bilməz.

İnadın, ehtirasın, ötkəmliyin qüvvəti “döv­lət quşu”nun qar­şı­sında bir heçdir. “Döv­lət quşu”nun iltifatına nail olmaq üçün ağ­lın­dan başqanlıq və vəzifə fikirləri keçirmədən, böyük milli mən­fə­ətlər uğrunda fədakarlıqlarda bulunmaq, təhlükələrlə qu­caq­­­laş­maq, xalqı ən qorxunc fəlakətlərdən qurtarmış olmaq, mərd­liyin, qəh­rəmanlaığın yüksək həmlələrini göstərmək kimi yüksək insani xa­rakter sahibi olmaq gərəkdir.

Bəzən seçkilərdən şübhələnənlər olur. “Quş”un yanıldığını zənn edərək, onu bir neçə dəfə təkrar-təkrar uçururlar. Fəqət mil­li iradə intixabında yanılmaz. Milli vicdan haqdan qaçmaz. “Döv­lət quşu” intixab etdiyi şəxsin başına qonmaqda davam edər. Və da­­vam edincə hər kəs onun intixabı önündə baş əyməyə məcbur qa­lır.

“Döv­lət quşu”nun iltifatına nail olmaq üçün qəhrəmanın çə­tin və tikanlı yollardan keçməsi lazımdır. Mövcud ictımai nizam­dan şikayətçi olan millət xəyalında yaratdığı inqilabçı bir igidi si­lah­landırıb atına mindirir və yola çıxarır. O, tam mənası ilə in­qi­lab­çıdır. Mövcud nizam və intizamın hər yerdə tərsinə hərəkət edər. Hər kəsin etdiyini deyil, heç kimin etmədiyini edir.

O, iki yol ayrıcına gəlir:

Biri “gedən-dönər”, o biri “gedər-gəlməz” yoludur. İgid “ge­dər-gəlməz” yolunu intixab edər. Ətrafını saran cinlər, ifri­tə­lər, şeytanlar onu əsla sarsıtmaz. O, qorxunc səslərə, hiylə və fit­nə­lərə əsla əhəmiyyət vermədən, taleyinin əmr etdiyi hədəflərə doğ­ru yürüməkdə davam edər. Yolda o, böyük bir çayın üzərinə çö­küb suyunu udan və ətrafı quraqlığa məhkum etmək surətilə xal­­qın fəlakətinə səbəb olan yeddibaşlı əjdaha ilə qarşılaşır və onun­la savaşa girişir. Min bir pəhləvanın başını yemiş olan bu yed­dibaşlı canavar onun əlində həlak olur. Çay qırx gün, qırx ge­cə o canavarın qanından qıpqırmızı bir rəng alır. Qırxıncı gün tə­miz su axmağa başlarkən, ətraf sevinc içində çalxalanmağa başlar. Hər yer yenə şənlənir. Bu yurd üzərindən ölüm pərisi qal­xa­raq, ye­nə həyat və səadət pərisi qanad gərir. Məchul qəhrə­manımızın adı dillərdə dastan olmaqda ikən o yoluna davam edər. Qaralara bü­rünmüş, qaralar geymiş, qara bayraqlar asmış matəmli bir di­ya­ra gəlir. Hər kəs məhzun və kədərlidir. Bu di­yara daha müdhiş bir fə­lakət üz vermişdir. Qaf dağının buludları üstündə olan ən uca bir zirvəsində olan divlər kralı Ağ div bu məmləkətin dünya gö­zə­li olan prinsesini oğurlamış, yuvasına qaldırmışdır. Üstəlik məm­lə­kə­ti, “Dədə Qorqud”un “Təpəgöz” hekayəsində olduğu kimi, in­san vergisinə məcbur etmişdir. Hər gün ona yüzü oğlan, yüzü qız ol­maq üzrə iki yüz gənc verilə­cək­dir. Ağ div bunları kəsdirərək, dün­ya gözəlinə kabab bişit­dirib yeməkdədir. Məmləkət artıq bu fə­lakətdən məhv olmaq üzrədir.

Ürəyi haqq və ədalət duyğuları ilə çırpınan qəhrəmanımız bu­na dözə bilərmi heç?

O, Ağ divə qarşı savaşa girişir. Onun qılıncı haqq tərə­findən su­varılmışdır. Onun qollarında qırx qaplan gücü vardır. Onun al­tın­dakı at, bir at olmaqdan artıq bir qartaldır. Qəhrə­manımız Ağ di­vin yurduna varacaq, onu məhv edəcək və dünya gözəlini qur­ta­racaqdır. Millət fəlakətdən fə­lakətə, təh­lükədən təhlü­kəyə atdığı bu əsatiri qəhrəmanların şəxsində ən yük­sək duy­ğu­larını canlan­dır­maq istəmiş, o qəhrə­manları millətin bütün əməllərini özün­də top­layan bir şəxsiyyətə çevirdikdən sonra onların başına “dövlət qu­şu” qondurmuşdur.

Bəli, “dövlət quşu” milli iradəni ifadə edən simvolik bir tə­bir­dir. Bu hekayələr Azərbaycan türkünün milli dövlətsiz ya­şa­ma­ğı bir fəlakət və zillət kimi qəbul etdiyini sübut edər.

Bir milli dövlət ki, yalnız milli iradə üzərinə quru­lacaqdır. Bir milli iradə ki, Azərbaycan xalqının sərbəst rəyini bildirməsi su­rətilə, onun intixab edəcəyi millət vəkil­ləri sifətində təcəlli edər. Elə millət vəkilləri ki, böyük və yüksək milli mənfəətlər uğrunda, bü­tün millətin həyat və səadətinə, şərəf və heysiy­yəti­nə, hürriyyət və istiqlalına xidmət edən müqəddəs savaşda fə­dakarlığı, gö­zü­tox­luğu, cəsarət və qəhrəmanlığı ilə tanınmışdır.

Elə bu baxımdan 28 May 1918-ci il tarixinin qiyməti çox bö­yükdür. Bu tarix Azərbaycan türkünün əsrlər uzunu bəslədiyi, uğ­runda mənən və maddətən çarpışmış olduğu, nəsildən nəslə mü­qəddəs bir əmanət kimi nəql edib yaşatdığı böyük milli idea­lın ger­çəkləşdirdiyi tarixdir.

Bu gün başında Azərbaycan dövlət quşunun qonduğu Azər­bay­can Milli Şurası Azərbaycanı xalqın iradəsinə dayanan müs­tə­qil bir cümhuriyyət olaraq elan etmişdir. Millətin vicda­nından do­ğan bu dövlətə millət dörd əllə sarılmışdır. Bu dövlət Azər­bay­ca­nın üzərinə çökmüş və onun bir əsrdir qanını əmən yeddibaşlı rus ca­navarını məhv edərək, məmləkəti hürriyyət və səadətə qovuş­dur­muşdur.

Fəqət hekayələrdəki yeddibaşlı canavarın yeddisi də kəsil­mə­dikcə, o ölmüş sayıla biləməz. Altı başını itirmiş olan canavar bir başı sayəsində yenidən canlanır, yenidən yeddibaşlı canavar olur.

1918-ci il istiqlal hərbində başlarının hamısını itirməmiş olan rus canavarı yenidən yurdumuza basılaraq millətin qanını yenidən iç­məyə, onun həyat çeşməsini qurutmağa qoyuldu. Millət istiqlal döv­rünü həsrətlə xatırlayır. Milli hakimiyyətinin timsalı olan üç­rəngli bayrağını xəyal edərək sızlayır. Məmləkət üzərində rus bay­ra­ğının dalğalandığını, küçələrimdə rus əsgər­lərinin dolaş­dığını, ən münəvvər və idealist övladının Solovki­lərə sürül­düyünü gör­dük­cə, məmləkətinin ən amansız istismara məruz qaldığını şa­hid ol­duqca, vəhşi və müstəmləkəçi ruslara qarşı kini artır və in­tiqam duy­ğuları qabarır. Bu kin və intiqam duyğuları, bu on altı illik əsa­rət günlərində özünü feilən qanlı səhnələr halında göstər­miş­dir.

Bu qanlı imtahan səhnələrində millət 28 Maydakı iradəsini axıt­dığı al qanı ilə təsdiq etmiş, Azərbaycan dövlət quşunun yal­nız Azərbaycan türkünün başına qonacağını aləmə elan et­mişdir.

Bəli, Azərbaycan dövlət quşu yalnız Azərbaycan türkünün ba­şına qona bilər. O, Azərbaycan türkünün dostu ilə düşmənini ayırd etməkdə çox həssasdır.

Onu aldatmaq, ovutmaq, azdırmaq və kələk gəlmək im­kan­­sızdır.

Azərbaycan dövlət quşu Azərbaycan türkünün vicdanını, ən yük­sək əməllərini, istək və diləklərini, həyəcanlarını öz şəx­sində top­lamış olanların başına qona bilir. Bunlar isə Azər­baycanın tam isti­qlalından ibarətdir.

İstila və istiqlal!..

Dövlət quşu yalnız istiqlalın hamisidir. Və istiqlalı yenidən qa­zananların başına qonacaqdır.

İren MELİKOFF
“QAZAN” SÖZCÜYÜ ÜZƏRİNƏ

(Çikaqo Universitetindən Robert Dankoffa cavab)
Cənab Dankoff, əsərlərimdən bəziləri, özəlliklə “Hacı Bek­taş – əfsanədən gerçəyə” (“Hadji Bektach un mythe et ses ava­tars” (Leiden, 1998) üzərinə bir incələmə və tanıtma yazısı qə­lə­mə alma zəhmətində olmuş. Ona bunun üçün təşəkkür edirəm.

Bununla birlikdə məqaləsində ağırlıqlı bir yer ayırdığı və mə­nim fərqli düşündüyüm bir nöqtə var: “Qazan” sözcüyü üzə­ri­nə söylədikləri.

Gözə batması ilə diqqətimi çəkən bir dəlil irəli sürən cənab Dan­koff Hacı Bektaş “Vilayətnamə”sinin günümüz türkcəsilə ya­yı­nında Abdülbaki Gölpınarlının yararlandığı əlyazması nüsxə­si­nin, demək olar ki, oxunaqsız surətinin oxuma çətinlliyinə qat­lan­mış¹, orada A.Gölpınarlının bir yerdə “qazan” sözü əlavə etdiyi və vanna (wash-bowl) anlamına gələn farsca kökənli “ləyənçə” sö­zü­nü görmüş. “Vilayətnamə”də verilən bir rəvayətə görə, Hacı Bek­taşın müridlərindən Molla Sadəddin içində üç dəfə qırx gün qa­lacağı qaynar su dolu bir qazan, ya da ləyənçəyə girərək, ora­dan can­lı və yenilənmiş olaraq çıxacaqdır. Bölümü bir rəmz ola­raq şərh etmək gərək olsa da, haqqında bəhs edilənin bir van­nadan da­ha çox bir qazana qoyulmuş olduğunu düşünmək zor ol­ma­malıdır.

A.Gölpınarlı haqqında danışılan mətnin əlinin altındakı nüs­xə­sində sözün “ləyənçə” kimi yazıldığını görməmiş ola bilməz. An­caq təriqət ənənəsi və təkkə ədəbiyyatı bilgisi ona mətni yeni türkcəyə çevirərkən, bu ənənəyə daha uyğun gələn “qazan” sö­zü­nü işlətdirmiş olur. Mən də əlimdə “Vila­yət­na­mə”nin bəzi nüsxə­lə­rinin foto-surətilə birlikdə ciddi çalış­masını, xüsusən də sözü ye­rin­də işlətməsi səbəbiylə Gölpınarlını izlə­məyi üstün bildim.

Həqiqətdə, qazan sehr və nağıl bağlantılı anlamı ifadə etmə­si­lə türk dastan ədəbiyyatında olduğu qədər dini xalq ədə­biy­ya­tın­da da sıx rastlanan bir sözdür və üzərində hər zaman dü­şün­dü­yüm bir mövzudur. Cənab Dankoffun məqaləsi mövzu­ya dön­mə­də gecik­məməm üçün bir fürsət olmuşdur.

Hacı Bektaşın “Vilayətnamə”sini ilk dəfə Erix Grossun al­man dilinə tərcüməsindən oxuduğumda¹ uşaqlar üçün yazılmış bir nağıl kitabı qarşısında olduğum fikrinə gəldim. Seyid Battal, Sa­rı Saltuq mənqibələri və başqa bənzərlərilə birlikdə türk dastan ədə­biyyatının bir çox əsəri üçün də durum budur.

XIV yüzildə ortaya qoyulmuş bir nüsxəsindən və kənd çay­xa­nalarında toplanan xalq kütlələrini coşdurmağa davam edən Əbu Müslim mənqibəsini incələməm gərəkdiyində əsərin böyük his­səsini əhatə edən xəyali elementləri bir yana qoyaraq, əsas ola­nı almanın düzgün olacağını gördüm². Bu səbəbdəndir ki, E.Gros­sun tər­cüməsini oxuyarkən, yaşadığım təcrübəni düşünə­rək, A.­Gölpı­narlının çalışmamı asanlaşdıracaq yayınına güvən­mə­yi üs­tün tut­dum.

Mifologiyaların çoxunda “qazan” bir sehr-nağıl özəlliyinə bü­rünmüş görünür. Qazan sosial yaşama çox sıx bağlıdır; obanın aşını³ hazırlama vasitəsidir və fərdin üst yaşamla bağlantısını sax­la­maqdadır.

Fəqət, böyük sosioloq Stig Vikanderin mənə orta əsrlərin məs­lək birlikləri ilə xalq təriqətlərinin camaat-dışı sufi­likləri ara­sın­dakı bağlantını açıqlayarkən söylədiyi kimi, sosial sis­temin dini xü­susiyyətinə istər-istəməz bağlanır⁴. Sirli-nağılvari (mysti­co-mytique) bir görünüş alan “qaza­n”, bolluq saçan buy­nuz kimi tü­kən­məz bir məhsul qaynağı ikən Hind-Avropa əhvalatlarında son­suz gənclik qaynağı bir sehrli qazana döndüyü kimi, Helen əf­sa­nə­lərində də yenidən güc­lən­mə, yenilənmə, dirilmə simvolu, sehr­baz­ların içində sehrli içkilər hazırladıqları cinli-pərili bir alət olur. Ural-Altay bölgə­lərində isə qazanın (kazgan) tüstülə­mə­lər üçün is­tifadə olunduğu şamançı dönəmə uzanan bir ağır­lığı həmişə var­dır.

“Qazan” sözü özəl ad olaraq da istifadə olunmuşdur. “Də­də Qor­qud kitabı”nın qəhrəmanlarından birinin adı Salur Qa­zandır¹. Qa­zan şəhər adı olaraq da görünməkdədir. Altınorda döv­lətinin, da­ha sonra Volqa Tatarlarının (Tatarıstan) Cümhu­riyyətinin pay­tax­tı olan Qazan. Bu sonuncu, eyni zamanda, Vol­qa üzərində XIII yüzillikdə monqollar tərəfindən yanıb yıxılan Bulqarın yerini al­maq üzrə qurulmuşdu. XV yüzildə yenidən bərpa edilərək, Al­tı­nor­­da dövlətindən ayrılan bir tatar əmirliyi­nin paytaxtı olur.

Türk dastan ədəbiyyatında “qazan” sözü cazi (sehrli), ya da cürbəcür divlərə (cinlərə) qarşı savaşların əhvalatlarında gö­rü­nür. Şamanlaşma törənlərinin tüstüləmə tətbiqlərindən xa­tirələr can­lan­dırılır. Fəqət təriqət yaşamındakı yeri “qazan”ı xüsusilə vaz­­keçilməz edir. Hər bəktaşi təkkəsinin müqəddəs əşya saydığı öz “qazan”ı vardı. Hacıbektaş təkkəsində də bir qara qazan var­dı². Günümüzdə Türküstan adı verilən Yesidə 1497-ci ildə Tey­mur­­ləngin buyruğu ilə tikilmiş olan Əhməd Yasəvinin türbəsində bö­­yük bir qazan vardır ki, bu gün də qutsal sayılan əşya arasında yer almaqdadı³.

J.K.Birgenin söylədiyinə görə⁴, Tiran təkkəsində, Qahirə Qay­ğusuz təkkəsinin hədiyyəsi böyük bir mis qazan vardı. Tək­kə­lər özlərinə aid qazanlarını mətbəxin aş evinin altına doğru oyul­muş bir girinti olan qazanlıqda qoruyardılar. Hacıbektaş tək­kə­si­nin qara qazanı, deyilənlərə görə, atəş yanmadan qaynaya bilirdi¹.

Qazan aşura vaxtı gəldiyində (məhərrəmin onuncu günü) qa­zanlıqdan çıxarılar, adətə görə, yeməklər hazırlanırdı. Ertəsi gün dərvişlər qazanın çevrəsinə toplanır, Dədə-Baba duaları oxu­yar, İmam Hüseyni və Kərbəla şəhidlərini anan nəfəslər oxu­nur­du. Sonra aş yoxsullara və törənə qatılanlara paylanırdı. Qazan məh­­sulun yaxşı olması diləyilə biçin törənlərində də qaynadılır; Bək­ta­şilərin qoruyucu ruh gücləri “Üçlər, Yeddilər, Qırxlar” ça­ğı­rılırdı.

Qazan təkkənin simvolu idi də; onun var olma səbəbini, yox­sullara yemək paylamaq üçün qaynatmağı simvollaşdırırdı². Qo­naq gələnlərə və darda qalanlara qarşılıqsız paylanacaq aşın ha­zırlanması üçün təkkədə qazan olurdu. Bu ənənənin kökü Akhi³ adı ilə tanınan və XIV-XV yüzillikdə Anadoluda mühüm yer tutan məslək birliklərindən gəlir. 1332-1334-cü illərdə Ana­do­lunu dola­şarkən, yanlarında qaldığı Akhilərin yaşamlarını, faslı səy­yah İbn Bətuta⁴ bizlərə anladır. Onların yolda qalanlara co­mərd qonaq­pərvər­liyi­nə, darda olanların yardımlarına tanıqlıq edir⁵.

Sosial olanla mistik olan arasında həmişəki sıx bağlılıq təri­qət­lərlə loncalarını⁶ birləşdirən bağları açıq­layır. Kökləri orta əsr məs­lək topluluqlarına uzanan elementlərin bəktaşı-ələvi törənlərin için­də günümüzədək uzandığını görə bilirik⁷.

Yeyiləcək aşın hazırlanması üçün əsas əşya olan qazanın ye­ni­çərilik qurumunda da mühüm yeri vardır. Quruluşu ilə bir­likdə Ye­niçəri Ocağı o zamanlar qazi (koloniləşdirici) dərvişlər olaraq bek­taşilərin təriqətinə bağlanmış olur¹.

Yeniçərilərə “Hacı Bektaşın uşaqları”, “Hacı Bektaş oğlan­ları” deyilirdi. Hasluckun haqlı olaraq düşündüyü kimi², yeniçə­ri­lə­rin Hacı Bektaşa bağlanması Bektaşi təriqətinin dəyər qazan­ma­sı­nın səbəblərindən biri olmuşsa da, bu, eyni zamanda, yeni­çə­ri­lərə duyulan narazılığın qarşısına sürüklənərək, dərgah­ları yı­xılan, ya da başqa topluluqlara verilən Bektaşilərin çök­mə­sinin də sə­bə­bi olmuşdur. Yeniçəri “ocaq”larında qazani-şərif (mü­qəddəs qa­zan) qorunmuş, qutsal əşya sayılmışdır. Ona bir yer ayrılmış, bu­ra­ya qazanlıq deyilmişdir. Qorunmaları bu xid­mətə təyin edilmiş gözətçilər tərəfindən saxlanılmışdır. Yeniçəri qiyamları vaxtı ye­rin­dən çıxarılır, Ət meydanınadək çiyinlərdə daşınır³, orada dev­ri­lir­di. Və bu, qiyamın başlandığını göstərirdi. “Qazan qaldır­maq” və ya “qazan devirmək” deyimləri “qiyam, başqaldırma” an­la­mı­nı ifadə edirdi. Onlar yatırılması həmişə qanlı və faciəli olmuş bu qi­yamlara güvənirdilər.

“Qazan” sözü və ondan törənən deyimlər türkcə söz­lük­lər­də verilir. Məsələn, Mehmed Zəki Pakalın “Tarix deyimləri” söz­lü­yünü götürsək⁴, aşağıdakı deyimlərin olduğunu görürük:

Qazançı Dədə: Təkkələrdə mətbəxə məsuliyyət daşıyan və ya­bançıların təhsililə məşğul olan dərviş baba. Mətbəx işləri, ger­çək­də yabançıların ilk addımı olaraq görülürdü.

Qazançı postu: Qazançı Dədənin törənlərdə oturduğu yer. Çox vaxt bəyaz rəngdə bir qoyun, ya da keçi dərisi. “Qa­zan­lı­ğın” orada olması səbəbilə mətbəx qarşısında bir yer.

Qazanlıq: Qazanın qorunduğu yer. Adətən mətbəxin al­tın­da olurdu. Hacı Bektaş təkkəsinin qara qazanı da Yeniçəri Oca­ğı­nın qazani-şərifi qədər yaxşı qorunurdu.

M.Z.Pakalın, Qazanlığa qapatmaq (Qazanlığa həbs etmək) de­yiminə də yer verir. İfadə “xəta işləyən” dərvişləri cəza olaraq qa­zanlığa həbs edən Mövləviləri xatırlatmaqdadır.

Qazan təkkə ədəbiyyatında, əsasən vilayətnamələrdə (mən­qi­bənamələrdə) sıx rastlanır. Hacı Bektaş “Vilayətnamə”si də dər­viş Molla Sadəddinin üç dəfə qırx gün qaynar bir qazanda qal­dı­ğını anladır¹. Bənzər bir olay “Saltuknamə”də anladıl­mış­dır. Hasluck tanınmış əsəri “Chritianity and İslam under the Sul­tans”da olaydan söz edir (Bax: s.430). Dobruca kralına mü­səl­man­lıq inancının üstün olduğunu göstərmək üçün Sarı Saltuk için­də su qaynayan bir qazana özünü qapatdırır və qazandan canlı ola­raq çıxır. Bu kəraməti görərək imana gələn kral islama dönür. Möv­zu bir qazanda bişmənin yeniləşmə, gəncləşmə və yenidən di­ril­mə anlamına yükləndiyi Hind-Avropa mifologiyala­rındakı sehrli qa­zanı xatırladır. Hacı Bektaş “Vilayətnamə”sində dərvişliyin qə­bul edilməsi də yer alır. Sonrakı zamanlarda daha yuxarılara çı­xa­caq və ölümlü bədəni parçalayaraq, ölümü sına­yan şamanın qə­bu­lu­na qədər gedə biləcəkdir.

Hər nə olursa olsun, obanın aşını hazır­la­ma­da­kı sosial ağırlığı mətbəxdə aldığı yerlə sübut olunmuş bir əş­ya­nın – qazanın yerinə yuma işinə yarayan “ləyənçə” sözünü qoymaq mənə “xətalı” gö­rü­n­ür².