MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)

* * *

Örnək verdiyimiz bu nağılda keçəl sonunda qalib gəlir. Ke­çəl­lə bağlı nağıllarımızda hər zaman yaxşılıq pisliyə qələbə çalır. Ke­çəl əzilənlərin, əməkçi insanların istəklərini, arzularını dilə gə­ti­rir, ümid­var olmağa səsləyir, səbirli və təmkinli olmağı öy­rədir biz­lərə. Gülüş, bilindiyi kimi, keçəlin – nağıllarımızın bir qəh­rə­ma­nının ən güclü və kəsərli silahıdır. Bu baxımdan da ölməz Mol­la Nəsrəddinə (Xoca Nəsrəddin) bənzəməkdə, nağıllarımızda san­ki onun yerini almaqda­dır. Tanınmış folklor araşdırıcısı M.Təh­ma­sib “Azərbaycan nağıl­la­rın­da keçəl” adlı məqaləsində be­lə yazır: “Keçəl xalqın arzularının ifadəçisidir. O, lətifələrimizin əsas qəhrəmanı olan Mol­la Nəsrəddini, bir növ, nağıllarımızda əv­əz edir...”

Həcvin ən dolğun və gözəl örnəklərini dədələrimiz mənalı lə­ti­fə­lərə sığdırmış, bu sahədə misilsiz sənət əsərləri yarada bil­miş­lər. Lə­ti­­fələr sözlü ədəbiyyatımızın ən geniş yayılan, söylə­nən növ­üdür¹. Nə­­­­sillərə çatdırılaraq yaşadılan lətifələrimiz za­manla da­­ha da gözəl­ləş­­miş, biçimlənmiş və zənginləşmişdir. Qor­xu, zülm, dəhşətli savaş və basqıların sürdüyü dönəmlərdə ata-ba­ba­la­rımız duyğu və düşün­cə­­­lərini lətifələrə yer­ləşdirməyi, sığdırmağı da­ha uyğun və münasib bil­mişlər.

Folklorda, eləcə də sözlü ədəbiyyatımızda tariximiz var. Lə­ti­fələrimizdə də eləcə. Bir çox lətifələrimiz Tey­murləngin adı ilə bağ­lıdır. Topal Teymurla böyük ziya­lılarımz, incə zəkalı Mol­la Nəs­­rəddin lətifələrimizin çoxun­da qarşılaşırlar. Geniş bilgi və ha­zır­cavablığı, dərin məntiq və ağlı sayəsində Molla Nəs­rəddin hər za­man üstündür, yenilən də hər zaman Teymur­ləngdir. Çünki Mol­la Nəs­rəddin xalqın, böyük çoxluğun təm­silçisidir, bunun üçün də qa­libdir. Folklorumuzun bu div qəhrə­manı başqa qonşu xal­q­ların da folklo­runa önəmli şəkildə təsir etmişdir. Onun adı ilə bir çox lətifələr yaran­mışdır. “Hətta Azər­baycan dilində danışan er­­mənilər və gürcülər də Molla Nəs­rəddinin ləti­fələri ilə maraq­la­nır­lar”, – deyə yazırdı Firidun bəy Köçərli. Lətifələrimizdən bir ne­çə örnəyə diqqət edək:

Günlərin birində Teymurləng böyük bir qonaqlıq verir. Mol­la da bu qonaqlıqda iştirak edir. Teymur görür ki, Molla bir nə­fərlə çox şirin söhbətə məşğuldur. Onu utan­dırmaq məqsədilə ya­nına gələrək deyir:

– Yenə kim bilir, yalandan nə basıb-bağlayırsan?..

Molla heç özünü sındırmadan baş əyib deyir:

– Nə eləyim, qibleyi-aləm sağ olsun. Yalansız ke­çin­mək ol­mur. Sizin ədalətinizdən danışıram.

* * *

Günlərin birində Teymurləng yenə də haraya isə basqına ha­zır­laşır. Ordu yola düşən günü Mollaya deyir:

– Sən də dur, hazırlaş! Bəsdir yeyib yatdin... Bu dünya dil dün­yası deyil, əl dünyasıdır. Mənimlə müharibəyə gedəcəksən.

Molla nə qədər əlləşirsə, yaxasını qurtara bilmir. Axırda ge­dib bir dənə kaman tapıb keçirdir boynuna, eşşəyinə də minib gə­lir Teymurun hüzuruna. Teymur doyunca güldükdən sonra so­ru­şur:

– A kişi, bu eşşək nədir? Bir at tapa bilmədin minəsən?

Molla deyir:

– Mümkün olmadı, qibleyi-aləm! Eşşək qoymadı ki, qoy­ma­dı. Deyir nədən qibleyi-aləm səndən ayrı dura bilmir, mən də ayrı du­ra bilmərəm. Hara getsən, gərək mən də gedəm.

Teymur başa düşür ki, Molla daşı hara vurur, camaat içində açıb-ağartmaq istəmir. Deyir:

–Yaxşı, görürəm boynunda kaman var. Amma, deyəsən, oxun yoxdur.

Molla deyir:

– Xeyr, yoxdur.

Teymur deyir:

– Bəs düşmənə nə atacaqsan?

Molla deyir:

– Onların atdıqları oxları götürüb özlərinə atacağam.

Teymur deyir:

– Qəribə ağılsız adamsan... Bəlkə, düşmən heç bizə ox atmadı?

Molla deyir:

– Düşmən bizə ox atmasa, demək, dava olmayacaq da... Onda daha oxu neylyirəm?!

Bayatı (mani, xoyrat)
Xalq ədəbiyyatımızın bu yığcam və dərin mənalı nümu­nələri – ədəbiyyatımızın çox sevilən, oxunan və söylənən növü­dür¹. Keç­mişimizi yaşadan, əski çağların izlərini daşıyan keçmiş nə­sil­lə­rin, ata-babaların bağ­rından qopan həsrət dolu, sevgi dolu, istək və arzu dolu, hikmət dolu nəğmələrdir. Bu nəğmələrdə sızıltını, inil­tini, göz yaşlarını duyduğumuz kimi, istehzalı, acı və kəskin gü­lüşü də sezməkdəyik:

Ay zamana, zamana,

Oxu qoydum kamana.

Eşşəklər arpa yeyir,

At həsrətdir samana.
Əziziyəm, tən dura.

Odun qala təndura.

Dədəsizin nə haqqı,

Dədəliyə tən dura?

Fələyi dindireydim,

Bilməzin bildireydim.

Mənə yazı yazanda,

Qələmin sındıreydim.

Zəngin aşıq ədəbiyyatında, əski qəhrəmanlıq dastan­la­rı­mız­da da həcv şeirinə, satira ünsürlərinə təsadüf etməkdəyik. Böyük kül­tür abidəmiz “Dədə Qorqud” boylarında həcv, gülüş daha çox ai­lə-məi­şət məsələlərilə, yarıtmaz qadınlarla bağlı ola­raq kifayət­lən­dirilmişdir. Bilindiyi kimi, “Dədə Qorqud”da qa­dın ülvidir, ana haq­qına yüksək dəyər verilməkdədir. Lakin ara-sıra Dədə Qorqu­dun dilindən söylənən şeirlərdə istehzalı gülüşü sezməmək müm­kün deyildir.

Eləcə ölməz “Koroğlu” dastanında da həcvə qismən yer ve­ril­mişdir. XVII-XVIII əsrin məşhur saz ustaları qoşmalarında həcvin gözəl örnəklərini əbədiləşdirmişdirlər. Aşıqların əsər­lərin­də çox vaxt dövrdən, zəmanədən, zorbalıq və cahillikdən şika­yət­lə­rə rast gəlirik. Bu dövr aşıqlarımızın yaradıcılığında bəzən ic­ti­mai həcvin də dolğun örnəklərini görə bilirik.

Zamanın acılarını, cə­­miyyətdəki qabalığı söyləyə bilmək, göstə­rə bilmək üçün saz sə­­nətçilərimizin böyük ölçüdə gülüş sənətindən yarar­lan­maları təbi­i­dir. Belə aşıqlara örnək olaraq Aşıq Abbas Tufarqanlını, Aşıq Kə­­rəmi, Xəstə Qasımı, Təbrizli Miranı və b. göstərə bilərik.

Aşıq Ələsgərəm, söylənir adım,

Budur ürəyimdə mətləb-muradım.

Sənin ərin ölsün, mənim arvadım,

İkimiz də qalaq yaslı, yaralı.

* * *

Xeylidir həsrətəm, dilin qurusun,

Nə olar deyəsən, nar sinəmdə var.

Ətrafındakı qabalığı, geriliyi, sənətə, sənətçiyə xor baxan­ları, dini mənfəəti üçün vasitəyə çevirənləri, məzhəb fərqlərini kö­rük­­ləyənləri kəskin, öldürücü gülüşlə qamçılamış aşıqlarımız. Yenə Aşıq Ələsgərdən bir neçə örnək verək:

Mən dərdliyəm, mən ağlaram, bu dağlar¹,

Eşq ucundan sinəmdə var bu dağlar,

Mən tərlanam, ovlağımdır bu dağlar,

Sənsən səqi-lağər², şikarın məkəs³,

Hökmün kəsakəs.
Sümün⁴ diraz, ləhcən bənzər himarə⁵,

Aləmə bəllidir bu nitqü nəfəs.

Misali-kərkəs⁶.

Örnək verdiyimiz bu təcnisdə həcv kəskindir. Aşıq sənətə də­yər verməyənlərə, söz sənətini anlamayanlara qarşı barış­maz­dır, aman­sızdır. Sənətlə sənətçi məşğul olmalıdır. Sə­nət mey­danının tə­sadüfi insanların, istedadsız kimsələrin yeri olma­dığını an­ladır Aşı­ğımız. Nümunə verəcəyimiz aşağıdakı qoşma­da da Aşıq Ələs­gər şairlik sənətini özünə məslək edən baca­rıqsız­lardan şikayət­lənir:

Bir şair çıxıbdır Yekəallardan,

Adı şair, özü eşşəyin tayı;

İncidib qonağa zəhmət verməsin.

Molla Əli naməni yazandan bəri,

Bir söz çox incidir qul Ələsgəri.

Təvəqqəm var Şəmsəddinin bəyləri,

Acıqlanan çal köpəyə hürməsin.

Və ya:

Tanı adamını, bil müştərini,

Qarğı mızraq qıl çuvala sığışmaz.

Tökərəm hörməti, götürrəm sazı,

Şişər başın, bu mahala sığışmaz.

Biz xalq ədəbiyyatının yayılmış və sevilən növləri¹ olan lə­ti­fə­lər­­də, nağıllarda, bayatılarda, ata sözləri ilə deyimlərdə var olan, ya­şa­yan həcvi qısa şəkildə də olsa, anlatmağa çalışdıq. Ümu­miy­yət­lə, söz­lü ədəbiyyatımızın, demək olar ki, bütün janrlarında zəif, ya da güclü dərəcədə, örtülü, ya da açıq şəkildə gülüş sənə­tinin möv­cud olduğunu gö­rə bilirik. Eləcə də xalq təmsillərində, at­ma­ca­larda, xalq oyunlarında.

Bu qısa yazımızdan da anlaşıldığı kimi:

Yazılı ədəbiyyat yaranmadan öncə, sözlü ədəbiyyatda, xalq sə­nətində həcvin, gülüşün ölməz örnəkləri mövcud olmuşdur.

Yazılı ədəbiyyatda həcv sahəsində qazanılan uğurların ən önəm­li qaynağı, ədəbiyyatımızda həcvin bəsləndiyi ən əsaslı mən­bə xalq ədəbiyyatımız, folklorumuzdur.

Buna görə də sözlü ədəbiyyatımızı yaxşıca öyrənmədən, həc­vin xalq ədəbiyyatındakı yerini, önəmini dəyərləndirmədən, ya­zılı ədəbiyyatımızda da onun elmi baxımdan araşdırılması işində düz­gün və əsaslı nəticələrə vara bilmərik.

Bunu da qürurla qeyd etməliyik ki, çağımızın ən böyük həcv ustaları ola bilmək şərəfi türkəsilli sənətçilərə nəsib olmuş­dur. Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəs­rəd­din” məcmuə­si ilə bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrində öz­lə­ri­ni, səslərini duyura bilmişlərsə, bu gün Əziz Nesin dün­yamızın gü­lüş sənətinin inkişa­fında, zənginləşməsində xidmət­ləri olan, pa­yı olan bir şəxsdir.

Bu ünlü yazarların müvəffəqiyyətlərinin, bir çox dünya öl­kə­­lərində tanınmaları və sevilmələrinin başda gələn səbəbi isə zən­gin xalq yumorunu, folklorunu əsərlərində ustalıqla yaşada bil­mə­lə­ridi.

Mustafa Haqqi TÜRKƏQUL
AZƏRBAYCAN MUSİQİSİ
Hörmətli dinləyicilərim, Azərbaycan musiqisi o qədər dərin və zəngin mövzudur ki, bunu haqqı ilə anlatmaq üçün cildlərlə ki­tab yazmaq lazım gəlir. Biz burada məhdud konfrans saatımızda Azər­baycan musiqisinin ana xətlərini izah etməyə çalışacağıq. Mü­vəffəq olarıqsa, nə mutlu bizə!

* * *

Babalarımız musiqi üçün ruhun qidası demişlər. İnsanların gün­dəlik həyatında havaya, suya, qidaya ehtiyacları olduğu kimi, ədə­biy­yata, gözəl sənətlərə və musiqiyə də ehtiyacları vardır. Mu­si­qi kədə­rin və düşüncənin tərcümanı olduğu qədər nəşənin və sev­ginin də tərcümanıdır. Pifaqora görə, musiqi bir-birinə bən­zə­mə­yən müxtəlif səslərdən meydana gələn bir konsertdir. Bir in­gi­lis ata sözündə deyilir ki: “Musiqi hər günkü həyatın ağırlığını ruh­dan silib aparır”. Məşhur yunan filosofu Əflatuna görə, idman bə­dən üçün nədirsə, musiqi də ruh üçün odur. Tanınmış ma­arif­çi­lər­dən Jan Jak Russo isə deyir ki: “Musiqi səsləri qulağa xoş gə­lə­cək bir şəkildə tərtib etmək sənətidir”. Dualizm məktə­binin banisi fi­lo­sof Kant isə: “Musiqi səslər vasitəsiylə bir-birinin təqib edən gö­zəl hissləri ifadə etmək sənətidir”, – deyir. Azər­baycanın mil­liy­yət­çi şair və dramaturqu mərhum Cəfər Cabbarlı daha irəli ge­də­rək, daima: “Ney çalınarkən, ölülərin dirilmədik­lərinə təəccüb edi­rəm!..” – deyərdi. Bizcə, musiqinin ən gözəl tərifini Azər­bay­can şairi Əliağa Vahid aşağıdakı şeirlə vermişdir:

Musiqi məclisinin türfə əlamətləri var,

Qulaq as musiqiyə, gör nə hekayətləri var!..

Musiqisiz yaşayanlar olamaz tərbiyəli,

İncə sənətçilərin, gör, nə nəzakətləri var.

Musiqi ağladır həm, güldürür həm insanı:

Canlı bir cism kimi əqlü-fərasətləri var.

Qələm acizdir yaza musiqinin tarixini,

Çünki onda bəşərin zəhmət əlamətləri var.

Musiqinin mənşəyi, heç şübhəsiz ki, bəşər tarixi ilə baş­lar. İn­­san­lar vəhşi halda yaşarkən belə musiqiyə ehtiyac duymuşlar, ib­tidai şa­kildə də olsa, musiqiyə sahib olmuşlar. İnsanlıq tarixində ilk musiqi əlamətləri müxtəlif tanrılara tapınmaq, niyaz və dua et­mək­lə başlar. Bu dövrdəki musiqini iki qismə ayırmaq olar: Bi­rin­ci­si, tövr, yəni rəqs sənətidir ki, nə­şənin ifadəsidir. İkincisi, səsli söz sənətidir ki, dua­dan doğmuşdur. Bəzən bu ikisi birləşərək bü­tün dinlərdə istifadə edilmişdir. Dövrümüzə qədər gələn qədim əsər­lər və arxeoloji araş­dırmalar qədim yunanların, misirlilərin, şu­merlərlə digər türklərin və çin­lilərin yüksək musiqi kültürünə sa­hib olduq­larını göstərir. Rəva­yə­tə görə, əski yunan qəhrə­man­la­rın­dan Orfe öz rübabının nəğmələriylə yalnız insan və heyvanları de­yil, ağacları, qa­yaları da vəcdə gətirirmiş. Orfedən min il əvvəl ya­şamış olduğu təxmin edilən çinli bir musiqiçi demişdir ki, mən kin alətini çal­dığım vaxt heyvanlar mənim nəğ­mələ­rimdən bayı­la­raq ayaqlarıma qapanırlar. Yenə qədim yunan əf­sanə­lə­rinə görə, or­manlar kraliçası Sirinks Pan adını daşıyan ilahinin tər­ki­bindən qur­tulmaq üçün su pərilə­rinə müraciət etmiş. Su pəriləri cadu edə­rək, onu qamışa çevirir­lər. Rüzgarın nəfəsləri ona toxunduqca hə­zin-həzin ötməyə başla­yır. Bunu du­yan Pan qamışı qopararaq öz nə­fəsilə ondan bir sıra ilahi nəğmələr çıxarmağa başlayır və be­lə­cə ney meydana gəlir. Əski əsərlərdə yazıldığına görə, Sü­ley­man peyğəm­bərin məbədində tütək və s. musiqi alətləri çalan min­lərcə rahib hazır olurmuş və mehrab önundə şərqi söyləyərək iba­dət edər­lərmiş.

Türk musiqisinin tarixi miladdan çox öncə başlayır. Mi­lad­dan bir neçə əsr öncə və yüzlərcə il sonra Sarı dənizdən Ağ də­ni­zə qədər yayılan geniş ərazidə hökm sürmüş olan türk qövm­ləri yük­sək bir musiqiyə sahib olmuşlar. Bəzi Çin tarixçilərinin etiraf et­diklərinə görə, miladdan çox öncə türk qövmləri at üzə­rində ça­lınan əsgəri musiqiyə, müxtəlif musiqi alətlərinə, səyyar mu­si­qi­şü­nas­lara (qo­puz­çulara) malik olmuş­lar. Hətta Çin saray­larına belə türk musi­qisini daxil etmişlər. Professor Fuad Köprülü “Mil­li Tə­təb­bular” məcmuəsinin 4-cü sayında: “Türk musiqi­sinin ən əski şək­lini baxşı-ozanların qopuzla çaldıqları dini, sehirbazanə nəğ­mə­lərdə aramaq lazım gəlir”, – deyir. Yenə pro­fesor Fuad Köp­rü­lü­yə görə, türklərdə ilk musiqi – şeir, musiqi və rəqsin birlikdə ifa­sıyla tərənüm edilirdi. Lakin şeir ilə musiqi daha uzun zaman, hət­ta dövrümüzə qədər bərabər yaşamışlar, yəni ozan ilə qopuzçu bir-birini tamamlamışlar. Qədim türklərdə musiqi və oyun çox ya­yıl­mışdı. Çin müəlliflə­rindən Vang Yen Te əski bir türk qəbiləsi olan Turfanların səyahətə çıxdıqları za­man musiqi alətlərini yan­la­rın­da daşıyacaq qədər musi­qiyə düş­kün olduq­larını söyləyir. Pro­fes­sor Fuad Köprülünün yuxa­rıda adı keçən yazısında qeyd edil­di­yi görə, türklər arasında hələ islamiyyətdən çox əvvəl dini ma­hiy­yətə malik musiqidən başqa, qüdsiyyət hissini buraxaraq, ta­ma­mən bədii bir mahiyyət almış başqa bir musiqi də mövcud imiş. Şa­irlər əllərində qopuzları top­luluqları dolaşır, əski mənqi­bələr an­ladır və ya yeni hadi­sə­lərə yeni şərqilər qoşardılar. Əsrlər bo­yun­ca türk musiqisi Çin və Orta Asiya saraylarında hökm sür­müş, türk və çinli musiqiçilər tərəfindən tərənnüm edilmişdir. XI əsrə doğru türk təsirindən və beləliklə, türk musiqisinin təsirindən qur­tul­muş kimi olan Çinə monqol istilaları ilə birlikdə türk musiqisi yenə daxil olmuşdur. Bu dövrdə Kubilay­ların sarayındakı klassik türk musiqisi nəzə­riyyəsini daha yaxşı bilirik. Belə ki, çinli ta­rix­çi­lə­rin verdikləri qısa, bəzən yanlış məlu­mata qarşı, hicri IX əsrdə ya­şamış və dövrünün ən böyük musiqi ustadı olan azərbay­canlı Əb­dülqadir Marağalı, onun oğlu və nəvəsi tərəfindən yazıl­mış əsər­lərdə bu dövrün musiqisinə dair çox qiy­mətli bilgilərlə qar­şı­la­şırıq. Bö­yük ustad Əbdülqadir Marağalının yazdığı kimi, mə­də­niy­yətin hər qolunda olduğu qədər musiqidə də türklərlə mon­qol­la­rın sə­nətləri arasında heç bir fərq yoxdur. Kubilay və xələfləri öz səl­tənətləri dövründə musiqi alətlərini və musi­qişünasları top­la­dıb təşkilatlandırmış və daim himayə etmiş­dirlər. Fransız alimi Lois Lolay “Çin musiqisi” kitabında (s.58-59) eynilə belə deyir: “ Bu qətidir ki, Kubilay Çini fəth edərək, “Yuenlər” sülaləsini qur­du­ğu vaxt oktavada yeddi not olan qammanı da Çinə gö­tür­müş­dür. Bu qamma bizim major qammamızın o qədər eyni­sidir ki, Av­ropadan alındığını düşünənlər belə oldu...”

Yuxarıda göründüyü və Əbdülqadir Marağalının əsər­lə­rin­dən anlaşıldığı kimi, türklər ta əski zamanlardan musiqi mək­tə­bi­nə sahib olmuşdurlar. Əbdülqadir Marağalının söylə­diyinə görə, əs­ki türk­lərin musiqi alətləri ilə ifa etdikləri musiqi tərən­nüm­lə­ri­nə “kök”, səs ilə oxuduqlarına “iyir” (“əyir”) və “dule” de­yər­dilər. “Kök”lərin sa­yı ilin günlərinə müvafiq 366 olub, hər gün xaqanın hü­zurunda bu köklər­dən biri çalınardı. Yalnız “kök”lərdən “Bisun kök” adı veri­lən doq­quz dənəsinin hər gün tərənnüm ediməsi bir adət idi. “Bisun kök” ad­lanan doqquz “kök”ün adları bunlardır: “Ulağ kök”, “Arslan Cip”, “Pars”, “Kolado”, “Bisturgay”, “Cintay”, “Hinsay” və “Şın­dık”. Bu “kök”ləri, yəni bəstələri mətn­lərdən ayrı görürük. Əski türk­lərdə və onları təqlid edən mon­qollarda 9 müqəddəs bir ədəd olaraq işlədilir ki, bu hal hətta os­manlı türklərində də özünü gös­tərmişdir. Ziya Göyalp “Əski türk­lərdə ictimai həyat” adlı məqa­ləsində (“Milli Tə­təbbölər” məc­muəsi, sayı 3) deyir ki: “Türklərdə millətə böyük xid­mət edən­lərə tarkanlıq rütbəsi verilirdi. Tarkanlar 9 cür xətanın cə­za­sın­dan əfv edilirdilər. Tarkanların imtiyazı 9 nəsil övladına qədər da­vam edərdi. Xaqana verilən hədiyyənin sayı 9 olmalı idi və s.” Xü­la­sə, xaqanın sarayında və ya ordugahında hər gün 9 mü­qəd­dəs “kök” çalındığını və bu adətin türklərdən monqol­lara, on­lar­dan da teymu­ri­lərə keçdiyini görürük. “Bisun kök”də olan 9 kö­kün mənşəyi və mənası haqqında dəqiq bir bilgi ilə rastlaşa bil­mə­dik. Mehmet Ragib bəy “Anadolu türklərimiz və milli is­tiq­ba­lı­mız” adlı əsərində bu 9 is­ti­lahın mənalarını Çin dilində 9 not adın­da aranmasının doğru olacağını irəli sürür. Diq­qətə layiq­dir ki, “kök” sözü bu gün Azərbaycan klas­sik musiqisində işlədilir və aşa­ğı-yuxarı eyni mənanı ifadə edir. Azər­baycanda bir məqam ça­lın­maz­dan əvvəl çalğı aləti o məqama görə köklənir. Məsələn, “Çahargah” çalındıqdan sonra “Orta segah” çal­maq üçün musiqi alətini “Se­gah”a görə kökləmək lazımdır.

İslamiyyətin qəbulundan sonra türk musiqisi də müştərək is­lam mədəniyyətinin içərisinə girmiş, türk, ərəb və fars musiqisi bir-birinin təsirində qalaraq, qismən müştərək bir musiqi meydana gəl­mişdir. Bu dövrdə azəri türkləri ədəbiyyat, rəsm və sair sənət sa­hələrində olduğu kimi, musiqidə də islam dünyası, xüsusən ərəb və farsların təsirində qalmışdır. Azərbaycan musiqisi dildə, ədə­biy­­yat­da, adət, ənənə və sairədə olduğu kimi, başqa türk qövm­lə­ri­lə sıx bağ­lıdır. Bununla bərabər, mühit, iqlim, siyasi və coğrafi du­ru­mu ilə bağlı olaraq, Azərbaycan musiqisi özünəxas bir özəllik və oynaqlığa ma­lik­dir.

Azərbaycan musiqisini tarix, texnika, çalğı və söyləmə ba­xı­mından üç qismə ayırmaq olar:

1.Azərbaycan klassik musiqisi;

2. Xalq musiqisi;

3. Modern musiqi.

Azərbaycan klassik musiqisi
Klassik Azərbaycan musiqisi söylədikdə, heç şübhəsiz, mu­ğa­mat və muğamatın rəngləri (yəni arası) anlaşılır. Azərbaycan klas­­sik musiqisindəki muğamlardan bəzilərinin adlarının farsca ol­ma­sı bəzi adamlarda bunların farslardan alınması qənaətini doğura bi­lər. La­kin bir zamanlar farscanın Şərqi islam ölkələrində, o cüm­­lədən, Azər­bay­canda dəbdə olması səbəbilə ədəbiyyatda ol­du­ğu kimi musiqidə də farsca təbirlərə təsadüf edilir. Məsələn, Azər­­baycanın böyük şairi Ni­za­mi Gəncəvi Azərbaycanda doğulub böy­üməsinə, əsərlərində hər za­­man türklüyünü büruzə verməsinə və bununla iftixar etməsinə rəğ­mən, bütün əsərlərini farsca yaz­mış­dır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, muğamat dediyimiz klassik mu­siqi türklərin, ərəblərin və fars­ların müş­tərək malı olmaqla bə­ra­bər, Azərbaycan türkləri muğamatı inki­şaf etdirmiş, gözəl­ləş­dir­miş və buna bir çox yeni məqamlar əlavə et­mişlər. Məsələn, “Orta segah”, “Yetim Segah”, “Mirzə Hüseyn se­ga­hı”, “Qarabağ şi­kəs­tə­si”, “Azərbaycan şikəstəsi”, “Kərəmi”, “Ko­roğ­lu” və sairə mu­ğam­lar sırf Azərbay­cana xas olan muğamlardır. Bun­dan başqa, mə­sələn, bu gün İranda çalınan “Çahargah”, “Rast” və s. mu­ğam­lar nə qədər sönük, bəsit və zəifdirsə, Azərbaycanda ça­lı­nan mu­­ğam­lar o qədər oynaq, lirik və mürəkkəbdir. Eyni zamanda, mu­ğa­­matın rəngləri (arası) Azərbay­can­da çox zəngin və həqiqətən rəng­li­dir. Azərbaycanda hər muğa­mın ifa edilməsi ayrı ayrılıqda bir aləm­dir. Məsələn, “Bayatı-Şiraz”ı tam bir şəkildə ifa edə bil­mək üçün iki saata qədər vaxt lazımdır. Başlanğıcda “Bayatı-Şi­raz” mayasında bir gəzinti edilir, bundan sonra “Dügah” ça­lı­na­raq, “Aşiran”a keçilir. “Aşı­ran”ı “Nəva” təqib edir və əsl “Bayatı-Şi­raz”a keçilir. Bundan son­­ra üsuluna görə parçalar başlayır, ara­da “rəng” deyilən ara nəğ­mələri çalınaraq, son­ra bir təsnif, yəni şər­qi oxunur. “Bayatı-Şi­raz”­dan sonra “Bayatı-kürd”ə, onun ar­dın­ca “Qatar”a, ondan sonra “Əza­­l”a gəlinir. Bu ke­çidlərin hər birin­də ayrıca rəng ilə təsnif çalınması şərtdir. Bundan sonra yenə “Ba­yatı-Şiraz” mayəsinə qayı­dılaraq, muğama son verilir.

“Şehbal” məcmuəsini əlli doqquzuncu sayında Rauf Yekta bəy o zaman İstanbula gəlmiş olan Cəmil adlı bir azərbaycanlı tar­ça­lanın sözlərinə əsasən, Azərbaycan klassik musiqisinin başlıca ola­raq, on iki muğam üzərində qurulduğunu yazır. Həmin on iki mu­ğam bunlardır: “Rast”, “Çahargah”, “Segah”, “Mahur”, “Hu­ma­yun”, “Dügah”, “Şur”, “Hindi”, “Bayatı-Şiraz”, “Nəva”, “Ba­ya­tı-Qacar” və “Şüştər”dir. Lakin bu tənifatda əskiklik olduğu də­qiqdir. Çünki Azərbaycan muğamları on iki deyil, daha çoxdur. “Tə­zkireyi-Nəvvab”ın müəllifi və Azərbaycan ədəbiyyatında ol­du­ğu kimi musiqisində də səlahiyyətli söz sahibi Mir Möhsün Nəv­vab Qarabağlının apardığı təsnifata görə, Azərbaycan muğa­ma­tı səksən iki, dəstgahlar isə altıdır. Lakin bu muğamlardan Azər­­baycanda bu gün otuz-qırxa qədəri bilinir və çalınır. Mir Möh­sün Nəvvab muğamlardan bəzilərinin mənşəyi və mənası haq­qında bizə aşağı­dakı məlumatı verməkdədir:

“Rast” muğamı – Bahar rüzgarının hərəkətindən alınmış­dır. Bü­­tün səmtlər bu muğamda bir-birilə qarşılaşdığı üçün adına “Rast” deyilmişdir.

“Rahab” muğamı – Rəha qəsəbəsinə mənsubdur. Yağmur su­­la­rının damla-damla tökülməsiə görə buna “Rah-i ab” da de­yir­lər.

“Çahargah” – göy gurultusundan alınmışdır. Dörd nəğmə və guşə ilə tamamlandığına görə bu adı almışdır.

“Humayun" – quşların qanad çırpmasından təqlid edil­miş­dir.

“Dügah” – şırıltıdan, axar sudan alınmışdır ki, onu din­ləyən­lərin gözləri yaşla dolar.

“Nəva” – həsrətli aşiqlərin naləsilə işlənmişsir.

“Mahur”–üzənlərin su içindəki çırpıntısından iqtibas edil­miş­dir.

“Üşşaq” – quşun yuvadan heybət və dəhşətlə çıxdıqdan və bir az uçduqdan sonra rahat-rahat süzülüşündən alınmışdır və s.

Azərbaycan klassik musiqisini, yəni muğamları tam və qü­sur­­suz olaraq tar və kamança ilə çalmaq mümkündür. Tar və ka­man­ça istər klassik, istərsə də xalq musiqisini ifa etmək üçün ən mü­kəmməl çalğı alətləridir. Bəziləri iddia edirlər ki, azərbaycan­lılar çalğı alətlə­rini İrandan almışdırlar. Biz bu iddianı qəbul et­mə­mək­lə bərabər, bunu da deyə bilərik ki, biz bu alətləri, xü­susən ta­rı lap İrandan almış olsaydıq belə, bunlar İranda bəsit qal­dığı hal­da, Azərbaycanda inkişaf etdirilmiş və mükəmməl bir çalğı aləti ha­lına salınmışdır. Yox, əgər İran bizdən almışsa, o halda haq­qı ilə təqlid edə bilməmiş və tamamlə bərbad bir hala salmışdır. Çün­ki Azərbaycanda tar 12-14 telli və müntəzəm pərdəli olduğu hal­da, İranda belə deyil.
Azərbaycan xalq musiqisi
Yuxarıda göründüyü kimi, qədim türklərdə topluluqlarda do­laşaraq mənqibələr söyləyən, yeni hadisələrə yeni şərqilər bəstələyən və xalq tərəfindən çox böyük rəğbət görən ozanlar vardı. Döv­rümüzdə bu ozanların etdiklərinin eynisini həyata keçirən, ic­ti­mai və siyasi həyatda daha önəmli rolları olan aşıqları görürük. Zən­nimcə, “ozan” kəlməsinin “aşığ”a dəyişməsi o qədər də uzaq ta­rixə təsadüf etmir. Bu fikrimizi qüvvətləndirmək üçün bu gün hə­lə də Gəncə şəhərində böyük bir məhəllənin “Ozanlar mə­həl­lə­si” adını daşıdığını göstərə bilərik. Azərbaycan ölkəsi yaxın ta­ri­xin­də şeir sahəsində ol­duğu kimi, aşıq musiqisində də böyük na­iliy­yət qazanmış və qüvvətli aşıqlar yetişdirmişdir ki, bunların ba­şın­da, heç şübhəsiz, Aşıq Ələsgər gəlir. Aşıq musiqisilə yanaşı ola­raq, Azərbaycanda xalq şərqiləri və oyun havaları inkişaf et­miş­dir. Azəri türkləri, başqa millətlərdən ta­ma­milə fərqli olaraq, öz­lərinə məxsus oyun havalarına malikdirlər. Azərbaycan oyun ha­valarının özəl­liklə­rindən biri, demək olar ki, on­ların hamısında ey­ni za­manda şərqi söylənməsidir. Yəni oyun hava­la­rının sözlü ol­ma­sıdır. Belə ki, Azərbaycan oyun havaları həm oyun havası ola­raq çalınır, həm mahnı olaraq söylənilir. Hətta çox zaman hər iki­si bir arada icra olunur. Məsələn, “Uzundərə”, “İrəvanda xal qal­madı”, “Ay sallanıb gedən yar” və sairədə olduğu kimi. Bun­dan çıxaracağımız nəticə: Azərbaycan xalq mahnıları ilə oyun ha­va­larının sıx surətdə bir-birinə bağlı olması və bir-birini ta­mam­la­ma­sıdır.

Azərbaycan oyun havalaranın özəlliklərindən biri də onların ya­şa və cinsə görə dəyişməsidir. Məsələn, Azərbaycanda bir gənc “Uzun­dərə” havasını oynamaz. “Uzundərə”ni mütləq yaşlılar oy­na­yarlar. Yaxud “Ceyrani”ni yaşlılar və kişilər deyil, yalnız gənc qa­dınlar oynayarlar. Və yaxud “Beşaçılan” və ya “Xançobanı”nı qa­dınlar və yaşlılar deyil, gənclər oynayarlar. Azərbaycan oyun ha­vaları oynaq, axıcı və ritmikdir. Azərbaycan oyun havalarında rəqs edənlər ayaqlarına xüsusi diqqət edirlər.

Azərbaycan oyun havalarında olduğu kimi, xalq mah­nı­la­rı­nın da özünəməxsus özəllikləri vardır. Hər şeydən əvvəl, Azər­bay­can mahnılarının sözləri sadə və xalqın anla­yacağı tərzdə öz türkcə­sindədir. Məsələn, ölməz Atatürkə xitabən bəstələnmiş məş­hur mahnı bu sözlərlə başlayır:

Yaşa, min yaşa, Mustafa Kamal paşa!..

Qəhr olsun, məhv olsun düşmənin başdan-başa!..

Arş, arş, arş, irəli, marş, irəli,

Türkün əsgəri dönməz geri...

Qafqaza gedən türk ordusuna ithaf olunan digər bir mahnıda:

Salon (eşelon) gəlir baş-başa,

İçində Nuri paşa,

Yaşasın Ənvər paşa!..

deyil­məkdədir. Və yaxud sevgilisi Muğan ətrafında sel fəlakə­tinə uğ­ramış Xançoban haqqında söylənmiş mahnıda olduğu kimi:

Gedin, deyin Xançobana,

Gəlməsin o il Muğana.

Muğan batıp nahaq qana,

Apardı sellər Saranı,

Bir uca boylu balanı...

Bir çox misallar daha göstərmək olar. Azərbaycan türküləri (el mahnıları) haqqında danışarkən, bu mahnıların yaradılması və in­kişafında böyük xidməti olan xalq xanəndəsi Qaryağdıoğlu Cab­ba­rı xatırlatmadan keçə bilməyəcəyik. Çox qiymətli bir sənətkar olan mərhum bir çox mahnılar bəstələmiş, zamanla əskimiş, ölmüş tür­küləri də yenidən işləmiş, gözəl­ləşdirmiş və Azərbaycan mu­si­qi­sinə qazandırmışdır. Bunu xüsusilə qeyd etmək istərəm ki, Azər­baycan xalq mahnılarının hamısı Azərbaycan klassik mu­si­qi­si, yəni muğamlar üzərinə (köklər üzərinə) bəstələnmişdir. Bun­lar­dan bir çoxu muğam­ların icrası əsnasında “təsnif” adı ilə çalınır və ya oxunur. Müəyyən bir muğam üzərinə bəstələnmiş bir təsnif (şər­qi) başqa bir muğamda çalınmaz və oxunmaz. Məsələn, “Kür­dün gö­zəli” şərqisi “Dəşti” muğamı, yəni kökü üzərinə bəstələn­di­yindən “Mahur” muğamı ara­sında çalına bilməz. Və yaxud “So­na xanım” şərqisi “Mahur” kökün­də olduğundan “Dəşti” muğamı ara­sına sığ­dırıla bilməz.

Təbriz musiqişünaslarından Hüseyn Üzzari Azərbaycan təs­nif­­lərinin seçilmiş parçalarından 110 dənəsini mətnlərilə birlikdə top­layaraq, “Azərbaycan türkü təsnifləri məcmuəsi” başlığı al­tın­da nəşr etdirmişdir. Azərbaycan musiqisini tanıtma və yayma ba­xı­­mından çox böyük qiymətə layiq olduğuna şübhə etmədiyimiz bu məcmuədə Hüseyn Üzzari təsniflərin adlarını və mətnlərini ver­­məklə qalmamış, eyni zamanda bütün təsnifləri köklərinə görə qrup­­laşdırmışdır. Bu baxımdan Üzzarinin əməyi təqdirəlayiqdir.

Azərbycan qadınlarının körpələrinə söylədikləri ninnilər, inək sağarkən heyvanın sakitliyi və bol süd verməsini təmin etmək məq­sədilə söylədikləri nəğmələr, çobanların qoyunları toplamaq, ya­tırmaq və suya götürmək üçün neylərilə çaldıqları çox gözəl ba­yatılar, əkinçilərin cüt sürərkən söylədikləri türkülər də Azərbay­can xalq musiqisinə daxildir.

Modern musiqi
“Modern musiqi” təbirilə notlu şərqilər, opera, operetta, balet mu­siqisi, notlu xor, fantaziyalar, üvertüralar və s. nəzərdə tu­turuq. Azərbaycan modern musiqisi tamamilə xalq və bilxassə klas­sik mu­siqi üzərində qurulmuşdur. Azərbaycan modern mu­si­qi­si yaşa­dığımız əsrin¹ əvvəlində ölməz bəstəkar Üzeyir Ha­cı­bəy­li­nin möv­zusunu Füzulidən aldığı “Leyli və Məcnun” operası və bu­nun ardın­ca “Arşın mal alan” operettası ilə başlayır. Üzeyir bəy əsər­­lərilə Azər­bay­can və dolayısıyla Şərq musiqisində yeni bir dövr açmış oldu. Xüsusən “Ley­li və Məcnun” operası şeir ustadı Fü­zuli, əvəzedilməz rəssam Mənsur və böyük bəstəkar Əb­dül­qa­dir Marağayinin dövrün­dəki Azərbaycan incəsənətinin XX əsrdə ye­nidən yüksəklərə qalxma­sı oldu. Əsasən mahur, şur və ça­har­gah üzərində qurulmuş olan “Ley­li və Məcnun” operasını Azər­bay­can musiqisinin “Renesans döv­rü” kimi vəsf etmək olar. Üzeyir bəy bu əsərilə, eyni zamanda, Azərbaycan opera mu­si­qi­si­nin təməlini atmış oldu. Ondan sonra dəyərli sənətkar Müslüm Ma­qomayev “Şah İsmayıl” operası ilə Üzeyir bəyin açdığı yolda yü­rüdü və Azərbaycan opera musiqisində atdığı təməli daha da möh­kəm­ləndirdi. Böyük sənətkar Müslüm Maqomayev “Şah İs­ma­yıl” operası ilə haqqı olan böyük şöhrəti qa­zan­dı. Musiqi mü­tə­xəs­sisləri “Şah İs­mayıl”ı Azərbaycanın “Karmen”i adlan­dıraraq vəsf edirlər. Bütün Şərq və Balkan məmləkətlərində ilk dəfə ola­raq, təxminən yarım əsr bundan öncə yazılıb müvəffəqiyyətlə oy­na­nılan bu opera və operet­talar heç şübhəsiz ki, Azərbaycan türk­lə­rinin yüksək musiqi kültürünə sahib olduqlarını göstərir. Eyni za­manda, bu opera və operettaların yazılması və oynanması Ya­xın Şərq musiqi tarixində böyük və gerçək bir inqilab oldu. Üze­yir bəyin açdığı və Müslüm Maqomayevin da­vam etdirdiyi bu yol­da bir çox istedadlı bəstəkarlar yetişdi və xeyli çox sayda ope­ra, operetta, balet, musiqili komediya və sair musiqi əsər­ləri mey­da­na gətirildi. Üzeyir Hacıbəyli “Leyli və Məcnun” opera və “Arşın mal alan” operet­tasından başqa Azərbaycan musiqisinə bir sı­ra qiymətli əsərlər ver­mişdir. Mərhumun yazdığı opera, operetta və s. musiqi əsərlərindən ən mühümləri bunlardır: “Mahur”, “Şur” və “Çahar­gah” muğam­larında yazılmış “Leyli və Məcnun”, “Se­gah” məqa­mında yazılmış “Koroğlu”, əsasən “Segah” muğamında ya­zılmş “Nizami”, “Fərhad və Şirin” operaları, “Arşın mal alan”, “Şah Abbas-Xurşidbanu”, “O olmasın, bu olsun”, “Əsli və Kə­rəm”, “Əlli yaşında cavan”² (“Ordu­xan-Muradxan”) operettaları, “Bi­rinci”, “İkinci”, “Üçüncü” simfo­niya, fantaziya, üvertüralar, xey­li şərqilər, konsert parçaları və s. Fitrətən sənətkar olan Ha­cı­bəy­li ailəsi Üzeyir bəydən başqa, bir çox dəyərli sənət adamları ye­tiş­dirmişdir. Bunlardan ən məşhurları: Zülfüqar Hacıbəyli, Ni­ya­zi Hacıbəyli, Çingiz Hacıbəyli və Soltan Hacıbəylidir. Üzeyir Ha­cıbəylinin 1922-ci ildə qurduğu, şəxsən rəhbərlik və müəllimlik et­diyi Bakı Konservatoriyası Azərbay­canın musiqi həyatında çox bö­yük bir rol oynamışdır. Bugünkü Azər­bay­canın tanınan bəs­tə­kar­ları məhz bu musiqi ocağından çıxmış adam­lardır. Bundan baş­qa, Üzeyir bəy Hacıbəyli Dövlət xoru və orkestrini qurmuş və özü idarə etmişdir.

Bir zamanlar Azərbaycanda rus nökərliyi edən bəzi ünsür­lər azər­baycanlıların milli geyimlərinə, milli ənənələrinə, musiqi alət­lə­rinə, qısaca, milli olan hər şeylərinə qarşı hücuma keçmiş­dilər. Bu soysuzlar öz əməllərinə başqa sahələrdə qismən mü­vəffəq ol­sa­lar da, müsiqi istiqamətində əsla müvəffəq ola bil­mədilər. Azər­bay­can musi­qisinə və musiqi alətlərinə hücum edənlər daim qar­şı­la­rında Üzeyir bəyi və onun yolu ilə yürüyən digər bəstəkarları gör­dülər. Üzeyir bəy və onun yolu ilə gedənlər bəstələdikləri bü­tün əsərlərdə Azərbaycan xalq musiqisinə, klas­sik musiqiyə və yer­li musiqi alətlərinə geniş ölçüdə yer verdilər. Beləliklə, xalq mu­si­qisini və klassik musiqini, ey­ni zamanda, yerli musiqi alət­lə­ri­ni qarşısıalın­maz ölümdən qurtardı­lar. Məsə­lən, “Koroğlu” ope­ra­sı, başlıca ola­raq, “Çahargah” muğa­mın­da yazılmış və içərisinə bir çox xalq mahnıları və oyun havaları daxil edilərək, klassik musiqi ilə xalq musiqisinin modern opera musiqisi daxilində iştirakı təmin edil­mişdir. “Koroğlu” opera­sının üçüncü pərdəsində Koroğlunun aşıq qiyafətilə xan sara­yında söylədiyi tipik aşıq mahnıları və dör­dün­cü pərdədə Çən­libeldə Koroğlunun dəlilərinin oynadıqları oyun hava­ları və xor halında söylədikləri şərqilərin hər biri Azər­bay­can xalq musi­qisinin nümunələridir. Bundan başqa, “Nizami”, “Şah İsma­yıl”, “Fərhad və Şirin”, “Arşın mal alan”, “Nərgiz” və sa­ir opera və operettalar başdan sona qədər Azərbaycan klassik və xalq musi­qisini ehtiva etməklə bərabər, bu əsərlərdə istifadə olu­nan musiqi alətləri də Azərbaycan xalq musiqi alətləri olan tar, ka­mança, ney, yastı balaban, zurna və sairədir.

Azərbaycan opera musiqisilə yanaşı və sıx surətdə bağlı ola­raq, balet musiqisi də inkişaf etmişdir. Azəri türklərinin məşhur əf­sanəvi dastanı olub, dəyərli şair Cəfər Cabbarlı tərəfin­dən axıcı bir şəkildə nəzmə çəkilən “Qız qalası” poemasına mərhum ma­arif­çi­lərdən Bədəl bəyin oğlu Əfrasiyab Bədəlbəyli tərəfindən eyni ad al­tında balet musiqisi yazılmışdır. Bədəlbəy­linin bu baleti, hə­qi­qə­tən, yüksək bir sənət əsəridir. Hətta başqa millətlərin sənətini qiy­mət­ləndirərkən, çox xəsis və daim haqsız davranan rus musiqi tən­qidçiləri belə “Qız qalası” baletini yüksək sənət əsəri ol­ma­sın­dan sitayişlə bəhs edirlər.

Rus imperialistlərinin qaba ruslaşdırma siyasətlərinə rəğ­mən, Azərbaycan musiqisi türklük ruhunu qeyb etməmiş, əksinə ol­a­raq, getdikcə yabançı təsirlərdən qurtularaq milliləşmiş, gö­zəl­ləş­miş və xalq tərəfindən mənimsənilmişdir. Rusların, ələlxü­sus Azər­baycan türklərinə qarşı otuz iki ildən bəri tətbiq etdik­ləri kö­kü­nü kəsmə siyasəti nəticəsində Azərbaycan türkləri bir çox mad­di və mənəvi zərərə uğramışlar.

Rus imperialistləri Azərbaycan türklərinin malını, mülkü­nü, tə­bii sərvətlərini və müqəddəs istiqlallarını əllərindən almış­lar. La­kin, çox şükür ki, Azərbaycan musiqisini heç bir zaman qəsb et­mə­yə müvəffəq olmamışlar. Musiqisevər azərbaycanlılar, rus bas­qısına rəğmən, öz musiqilərini çox ciddi şəkildə mühafizə etmiş və imkan daxilində inkişafına nail olmuşlar. Bu gün Azərbaycanın Dövlət Opera Teatrı, Musiqili Komediya Teatrı, Balet məktəbi, Filarmo­niya, Dövlət Xoru, notlu və notsuz or­kerstrlər, Dövlət Konserva­toriyası və çox sayda musiqi mək­təbləri fəaliyyətdədir