MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)

Nəbi TURABLI
QAÇAQ NƏBİ
On doqquzuncu yüzilin birinci yarısında ruslar Gəncə xanı Ca­vad xanla apardıqları çətin savaşdan və böyük tələfat ver­dik­dən sonra Qafqaz Azərbaycanını Rusiyaya ilhaq edə bilmiş­dilər. Azərbaycan Rusiyanın vilayəti halına gətirilərək, bütün sərvət­ləri Ru­siyaya daşınırdı. Yaxın Şərq tarixində daim hökmdarlarını türk gö­rən, yabançı bir millətin boyunduruğu altında əsarət zəncirinə alış­mayan Azərbaycan türkləri rusların hökmranlığına qarşı hec bir zaman mücadilədən geri durmamış­dırlar. Ruslara qarşı bir çox azə­ri igidlərinin qəhrəmanlıqları dillərə dastan ola­raq söylən­mək­də və onların əziz xatirələri unudulmamaqdadır.

Ruslara qarşı qəhrəmanlıqla mücadilə edən qarabağlı Qa­çaq Nə­biyə sevgi ilə xalq bağlanmış, onun qəhrəmanlıqlarını öymüş, ona məd­hiy­yələr yazılmış, hətta xalq xanəndələri onun adına tür­kü­lər bəstələmişdirlər. “Qaçaq Nəbi” türküsü o qədər sevil­mişdir ki, XIX əsrdən bəri hələ də canlılığını qeyb etmə­yərək, xalq tə­rə­fin­dən sevilə-sevilə dinlənilməkdədir. Xalq “Qaçaq Nəbi” das­tanına Nəbinin arvadı qəhrəman türk qızı Həcər xanımı və Ko­roğ­lu­nun Qıratı kimi onun Bozatını da qatmışdır. Nəbi dəfələrlə rus­la­rın mühasirəsindən arvadı Həcə­rin yardımı və Bozatının sa­yə­sin­də özünü qurtara bilmişdir. Bütün türk dastanlarında olduğu ki­mi, Bozatın da bu dastanda ayrıca yeri vardır. Xalq ruslarla qəh­rəmancasına döyüşən Nəbiyə heyranlıq duyaraq onu Koroğlu ki­mi əfsanəviləşdirmiş, toylarda, bayram­larda onun hekayəsini din­ləməkdən yorulma­mışdır. Qaçaq Nəbinin bir rus düşməni ol­du­ğu və xalqın da onu buna görə sevdiyi, Qaçaq Nəbi adına bəs­tə­lən­miş türkünün aşağıdakı bəndindən bəllidir:

Nəbi qurban Həcərin bir telinə,

Aslan kimi minmiş atın belinə.

Yağı qonmuş baxçasına, elinə,

Həsrət qalmış yarın incə belinə,

Qoy sənə desinlər Qaçaq Nəbi!

Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi!

Qaçaq Nəbi illərlə ruslarla mücadilə etmiş, yorulmamış, qırı­l­mış, fəqət heç bir zaman əyilməmişdir. Azəri türklərinə onu sev­­dirən məhz onun əsarət zəncirini qəbul etməyən, türkə yaraşan məğ­­rur halıdır. “Qaçaq Nəbi” hekayəsi bir əsrdən artıq xalqın sevə-sevə dinlədiyi və dilindən düşürmədiyi ölməz bir dastandır.

Kommunist yazar Süleyman Rüstəm “Qaçaq Nəbi” möv­zu­­sun­­da yazdığı “Qaçaq Nəbi” pyesinin qəhrəmanı Qaçaq Nə­bini rus əleyhinə deyil, çar rejimi ilə mücadilə edən bir xalq dos­tu ola­raq göstərmişdir. Halbuki Qaçaq Nəbi çar olsun, bolşevik olsun, rus əleyhinə çarpışmışdır. Bu rus düşməni qəhrəmanı rus dostu ki­­mi göstərmək, vaqiəni təhrif etmək və Nəbiyə həqarət etmək de­­mək­dir. Zira Qaçaq Nəbi vətənini çeynəyən, sümürən ruslara han­­sı şəkildə olursa-olsun, daima düşmən ol­muş­dur. Qaçaq Nəbi bu gün yaşa­saydı, qızıl impe­ri­alizm ilə də mücadilə edərdi. Belə ki, 1920-ci ildə Gəncə üsyanında Qızıl Ordu birliyinin bir qismini məhv edən Qaçaq Qənbər bol­şeviklərə qarşı döyüşürdü. Yenə 1930-cu il Şəmkir üsyanında Zəyəmli Hacı Əhməd qızıllarla çar­pı­­şıb ölmə­dimi? Onun bütün əqrəbaları üsyanda iştirak etdiyi üçün Qızıl Moskvanın nökəri Yusif Qasımovun xunxar əllərilə öl­dü­­­rül­mə­dimi? Yenə Şəmkir üsyanında gədəbəyli Qaçaq Məcidin 14 arka­daşı ilə qar­lı qış günündə toplu, pulem­yotlu, silahlı Qızıl Or­­du bir­likləriylə tam 45 gün çar­pışaraq ruslara böyük tələfat ver­­dirdikdən sonra son qalan tək qur­­şunu ilə intihar edərək düş­mə­­nə təslim olmamağı hər kəsə bəlli de­yil­mi­dir? Bütün bunlar or­ta­da bir gerçək ikən Qaçaq Nəbini rus xalqının dostu kimi gös­tər­mək həqiqətdən nə qədər uzaqdır. Süleyman Rüstəm unutmasın ki, yazdığı pyesin qəhrəmanı Qaçaq Nəbini Azərbaycan xalq küt­lə­ləri rus düşməni olaraq seyr edir. Çünki onu xalq da XIX əsr­dən çar və rus düşməni olaraq tanıyır. Xalq gözəlcə bilir ki, istər çar, istərsə də bolşevik Rusiyası ona qara günlər gətirmişdir. Sü­ley­man Rüstəm kimiləri nə qədər bağırırlar bağırsınlar, Azər­bay­can heç bir zaman rus dostu olmadı və olmayacaqdır. Hər zaman rus düşməni oldu və yenə də elə qalacaqdır.

Qaçaq Nəbi kimi mücahid igidlərimiz olduqca çoxdur. On­la­­ra dair yazıların yayınlanması ilə bu mücahidlərimizi xatır­lamış və ya yaxşı tanımış olacağıq. Könül istərdi ki, Qaçaq Nəbi kimi qəh­­rəman mücahidlərimizin xatirələrini əbədi­ləş­dirmək üçün on­la­rın heykəllərini qoydura biləydik. Bu da bu gün üçün xəyal isə də, bir gün gerçək olur, İnşaallah!


Yunus LƏNKƏRANLI
QAÇAQ NƏBİ
Azərbaycanın Gəncə vilayətinin bir kəndindəndir. Gəncə türk kültür tarixində önəmli bir yeri olan şəhərlərdəndir. İstər me­mar­lıq əsərləri, istərsə də Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi kimi bağ­rında yetişmiş şair və ziyalıları ilə tanınır.

Qaçaq Nəbi də burada doğuldu. Yoxsul bir ailədən gəl­miş­di. Əl­bəttə, çar Rusiyasının və onlara xidmət edənlərin Azər­bay­can tür­kü­­nə necə kölə münasibəti göstərdiyini görərək böyü­müş­dü. Bu ərə­fədə çarizm “krepostnoy” deyilən sistem ilə kəndlilərə nö­­kərlik edə­cək simada olan adamları “bəy” və “xan” elan edirdi. Be­­ləcə, daha ön­cə türklər arasında olmayan sinif-zümrə fərqləri mey­­dana gətirilirdi.

“Qaçaq Nəbi” dastanında Nəbinin qaçaq olması belə anla­dı­lır:

On altı yaşında o qaçaq oldu,

Düşmənin gözündə bir pıçaq oldu,

İgidlər içində bir qoçaq oldu.

Yağıdı soltana, bəyə, xana Nəbi,

Bac alar, bac verməz divana, Nəbi.

O, əlbəttə ki, bu zülmə, türkün çarlar və nökərləri tə­rə­fin­dən əsir düşməsinə, istiqlalından edilməsinə qarşı savaş­mışdı. Ca­vad xan kimi, Səttar xan kimi xalqın mənliyində bu gün hələ də ya­şamasının səbəbi bu olsa gərəkdir:

Ellər köçdü, həsrət qaldıq bu dağa,

Bülbül olub biz qonmuşduq bu bağa,

Qabağı kəsib bir zalım ağa,

Mənim bu günümdə gələsən, Nəbi,

Pristav əlindən alasan, Nəbi.

Pristav rus valisidir. Qabağını – önünü kəsən “bir zalım ağa­dır”. Nəbi isə həm pristav, həm də onun xidmətçisi olan ağa ilə mü­ca­dilə etməkdədir. Görünüşcə bir qiyamçı, həqiqətdə isə bir qəh­rə­mandır. Dastanda onun Koroğlu ilə müqayisə edilməsi bunu gös­tərir:

Dağların başları dumandı, duman,

Nəbidən çəkirlər zalımlar aman,

Qoç Koroğlu kimi Nəbi qəhrəman.

Qoy sənə desinlər, ay qaçaq Nəbi,

Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi.

Nəbinin arvadı Həcər, qardaşı Mehdi ən böyük yardım­çıla­rıdır:

Azərbaycan dağları qardı, borandı,

Arazın kənarı yazdı, arandı,

Mehdini tutdular, Həcər talandı,

Belə bir günümdə gələsən, Nəbi,

Düşmənin əlindən alasan, Nəbi.

Bir də Bozatı:

Bozatım davada pələngdi, pələng,

Qızılquş baxışlı, gözləri qəşəng,

Belimdə qılıncım, çiynimdə tüfəng,

Bozatım, yeri ha, aman günüdür,

Həcərin dustaqda qalan günüdür.

Nəbi 1879-cu ildə¹ Kərbəladan dönərkən, İran-Rusiya sər­hə­dində ruslar tərəfindən öldürtdürülür. Ruslar bunu Azər­bay­can tür­künə baş əydirmək üçün etmişdirlər.

Nəbinin öldürülməsi dastanda belə anladılır:

Paşa bəy İranda bir hiylə qurdu,

Nəbinin yoldaşı üzünə durdu,

Şahhüseyn qəfildən Nəbini vurdu,

Darasın saçını tellər ağıasın,

Yerisin üstündə ellər ağlasın.

Nəbi öldürülmüş, fəqət onun mücadiləsi bütün Azər­baycan­da dastanlaşmışdır. “Qaçaq Nəbi” dastanı doğulmuşdur.

Məmməd Sadıq SƏNAN
AZƏRBAYCAN SAZ ŞAİRLƏRİ
Xalq hafizəsində yaşayan saz şairlərinin türk ədə­biyya­tında mü­hüm rolu vardır. Bu qisim ədəbiyyat indiyə qədər lazımi də­rə­cə­də tədqiq və təsbit edilmədiyindən əksəriyyəti unu­dulmaqla zi­yana uğra­mışdır. Vaxtı ilə ədəbi həyata rəhbərlik vəzifəsini icra edən se­vimli “Həyat” məcmuəsinin bu məsələdən də bəhs et­mə­si­ni məm­nuniyyətlə müşahidə etmişik. Möhtərəm ustadımız Fuad bəy əfən­dinin səlahiy­yətli qələmilə açılan bu qapıdan girilincə tü­kən­­məz bir xəzinənin mövcud olduğu dərhal gözə çarpır. Hələ son zamanlarda Türkiyyat İnstitutu tərəfindən nəşr edilən xalq ədə­biyyatına aid bir silsilə əsərlər və tədqiqat bu xəzinənin, eyni za­manda, nə qədər tədqiqə yarar bir sahə olduğunu açıqca gös­tər­mişdir. Klassik ədəbiy­yat dövründə türk millətinin mənliyini qo­ruyan, bədii zövqünü ruhlarda hərarətlə yaşadan məhz bu ədə­biy­yatdır.

Müxtəlif dövrlərdə yaşayan, türk millətinin müxtəlif qolla­rına mənsub olan bu fitri şairlər xalqın sevinc və kədərini tə­rən­nüm etdikləri kimi əxlaqi, ictimai həyatına da təsir göstərməkdən kə­nar qalmamısdır. Əskidən bəri türk ölkələrini kənd, qəsəbə, şə­hər, köçəri ellər və ulus­la­rında qapı-qapı gəzib dolaşan, qəh­və­xa­na, ictimagah, toy yerləri, təziyə məc­lis­lərində, bayram günlərində xal­qı əyləndirən biri digərinə zidd iki sinif vardı: dər­vişlər və saz şa­irləri (aşıqlar). Bunlardan aşıqlar (saz şairləri) xalqın içindən doğ­­muş və fitrən zəki olduqlarından daha hazırcavab, cəsur, da­ima ruha zövq veri­ci zərif cümlə­lərilə xalqın ruhunu oxşarlardı. Və­fat edənlərin xatirələri, şeirləri, zə­rif sözləri əsrlərcə nəsildən nəs­lə keçərək, xalqın içində yaşayırdı. Dərvişlərin saxta cid­diy­yət­lə­rinə tənə üçün məclislərdə ilk söylədikləri: “Aşıq deyir dəm ol­sun, dərviş deyir, qəm olsun”, – cümləsi olur.

Mövzumuz azəri saz şairlərinə aid olduğundan bunlardan bir neçə nümunə göstərməyə çalışacağıq. Xalqın ağzından yazıya al­dığımız parçaların bir yerdə qeyd edildiyini də bilmirik, hansı əs­rə aid olduqları da, təbii, bəlli deyildir. Yalnız bəzilərinin şeir­lə­rin­dən hansı dövrdə yaşadıqlarını anlamaq mümkündür. Məsə­lən, hic­ri X əsrdə yaşadığını anladığımız Aşıq Qurban vardır:
I. AŞIQ QURBAN
Mən hak aşığıyam, hak yola mail,

Kitabım Qurandı, olmuşam qail.

Ey mənim sultanım, Şah İsmayıl,

Dərdimin əlindən fəryada gəldim,

Qapuva yüz sürtüb, imdada gəldim

Həmədanda “Gül Sənəm” adlı bir qıza aşiq olur. Qızı ona ver­mirlər. O da Şah İsmayıldan imdad istəyir, dərdinin əlindən fər­­yadə gəlir. Bu parça da onundur:

Bir ah çəkdim, ahım getsin havaya,

Manşık¹ olsun həm ulduza, həm aya,

Bir od düşsün yar əyləşən saraya,

O da yansın, mənimlə bərabər olsun.

Bostan əkdim, tək şamama yetirdim,

Onun suyun dağdan, daşdan gətirdim.

Gözəlimi bu diyarda itirdim,

Onu tapan heç rastkar olmasın.

Urmunun yolları düzüm-düzümdür,

Urmu karvanının yükü üzümdür,

“Gül Sənəm”im mənim iki gözümdür,

Xabər verin hardadı, yarım gələ.

Bu haqq aşığı sevgilisini görmək üçün Həmədana gedir. Xal­qın hüzurunda haqq aşığı olduğunu isbat üçün gözlərini bağ­la­ya­raq, bir neçə qızın içərisindən öz məşuqəsini ayırmağını tələb edir­lər. Qurban gözləri bağlı olduğu halda önündən rəsmi keçid edən qızlardan hansının olduğunu göstərərək belə söylə­yir:
Ərisin dağların qarı,

Tökülsün çaylara sarı.

Burdan keçər Qurbanın yarı,

Qoymun, xanlar, yarım geçdi,

Yüzü gülüzarım geçti.
Bu dağların başı bütün,

Yürəyimin başı tütün,

Qoymun, xanlar, yarım geçti,

Gözü intizarım geçti.

Dağ başında maral gəzər,

Tellərini darar, gəzər.

Yar məndən kənar gəzər,

Qoymun, xanlar, yarım geçti,

Xurma gözlü yarım geçti.
II. DEHARQANLI ABBAS
Gənc yaşında bir zənginin qızına aşiq olur. Qızın atası bu ada­ma qızını verməyə razı olmur. Əvvəla, Abbasın dəli olması id­di­asını, buna görə dini qaydaları bilmədiyini irəli sürərək, qı­zını ver­mək istəməz. Abbas müctəhid yanına gedər. Müctəhidin sor­du­ğu dini suallara müvafiq cavablar verir. O cümlədən, Həz­rəti Mə­həmməddən sonra gələn imamların adlarını soruşduğu zaman bə­dahətən aşağıdakı cavabı verir:

Qoç igidlər at oynadın meydanda,

Məhəmməd sərindən tökülən qandır.

Birinci imamım Şahi-Mərdandır,

İkinci imamı xabər al, deyüm.
Sabah zamanları meh yeli əsər,

Kəbədən gələnin qabağın kəsər.

İkinci imamım İmam Həsən,

Üçüncü imamı xabər al, deyüm.

Kərbəla dəştində qalan Hüseyni,

Kafərlər əlində dağılan beyni.

Üçüncü imamım İmam Hüseyni,

Dördüncü imamı xabər al, deyüm.

Bahar olur, dağlar geyər mavi (don),

Dilim oxur: “Qil hüvəllahü yavməddin”.

Dördüncü imamım Zeynal Abidin,

Beşinci imamı xabər al, deyüm.

Məclisə girəndə ağır ol, ağır,

Müşküldə qalanda mollanı çağır.

Beşinci imamım Məhəmməd Bağır,

Altıncı imamı xabər al, deyüm.

Yığdıq dünyanın malını bir (dadıq)

Heç gəlmədi üstümüzə bir hazık.

Altıncı imamım Cəfəri Sadık,

Yeddinci imamı xabər al, deyüm.

Girdim ravzasına,qıldım namaz,

Dolandım qəbrinə, etdim niyaz.

Yeddinci İmamım Museyi Kazım,

Səkkizinci imamı xabər al, deyüm.

Hər gün qıl namazı, buraxma qəza,

Qiyamət günündə verirlər cəza.

Səkkizinci imamım İmam Rıza,

Doqquzuncu imamı xabər al, deyüm.

Ağalar ağası, kövsəri saqi,

Çəkdi zülfüqarı, ayırdı dağı.

Doqquzuncu imamım Məhəmməd Tağı,

Onuncu imamı xabər al, deyüm.

Otağına salmış xalıyi kevhər,

Alnından tökülür nur kimi tər.

On birinci imamım Hasəni Askəri,

On ikinci imamı xabər al, deyüm.

Xorasan şahına göndərdim səlam,

Yazdım bu sözləri, eylədim itmam.

On ikinci imamım Axırəzzaman.

Bundan ziyadəsi yox, xabər al, deyüm.

Abbas eşqində israr edir. Nəhayət, qızın atası, məsələdən qə­səbə hakiminə şikayət edir. Hakim Abbasın ayaqlarını falaq­qa­ya qoydurur, sonra yükdaşıyan atın quyruğuna bağlat­dıraraq iş­gən­cəyə düçar edir. Abbas eşqindən vaz keçməyincə, zəngin (adam) o zamanın qaydalarına uyğun olaraq, qan bahasını verə­rək onu bir quyuya atdırır. Bir neçə gün sonra zəngin (adam) qu­yu­nun başına gəlir, onun aqibətinin nə olduğunu öyrənmək is­təyir. Ab­bas quyuda son nəfəsini verərkən bu sözləri söyləyir:

Oturasan ağ otaqda,

Qan qusasan laxta-laxta.

Səni görüm ölən vaxtda,

Gor, kəfənin tapılmasın¹.

Zəngin (adam) quyudan bu səsləri eşidərək peşman olur və ora­daca yıxılıb ölür.

Abbasın sözləri son əzəl başdan,

Xızır əlin vurdu, su çıxdı daşdan.

Məhəmməd Mustafa indi miracdan,

Yerə qədəm qoydu afitabından.

Sana qurban olum, ya ahləlqazi,

Göylərdə qurmusan mizan-tərazi.

Davuda vermisən nə boş avazı,

Oxur, səsi gəlir afitabından.

Mehmet ŞAKİR²
AŞIQ QURBANİNİN ÜÇ MƏNZUMƏSİ
Qiymətli “Azərbaycan yurd bilgisi” məcmuəsinin ikinci sa­yın­da M.Sadıq Sənan “Azərbaycan saz şairləri” adlı bir məqa­lə­si­ni yayımladı. “Aşıq Qurban” və “Aşıq Abbas” ismində məhəlli iki saz şairinin “xalqın ağzından qeyd” edilmiş olan mənqibə şəklində hə­yat və bir neçə parçada mənzuməsini ehtiva edən bu məqalə mü­nasibətiylə biz də əlimizdə mövcud və hələlik çap olunmayan üç qoşmanı, kiçik bir müqəddimə ilə, əlaqədar insanların nəzər-diq­­qətinə çatdırmağı faydalı hesab etdik.

Xalq ədəbiyyatına aid topladığımız şeirlər arasında “Aşıq Qur­bani” adlı bir saz şairinin də üç parça mənzuməsi mövcud­dur. Bun­ları vaxtı ilə “Sinop xalqiyyat və harsiyyatı”¹ üzərində məşğul olar­kən, lazım gəldiyi üçün tədqiq etdiyimiz cünglərdən birində “Aşıq Qurba­ni” başlığı altında sırası ilə qeyd olundu­ğunu tapmış və köçürmüşdük.

Biz bu üç qoşmanın Sadıq Sənan bəyin məlum məqalədə qeyd etdiyi “Aşıq Qurban”a aid parçalar olması ehtimalını nəzərə alır və bunların ikisiylə bağlı Mahmud Ragıp bəyin bir əsərində tə­sa­düf etdiyimiz bir qeyd üzərində nəzəri-diqqəti cəlb etmək is­tə­yi­rik. Bununla yanaşı, bu sahədə möhtərəm ustad Köprü­lüzadə M.Fu­at bəy və bir neçə arkadaşı kimi yüksək səlahiyyət­lilərin fi­kir­ləri ilə iftixar etdiyimizi xüsusi olaraq qeyd etməklə bərabər, is­ti­nad etdiyimiz əsaslar nəticə etibarı ilə bunlar­dır:

A – Nəşr etdiyimiz bu üç mənzumədən birincisinin üçüncü bən­dini təşkil edən:

Uğradı üstümə əmir hacısı,

Dərunumdan çıxmaz yarın acısı.

Qarabağda Ziyat xanın bacısı,

Verildi Mevladan ihsan dedilər. –

qi­təsiylə, ikinci mənzumənin beşinci bəndinin ilk beyti olan:

Məmləkət valisi, xanların xanı,

Hüzuri barıda .........................²

mis­raları bu şeirlərin az-çox bir açıqdan açığa azərbaycanlı bir xalq şairinə aid olduğunu ifadə etməkdədir.

B – Birinci mənzumənin məqtə bəndi şairin adını, digər iki mən­zumədə “Qurbani” olaraq yazılı tapılmasına rəğmən, Sadıq Sə­nan bəyin qeydi nəticəsində “Qurban” olaraq göstərilməkdə­dir.

C – Mahmut Ragıp bəy “Şərqi Anadolu türkü və oyunları” ad­lı əsərində (s.84) sazlara dair xalq etiqadlarından bəhs edər­kən, bu arada o ərazidə adı və ünü yayılmış olan “Haqq aşığı Qurbani” na­mında bir saz şairinin xalq ağzından topladığı bir mənqibəsini qeyd və bunun “şah məmlə­kətindən” olduğunu əlavə edərək xa­tır­­latmaqdadır.

M.Ragip bəyin qeyd etdiyi bu mənqibənin də bəhs etdiyimiz möv­zu “Aşıq Qurbani”yə aid olduğunu zənn etməkdə və şah məm­ləkətindən olaraq göstərilməsinə də xüsusi diqqət yetirmə­liyik.

Xülasə, mənqibəvi həyatı, Azərbaycanda “Qurban” və Şər­qi Ana­­doluda “Qurbani” surətində hələ də xalq arasında böyük bir sev­gilə yaşamaqda olduğu anlaşılan bu şairin adı ətrafında ləhcəvi bir fərqin mövcudluğu, əsərlərinin cünglə­rimizə, kitabi bir tələf­fü­zə uydurulmaq surətilə “Qurbani” şəklində keçmiş olması ehti­ma­lı­nı da bu sırada qeyd edə bilərik:

I

Yatarkən üstümə gəldi ərənlər,

Yatan, nə yatırsan, oyan, dedilər.

Oyandım qəflətdən, açdım gözümü,

Şu gələn Şahi-mərdan, dedilər.
Oyandım qəfləttən, açdım gözümü,

Ərənlər payinə sürtdüm üzümü,

Haqq bilirdi haq söylədim sözümü,

Səksən min kəlamı iyan dedilər.

Uğradı üstümə əmir hacısı,

Dərunumdan çıxmaz yarın acısı,

Qarabağda Ziyad xanın bacısı,

Verildi mevladan ihsan dedilər.

Qurbanım, dalmışam qəm dəryasına,

Ahular məkanı, çöl bəlasına.

Bir hasar¹ çəkdilər könül pasına,

Bu çərxi-gərdunu dolan, dedilər.

II

Təcəlli cəbhinə cəmali mahzdır,

Əli ........² deyübdür.

İki qab kavseyn qudrət-ül ayn,

Bilmənəm qanıma susana uyubdur³.
Bir diləgim var, amma rəbül aləmin,

Anın təbiidir ərş ilə zəmin,

Cəbrail, Mikail, İsrafil həmin,

Məlaiklər xidmətində naibdir.

Bir diləgim var, amma rəbül aləmdən,

Həzrəti Rəsuldan, min bir kəlamdan.

Xəttatlar xətt şəkmiş, dutmuş qaləmdən,

Yanaqda xal, amma nə əcaibdir.

Səndəiymiş gözəlliyin hikməti,

Anın için qıldım sana hörməti.

Dürri zəbərcəddən iver himməti,

Saadətlu sərindən saç ....⁴

Məmləkət valisi, xanlar xanı,

Hüzuri barıda dəsti rəmmanı,

Şaşırma, Qurbani, həddini tanı,

Məlaik yüzünə baxman ayıbdır.

III

Yar yoluna yaxa yırtıq, baş açıq,

Eşq əlindən dadi-bidad eylədim.

Yandım həsrətinlə hər gün, hər gecə,

Cəfa çəkib eşqə biət eylədim.
Riza-riza gözlərimdən yaş kəsdim.

Fəda qoyub, yaş yerinə baş kəsdim.

Bir vakit də Şirin üçün daş kəsdim,

Münasib adımı Fərhad eylədim.

Zatı şahın qonar şahin qoluna,

Dəllallar çağrışır sağdan soluna.

Der Qurbani ....¹ yoluna,

Cəfa ömrimi bərbad eylədim.

Mirzadə Mustafa FƏXRƏDDİN
AZƏRİ AŞIQLARINDAN SARI AŞIQ
Bu məqaləmdə o gözəl yurdun yetişdirdiyi ətirli nəfəs­lər­dən “Sa­rı Aşıq” ləqəbilə tanınan Aşıq Nəbidən bəhs etmək istə­yi­rəm.

Əhvalata tamamilə vaqif olmaq bu gün imkansızdır, ancaq ənənəvi bilgilərdən bizlərə qədər gələn qisimlərdən dərc etməklə bu mühüm Aşığı da yad etmək bir borcdur.

Altı yüz ildən bəri avama, alimə, tərkidünyaya, içki düş­kün­­lərinə, qələndəriyə, islama, xristiana məzarını minacat yeri kimi qə­bul etdirmiş olan bu Aşıq bu xüsusiyyətə görə zamanın sevgili­lərin­dən oldu­ğunu göstərməkdədir.

Adının Nəbi olduğunu öz dediklərindən anlamaqdayıq. Mir Nigari divanlarından bu şəxsi xatırlayarkən:

Ol qürbdədir məzari Aşıq,

Əlqabi şehiri Sarı Aşıq.

Ol aşiqi sadiq olsa layiq,

Sərdari cünunü Qeysü vamiq, –

deyə çox sitayişkaranə bir surətdə anmışdır. Şübhəsiz ki, yuxa­rıda adı çəkilənin¹ Aşıq haqqındakı bilgiləri bizimkindən daha çox və yük­səkdir. Təəssüf ki, bizim bu barədəki bilgimiz çox azdır. Yal­nız məzarı və xalq dilində indiyə qədər qalmış olan bir neçə ba­ya­tı­sı və şəxsi həyatına aid çox az məlumatdan iba­rətdir.

Bəli, adının Nəbi olduğunu öyrən­diyimiz bu xalq şairi Zən­gəzur qəzasını bir xətti üzrə birbaşa kəsən və Cəbrayıl qəza­sından ayı­ran Həkəri çayının və yenə Mir Nigarinin doğum yeri olan Ci­ci­mli kəndinə gedən yolun sağ tərəfində həmin çaya 25 metr qə­dər bir yerdədir. Üzərində təsiredici bir gümbəzi vardır. Bina çox mə­tin və altıguşəlidir. Binanın tavanı da gözəl olub qübbə de­yil­dir. Ətrafında daşdan və ibtidai bir şəkildə –yadımda qaldı­ğına gö­rə – böyüklü, kiçikli 10-a qədər aslan, qoyun, dayça heykəl­ləri var­dır ki, bunlar ora-bura atılmış və demək olar ki, hamısının ba­şın­dan, ayağından qırılmışdır Təəssüf ki, bu şeyin qiymətindən xə­bər­dar deyildirlər. Bu qədər ki, Aşığın zama­nındakı qiymətli şəx­siy­yətinin birbaşa abidə və sübutudur.

Müsəlmanlar hər il mart, aprel aylarında bu zatın məzarını zi­yarət edər və nəzir elə­dikləri qurbanlarını baş ucunda kəsərlər. Ey­ni şəkildə xristianlar da zamanın mü­sa­idəsinə görə hər zaman bu zatın türbəsi ətrafında yortularını¹ icra və özlərinə məx­sus ayin məclislərini yerinə yetirməklə Aşığın ruhuna təzim və böyük­lü­yünə hör­mət edər­lər.

Xalqın hər sinfinə özünü xatırladan bu aşığın sevgilisinin adı da Yaxşı xanımdır. Yuxarıda bəhs olunan türbənin 50-60 metr ya­xınında bir yaylası vardır. Sağ ikən bir-birinə qovuşa bilməyən bu sevgililərin son mənzili bu günbəz olmuşdur. Aşığın vəsiyyəti əsa­sında Yaxşı xanım qibləyə doğru, Aşıq da Yaxşı xanıma doğru dəfn edilmişdir. İndi hər ikisi də bu gün vəhşi və yabani hey­van­la­ra mahal və sığınacaq olan bu dağın ətəyində Həkəri çayının kə­na­­rında uyumaqdadırlar.

Aşığın vəsiyyəti əsasında cənazəsinin namazını Mir Nigari həz­rətlərinin ulu babası və Mir Ağa Bali ləqəbilə məşhur Şeyx Mə­­həm­məd Şəmsüddin əfəndi qıldırmışdır².

Xalq ağzında qalan bayatılarından bir qismi aşağıda veril­mişdir:

Vəsiyyətnaməsindən:

Mən aşiq oqu tiryan,

Oqu ayin, oqu turyan,

Aqa Bali gəldin Aşıq üstünə,

Oqu “Yasin”, oqu turyan.
Mən Aşiq sinə qoyun,

Sındırın sinə qoyun.

Yaxşını qibləsinə,

Aşığı tərsinə qoyun.

Aşıq haqqındakı xatirələrdən:

Mən aşıq xaliqindi,

Əhsanül xaliqindi.

Bir sərdə eşq olmasa,

La seyfə xaliqindi.
Səmayə bax, səmayə,

Nər küfrər, baxsam ayə.

Zərrəcə yüzün görsəm,

Namərdəm, baxsam Ayə.

Zərbi-məsəl hökmündəki bayatılardan:

Aşıq qara bağlıdır,

Sinəm çarpaz dağlıdır.

Nə gələn var, nə gedən,

Məlum, yollar bağlıdır.
Qarşımızda qara dağ,

Qara salxım, qara bağ.

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ¹.

Mən aşıq qazan ağlar,

Od verər, qazan ağlar.

Qəriblikdə ölənin

Qəbrini qazan ağlar.

Adını bildirən qisim:

Aşığın Nəbidir adı,

Qəm məni nə budadı.

Ad mənim, yar özgənin,

Neylərəm Nəbi dadı.
Yurduna aid olanlar:

Yörü, yörü, dur, dağlar,

Sana yağsın nur, dağlar.

Mən özüm ağlamazdım,

Məni görgəc yurd ağlar.

Əbdülvahab YURDSEVƏR
AŞIQ ƏLƏSGƏR

(1821-1926)
İyirminci yüzildəki Azərbaycan sözlü ədəbiyyatının ən ta­nın­­mış siması Göyçaylı¹ Aşıq Ələsgər olmuşdur. Özü heç bir mək­təb təhsili almadığı halda, sadəcə incə zövqü, şeir və musi­qi­yə qarşı dərin sevgi və həvəsi və eyni zamanda, qeyri-adi istedad və qa­biliyyəti sayəsində xalq şeir sənətinin yüksək örnəklərini vü­cu­da gətirmişdir. Sadə və şirin şeirləri, bəzən Molla Pənah Va­qi­fin qoş­malarını, bəzən də xalq şikəstə və bayatılarını xa­tır­lat­maq­da­dır.

Mövzuları eşq və sevgidir. Dili təbii və axıcıdır. Məcaz və is­tiarələri sırf özünə məxsusdur. Bütün bu vəsfləri onu zama­nının ta­nınmış şairləri qatına yüksəltməkdədir.

Aşıq Ələsgərin başlıca özəlliyi və dəyəri hər növ kitab təsi­rin­dən, rəsmi dil və üslubdan uzaq və özünün aşıq ruh və tə­bi­əti­nə sadiq olmasındadır:

Çərşənbə günündə çeşmə başında

Gözüm bir alagöz xanıma düşdü.

Atdı müjgan oxun, dəydi sinəmdən,

Nazü qəmzələri qanıma düşdü.
İşarət eylədim, dərdimi bildi,

Həm çox gözəldi, həm əhli-dildi.

Başını buladı, gözündən güldü,

Güləndə qadası canıma düşdü.

Ələsgərəm, hər elmdən halıyam,

Gözəl, sən dərtlisən, mən yaralıyam.

Dedi, nişanlıyam, özgə malıyam,

Sındı qol-qanadım, yanıma düşdü.

Aşıq Ələsgər şeirlərindəki cinaslar da həm təbii, həm də bə­dii bir mahiyyət daşıyır. Məsələn:

Gözəl, sən ki düşdün eşqin bəhrinə,

Narın çalxan, narın silkin, narın üz.

Dost səni bağına bağban eyləsə,

Almasın dər, gülün iylə, narın üz...

Qoy söykənsin narın üzə narın üz,

İnsaf eylə, bir könlümün narın üz!..

İlk beytdəki “üz” kəlməsi “üzmək” məsdərindən; ikinci beyt­­­dəki “üz” dərmək, qoparmaq; üçüncü beytin birinci misra­sın­dakı “üz” surət, üz anlamına; ikinci misrasindakı “üz” isə ara­dan qal­­dırmaq məfhumunu bildirməkdədir. “Narın” kəlməsinə gəl­dik­də isə, bu kəlmə ilk beytdə ağır, ahəstə, yavaş; ikinci bey­tin so­nun­da nar (meyvə), üçüncü beytin birinci misrasında incə, gözəl; ikin­ci misrasında isə atəş mənalarına gəlməkdədir.

Aşıq Ələsgərin öyüd və tərbiyə növündən şeirləri də vardır. Bun­lardan biri: “Qafil könlüm, bu nə yoldur tutubsan”, bir baş­qa­sı da: “Məğrurluq eyləyib, ustadam demə” başlıqlarını daşımaq­da­dır.

Həkimanə fikirlərindən doğan qoşmalarından biri: “Ya­radan ya­radıb külli aləmi” başlığı ilə başlar. Təbiətin gözəl­lik­lərini təsvir edən şeirlərindən, xüsusən: “Bahar fəsli, yaz ayları gələndə” baş­lı­ğı­nı daşıyan şeiri qeyd edilməlidir.

Aşıq ixtiyar çağında keçmiş günləri həsrətlə anaraq, şair Vəli ilə söhbətində zamanə və fələkdən acı-acı şikayət et­mək­də­dir:

Qəza vurdu, baxtım tapdı tənəzzül,

İqbalım şikara döndü, nə döndü!

Can deyən dostların, şux gözəllərin,

Əfsun olmaz mara döndü, nə döndü!
Fərhad sevdi, dedi, Şirin cəmalım,

Şirin dost əlindən şirin canı alım.

Şirincə dövlətim, şirincə malım,

Axır zəhrimara döndü, nə döndü!

Sanıram bu qısa parçalar Aşıq Ələsgərin nə dərəcədə sə­mi­mi və coşğun hisslərə sahib lirik bir şair olduğunu gös­tərmə­yə ki­fa­­yətdir.