MÜhaciRƏTDƏ folklor araşdirmalari I kitab bаki – 2015 Elmi redaktor: Muxtar kazimoğlu (İmanov)

* * *

Artıq 2009-cu ildən BMT-nin qərarı ilə bütün dünyada 21 mart “Beynəlxalq Novruz günü” elan edilmişdir. Qeyd etmək la­zım­­­dır ki, mühacirətdə folklor­şünasların əksəriyyəti Novruz bay­ra­mı ilə bağlı tədqiqatlar aparmışlar, bu, bir tərəfdən, onun xalq ənə­nəsindəki əvəzedilməz mövqeyi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, so­vet siyasi rejiminin ona qarşı apardığı yanlış siyasətdən irəli gəl­mək­dədir.

Beləliklə, M.Ə.Rəsulzadənin “Novruz bayramı” məqaləsi ya­zıl­dığı dövr üçün olduğu qədər bu gün də öz aktuallığını qo­ru­maq­dadır. Xatırladaq ki, ilk yaradıcılıq illərində “İran türk­ləri”(1911) adlı tədqiqatında Zöh­hakla bağlı məşhur İran əf­sa­nə­si­ni öz əsərinə daxil edən M.Ə.Rəsulzadə toplumun təhqirə döz­mə­­yərək üsyana qalxdığı və qələbə çaldığı günün məhz Novruza tə­sa­düf etd­iyini diqqətə çatdırmış, yəni onu Cəmşidin adı ilə bağ­la­­mışdır. Lakin 1914-cü ildə nəşr etdirdiyi “Novruz müna­si­bə­tilə” mə­qaləsində bu bayramın qeyd edilməsinə Cə­la­ləd­din Mə­lik şah Səl­cuqinin dövründən başlandığını, bu mərasimin əbə­di­ləş­məsin­də həm fars, həm türk xalqlarının böyük əmə­yindən bəhs etmişdir.

“Novruz bayramı” məqaləsində isə Məhəmməd Əmin bəy bu bayramın Azərbaycanla bağlılığı məsə­ləsini ortaya qoymuş, onun islam dini ilə əlaqəsi olmadığını əsas­landırmaqla yanaşı, Nov­ruzda yerinə yetirilən adətlərin təsvirini vermiş, onu Tür­kiyədə keçirilən şəkər bayramı ilə müqayisə etmişdir. Məqalədə daha sonralar onun İrana yayılma səbəbləri şərh edilmişdir.

Bundan əlavə, Məhəmməd Əmin bəy xeyirin şərə qarşı qa­li­biy­yəti kimi keçirilən bu huma­nist bayramın azər­baycanlıların ta­ri­xi köklərinə bağlılığını qoruduğunu, xalqımız üçün cox önəm­li ol­duğunu anladığından onun keçirilməsinə qadağalar qoyan sovet sis­teminin çök­məsilə Vətənin azadlığa qovuşacağı günlərdə bu mə­­rasimin yenidən təntənə ilə qeyd ediləcəyinə inan­dığını bil­dir­miş, tarix onun düşüncələrinin doğruluğunu sü­buta ye­tir­mişdir.

Azərbaycan mühacirləri Novruza cox böyük əhəmiyyət ver­­dik­lərindəndir ki, An­karadakı “Azər­baycan” dərgisinin elə ilk sa­yın­da Əbdülvahab Yurdsevərin (1898-1972) bir çıxışının (“Ər­­gə­nə­kon bayramı münasibətilə yapılan çayda Ə.V.Yurd­sevərin ko­nuş­ması”) mət­ni dərc edilmişdir. Burada Novruzun tarixi məlum Ər­gənəkonla bağlanmış, həmin əfsanə haqqında geniş məlumat ve­rilmiş, hətta bayram da belə adlan­dı­rıl­mış­dır.

Azərbaycan mərasimlərinin mühacirətdəki tədqiqi və təb­li­ğin­dən bəhs edilərkən bir məqamı da xatırlatmaq vacibdir. Mü­ha­cir ziyalıların memuarlarında (onların əksəriyyəti xati­rələrini qə­lə­mə almışlar), həmçinin avtobioqrafik bədii əsərlə­­rində müx­təlif mə­rasimlər təsvir edilmişdir.

Baninin (1905-1994) “Qafqaz günləri” avtobioqrafik roma­nın­da Novruz və Ramazan bayramları, İmam Hüseynin qətl gü­nü, toy və yas mərasimlərindən ətraflı bəhs edilmişdir. Məlum­dur ki, əsl adı Ümmülbanu olan bu yazıçı məşhur milyonçu Musa Na­ğı­yev və Şəmsi Əsədullayevin nəvəsidir, Bakıda doğul­sa da, sovet ha­ki­miyyətinin qurulma­sından az sonra – 1924-cü ildə əvvəl Tür­ki­­yəyə, daha sonra isə Fransaya mühacirət etmiş, ömrünün so­nu­na kimi Parisdə yaşamışdır.

Əziz Alpoudun (Alpaut) (1895-1988) “Həyatımın heka­yət­lə­ri” me­mu­arında Novruz bayramından bəhs edilmişdir

Məlumdur ki, sovet siyasi rejiminin senzurasının əli ilə ayrı-ay­rı mərasimlərə bəzən rəsmi, bəzən qeyri-rəsmi qoyulan yasaqlar on­ların Azərbaycanda uzun illər daha ətraflı tədqiqinə imkan ver­mə­miş, bəzən isə yanlış təbliğinə yol açmışdır. Belə ki, Sovet So­si­alist Respublikalar İttifaqında siyasi məqsədlər uğruna ayrı-ayrı mə­dəniyyətlərin unutdurulması və “ruslaşdı­rılması” istiqa­mətində cid­di fəaliyyət göstərilmiş, xüsusən türk­dilli xalqların öz milli kö­kün­dən qoparılması naminə bu gün də insanı dəhşətə gətirən müx­təlif vasitələrdən istifadə olunmuşdur. Bircə faktı xatırlamaq ki­fayətdir ki, bərəkət, məhsuldarlıq, xeyir­xahlıq, imkan­sızlara yar­dım, gözəllik və s. kimi məqsədləri özün­də ehtiva edən Novruz ki­mi xalqın müqəddəs bayramı unut­durulmağa çalışılar­kən, “Ok­tyabr”, “28 Aprel”, yalançı məhsul bayram­larının, “kom­so­mol” toy­larının, ənənəvilikdən uzaq yas mə­ra­simlərinin zorla xalqın mə­işətinə daxil olunmasına cəhd edil­mişdir.

Məmməd Altunbayın xatirələrində isə sovet ideolo­giyası­nın zor­la qəbul etdirmək istədiyi gülünc bir matəm mərasimi təsvir edil­mişdir. “Lenini mən gömdüm” fəslində kiçik yaşlı uşaqların psi­xologiyasına dəhşətli zərbə olan saxta bir sovet “mərasim”i təs­virini tapmışdır. Belə ki, bu gün də Kremldə torpağa qoyul­ma­sı­nı göz­ləyən Vladimir İliç Leninin (1870-1924) ölümündən sonra 1924-cü ilin soyuq yanvar günündə Bakı məktəblərində simvolik ta­butların qəbi­ristanlığa aparılaraq “dəfn edilməsi” məra­siminin təs­virini hə­yə­cansız oxumaq mümkün deyil. Həmin ildə on üç yaş­lı sovet məktəblisi olan Məmməd Altunbay bu hadisələrin şa­hi­di olmuşdur.

Xatırladaq ki, 1911-ci ildə Gəncədə dünyaya gələn Qaçaq İb­rahimin oğlu Məmməd Altunbay (1911-1987) sovet ha­ki­miy­yə­ti qurulanda kiçik olsa da, Azərbaycanda keçirdiyi ağır günlər­dən son­ra 1942-ci ildə iki yоldaşı – Həsən Zеynallı və Cəlal Məm­məd­­zadə ilə birlikdə təyyarə qaçıraraq çox böyük çətinliklə əvvəl İra­na, sonra Türkiyəyə keçə bilmişdir. Xatirələrini də məhz bu sə­bəb­dən “Hürriyyətə uçan türk” adlan­dırmışdır.

Ümumiyyətlə, mərasimlərin mühacirlərin avto­bioqrafik əsər­­lərindəki və xatirələrindəki təsviri ayrıca bir araşdırma möv­zu­su­dur. Biz yalnız qısaca nəzər yetirməklə gələcək təd­qiqat­çıların diqqətini bu mövzuya yönəltmək istədik.
* * *

“Nuhoğlu V.” im­za­sı ilə nəşr olunan “Dövlət quşu” məqa­lə­si çox maraqlı bir mövzuya həsr edilmişdir. Hər şeydən əvvəl qeyd etməliyik ki, bu əslində M.B.Məm­mədzadənin imzalarından bi­ridir və həmin məqa­lə də rus-sovet müstəmləkəçi idarəçiliyinin tən­qidi müna­si­bətilə qələ­mə alın­dı­ğın­dan siyasi mahiyyət da­şı­maq­­­dadır. Müəl­lif vətəninin var-döv­lətini talan, ruhunu məhv et­mək­­də olan imperialist qüvvələrə etirazını bil­dirmək üçün cox ma­­raqlı bir vasitədən – folk­lordan məharətlə isti­fadə etməklə nail ol­­muşdur. Be­ləliklə, nağıl ele­mentləri müəllifə, bir tərəf­dən, öz dü­­şün­cələ­rinin ifa­dəsi üçün yardım etmişdirsə, digər tərəfdən, xalq müd­rik­liyinin, milli fəlsə­fə­nin təbliği, tanıtdırılması dilək­lərin­dən irəli gəl­mişdir. Mə­­qa­lənin adın­dan da göründüyü kimi, Nu­hoğ­­lu məş­hur bir nağıl fiqu­run­dan – döv­lət qu­şu və onun xalq tə­fək­­küründəki yerini aydınlaşdırmaqla siyasi dü­şüncə­lərini ifadə et­miş­­dir.

Tədqiqatçı bu quşun demokratik xalq seçkisinin rəmzi ki­mi na­ğıl­la­­rımızda hələ əski zamanlardan mövcud olduğunu gös­tərmiş və qeyd etmişdir ki, o, hər hansı bir şəxsi deyil, xalqı bir çox fə­la­kət­lərdən xilas edən, hər cür qara qüv­­­vələrə – yeddibaşlı əj­də­ha­ya, divə, təpəgözə qalib gələn “gedər-gəl­məz”­dən dönən igidləri baş­çı seçər. Məqalədə yed­dibaşlı əjdaha, ağ div, təpəgöz, dövlət qu­­şu kimi Azər­baycan nağıllarının personajları ilə yanaşı, xal­qın öz düşüncəsində yaratdığı və əsrlər boyu yaşatdığı qəhrə­man ob­raz­ları işıqlandırılmış, bundan əlavə, sü­jet­lərdəki “qırx gün qırx ge­cə”, “divin oğurladığı gözəl pəri qız” və s. haq­qında bilgilər ve­ril­mişdir. “Dövlət quşu yalnız istiqlalın hamisidir. Və istiqlalı ye­ni­dən qurtaranların başına qonacaqdır” – yazaraq, əsl məqsədini bil­dirən Nuhoğlu “Dövlət quşu” məqaləsində nağıl­larımıza xas olan fiqur­ları təhlilə cəlb et­mək­­lə əcnəbi oxucuda Azərbaycan xal­qının milli düşüncə tərzi, demok­ratik idarəçilik əxlaqı haq­qında tə­­səvvür yarat­mağa nail olmuşdur. Ayrıca, tədqiqatında Mirzə Ba­lanın, bir çox mühacir yoldaşları kimi, “nağıl” termi­nindən de­yil, “hekayə” sözündən isti­fadə etməsi də diqqəti çəkməkdədir.

Qeyd etmək lazımdır ki, mühacirətdə Səlim Rəfiq Rəfi­oğ­lu­nun 1933-1934-cü illərdə yazdığı “Azərbaycan və Ana­do­lu xalq he­kayələrinin təhlili və mü­qayi­sə­si” əsərində dövlət quşu və ay­rı­ca Simurğla bağlı məlumatlar verilmişdir. Lakin S.Rəfiq bir qədər fərq­li təhlil aparmışdır, bu da Nuhoğlunun tədqi­qatının daha çox si­yasi məzmun daşıması ilə bağlıdır.

Xatırladaq ki, on bir il sonra “Vətən uğrunda” dərgi­sində çap olunan (1945, sayı 5, s. 93-101) “Əfsanəvi quş­lar” adlı mə­qa­­lə­sində Simurğla (Səməndər, Zümrüd) bağlı M.Təhmasibin şər­hin­­də S.Rəfiqin verdiyi İran mənşəli səg+murğ birləş­məsi ilə ya­na­şı, Midiya dini əfsa­nələri və “Avesta”ya əsaslanan məlu­mat­lar da öz əksini tap­mış­dır. Lakin tədqiqatçı dövlət quşu ilə bağlı qə­na­­ətlərini Şəmsəddin Sami lüğətinə əsaslanaraq irəli sürmüş, onun Hu­may (Umay) olduğunu bildirmiş, bu kəlmənin etimo­logiyasını isə M.Kaş­ğarlya istinadən mü­əy­yənləş­dir­miş­dir­ Geniş şərhlər ve­rən alim dövlət quşunu xalq ədəbiyyatında əsatiri su­rət­lərindən biri adlandırmış, eyni zamanda onun iki xüsusiyyə­tini – səadət, var-dövlət və hakimiyyət rəmzi olduğunu qeyd etmişdir.

Fikrimizcə, etmoloji cəhətdən dövlət quşu ilə bağlı Məm­mədhüseyn Təhmasibin Mahmud Kaş­ğarlıya istinadən verdiyi şərh ağlabatandır, lakin bu əsatiri obrazın nağıllardakı rolu və onun xalq diplo­matiyasının – demokratik hakim seçiminin sim­vo­lu olması barədə mühacirətdə M.B.Məmmədzadə tərəfindən ve­ri­lən izahat daha aydındır, daha düzgündür.

* * *

Azərbaycan aşıq sənəti mühacirət folklorşünaslığının daim diq­qət mərkəzində olmuşdur, hətta qürbətə düşmüş, vətən həsrəti çə­kən bu insanlar, belə demək müm­kündürsə, bu yara­dıcılıq sahə­sinin tədqiqindən əvvəl, ilk günlər xalq ədəbiy­ya­tından, xüsusən ozan sənətindən təskinlik ala bilmişlər. Belə ki, M.B.Məm­mədzadə 1929-cu ildə yazırdı: “1926-cı ilin qışında … yarısı daş­dan, yarısı çamurdan ya­pılmış evin ortasında yerdən qazılmış və “tən­dir” adı verilən ocağın başında top­lanır, xalq aşıqlarının, digər bir deyişlə ozanların söylədikləri dastanları, ixtiyar nənələrin, ağ saq­qallı dədələrin hekayələrini dinlərdik”¹ .

Lakin bu vəziyyət uzun sürməmiş, az sonra mühacirətdə həm ayrı-ayrı aşıq­ların həyat və yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqatlar apa­rılmış, həm də onların yazdıqları şe­irlər, dastanlar toplanaraq bə­zən mühacirət mətbuatında, bəzən ayrıca kitab şək­lində dərc edil­mişdir. Belə ki, Məmməd Sadıq Sənanın “Azərbaycan saz şairləri”, Meh­met Şakirin “Aşıq Qurbani­nin üç mənzuməsi”, Mir­za­də Mustafa Fəx­rəd­di­nin “Azəri aşıqlarından Sarı Aşıq”, Əbdül­va­hab Yurdsevərin “Aşıq Ələs­gər” və s. kimi məqa­lələri nəşr olun­muşdur. Azərbaycan mühacirət folk­lor­şü­nas­lı­ğı­nın görkəmli nü­mayəndəsi, pro­fessor Əhməd Cəfəroğlu aşıq yara­dıcı­lığına xü­susi önəm verərək el ədəbiyyatının klassikləri Qur­bani, Aşıq Ab­bas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Bağdad xanım və başqaları ilə bağlı təd­qi­qatlar aparmış, onların əsərlərini toplayıb nəşr etdir­mişdir.

Aşıq yaradıcılığı ilə bağlı mühacirətdə nəşr olunan ilk təd­qi­qat­lardan biri Məmməd Sadıq Sənanın “Azərbaycan yurd bil­gisi”nin ikinci sayında verilən “Azərbaycan saz şairləri” məqa­ləsi he­sab edilə bilər. Elə buna görə də mü­əl­lif əvvəlcə xalq ədə­biy­ya­tı, onun toplanması və nəşri ilə bağlı prob­lemlərdən bəhs etməyi özü­nə borc bilmişdir. “Klassik ədəbiyyat dövründə türk mil­lə­tinin mən­­liyini qoruyan, bədii zövqünü ruhlarda həra­rətlə yaşa­dan iştə bu ədəbiyyatdır”, – yazaraq, müəllif aşıq sənə­tinin tədqi­qinin bö­yük əhəmiyyətinə diqqət yetirmişdir.

M.Sadıq Sənan aşıqların xalqa istər əxlaqi, istərsə də ic­ti­mai-siyasi təsiretmə qüdrətinə malik böyük nüfuz sahibi ol­duq­la­rı­nı nəzərə alaraq, onların şəxsiy­yətlə­ri­­nin və yara­dıcılıqlarının araş­dı­rılmasının vacibliyini göstərmişdir. M.Sənanın aşıq­lar və dər­vişlər barəsindəki mülahizələri də diqqət­çəkicidir. Müəllif aşıq­ların xalqa daha ya­xın və bağlı olduğunu, nəsillər dəyişsə də, on­ların yaratdıq­larının ağız­dan-ağı­za keçərək yaşadığını qeyd et­miş­dir.

“Xal­qın ağzından not etdiyimiz parçaların bir yerdə qeyd edil­diyini də bilmirik, hansı əsrə aid olduğu da, təbii, bəlli de­yil­dir”, – yazan Məmməd Sadıq məqaləsinə əlavə etdiyi örnək­ləri top­­layanın məhz özü oldu­ğunu, sonradan onları yaddaşına əsas­lanaraq ya­zı­ya aldığını ayrıca bildirmişdir.

Bu məqalə Azərbaycan aşıq sənətinin tanıtdırılması məq­sədilə qələmə alınmışdır və otuzuncu illərdə mühacirət nüma­yən­dələrinin xalq ədəbiyyatı ilə bağlı ba­xış­la­rı­nı əks etdirdiyi üçün bu gün də əhəmiyyət daşıyır.

Qeyd etmək lazımdır ki, mühacirətdə ilk dəfə Qurbani ilə bağ­lı məlumata M.S.Sənanın “Azərbaycan saz şair­lə­ri” məqa­lə­sin­də təsadüf edilməkdədir. Burada müəllif Qurbani haq­qında çox qı­sa məlu­mat vermiş, şeirlərinə əsasən onun hicri X əsrdə yaşa­dı­ğı­nı müəy­yənləşdirmiş, lakin nədənsə aşığın adını “Qur­ban” ya­za­raq, üç şeirini və dastandan kiçik bir parçanı məqa­ləsinə daxil et­miş­dir. Lakin elə həmin ildə “Azərbaycan yurd bilgisi”nin dörd-be­şinci sayında M.Şakirin “Aşıq Qurba­ninin üç mənzuməsi” mə­qa­ləsi dərc edilmişdir ki, bu da söz sənətkarına olan böyük ma­raq­dan xəbər verir. Müəllif ilkin mənbələrə – əlyazmalara əsasən Azər­baycanda və Anadoluda çox sevilən bu aşı­ğın adının Qurbani ol­duğunu müəy­yən­ləş­dirdiyini, şeirlə­rinin də son bəndinin bu fikri təs­diq etdiyini bildirmişdir. Məmməd Sadiq bəyin məqaləsindəki şe­irlərlə bağlı: “Birinci mənzumənin məqta bəndi şairin adını, di­gər iki mənzumədə “Qur­bani” olaraq yazılı bulun­masına rəğ­mən, Sa­dıq Sənan bəyin qeydi vəchilə “Qur­ban” olaraq göstə­ril­mək­də­dir” – yazan M.Şakir yanlışı təshih etməyə ça­lış­mışdır.

Mühacirətdə Qurbani yaradıcılığının əsas təd­qiqatçısı Ə.Cə­fə­roğlu hesab edilə bilər. Alim bu ustad aşığı həmişə diqqət mər­kə­zində saxlamış, müxtəlif məqa­lələ­rində, tədqiqatlarında onunla bağ­lı araş­dırmalarını davam etdirmişdir. Belə ki, “Azər­­bay­can türk­­lərinin ədə­biyyatı” əsərində XVI-XVII əsrdə xalq yara­dıcı­lı­ğın­dan bəhs edər­kən, ilk növbədə Qurbani və onun yaradıcılığını in­cələmiş, onu sələf­lərinin ən böyük ustadı – “piri” kimi yüksək də­yərlən­dirmişdir.

Ə.Cəfəroğlu özü kimi mühacir ömrü yaşayan Aşıq Na­maz­la¹ görüş­müş və “Qurbani” dastanını yazıya almış, İstanbulda 1948-ci ildə “Türk dili və ədəbiyyatı” dərgisində “Tərə­kəmə ağzı ilə hü­dutboyu saz şa­ir­lərimizdən Qurbani və şeirləri” adlı təd­qi­qat­ını nəşr etdirmişdir.

Xatırladaq ki, “Aşıq Ələsgər” kitabına yazdığı mü­qəd­di­mə­də Qurbani yara­dıcı­lığını X.Aslan yüksək qiymətləndirmiş, onun ya­ra­dıcı­lığın­ın ya­zılı ədəbiyyata, xüsu­sən Şah İsmayıl Xətayiyə bö­yük təsirindən söhbət açmışdır.

Fikrimizcə, mühacirətdəki nəşrlər – Ə.Cəfəroğlunun, M.Şa­­ki­­rin, X.As­lanın və başqalarının tədqiqatları nəzərə alın­madıqca, Qur­bani irsi öz bü­tövlüyünü, ka­milliyini, zənginliyini əhəmiy­yətli də­rə­cədə itirmiş olacaqdır.

Mühacirətdə Aşıq Abbas Tufarqanlı haqqında ilk məlumat ve­rən Məmməd Sadıq Sənan ol­muş­dur. “Azər­baycan saz şa­irləri” ad­lı mə­qaləsində asığı “Deharqanlı Aşıq Abbas” kimi təqdim edən təd­qiqatçı onunla bağlı kiçik bir rəvayəti və şeirlə­rindən nümu­nə­lə­ri araşdırmasına daxil et­mişdir. Müəllifin verdi­yi rəvayət “Ab­bas-Gülgəz” dastanının qısa xüla­səsini xa­tırladır, şeirlərdən biri isə on iki bənddən ibarət olan qoşmadır və imam­ların hər birinin tə­ri­finə həsr edilmişdir. Bu gün Azərbaycan təziyə məc­lislərinin, de­mək olar ki, ha­mı­sında oxu­nan bu şeir sovet dövründə nəşr edil­­məmişdir. Bu da təbiidir. Dastanlarda islamla bağlı bəzi mə­qam­lara yer veril­sə də, sosialist – ateist cə­miy­yətdə sırf dini məz­mun daşıyan bu qoş­manın dərci imkansız idi.

“Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin üçüncü sayında isə Əh­məd Cəfər­oğ­lu­nun “XVI əsr azəri saz şairlərindən Tufarqanlı Ab­bas” adlı irihəcmli məqaləsi dərc edil­mişdir. Tədqiqatçı ilk növ­­bə­də aşığın həyatına diqqəti yönəltmişdir, xalq arasında Tu­far­qanlı Ab­bas adla­nan aşığın əslən Güney Azər­baycanın Dixar­qan kən­din­də doğul­du­ğunu, lakin bu adın ağızdan-ağıza dola­şaraq “Difa­ra­qan”, “Tufarqan” şəklinə düşdüyünü hələ 1932-ci ildə gös­tər­miş­dir. Əhməd Cə­fəroğlu öz məqaləsində Sadıq Sənanın mü­la­hi­zə­lərinin düzgün olduğunu bil­dir­məklə yanaşı, xalq arasında geniş ya­yılan “Tufarqanlı” sö­zünü işlətməyi məqsədə müvafiq hesab et­miş­dir.

Azərbaycan xalq ədəbiyyatının görkəmli nüma­yəndələ­rin­dən bi­ri olan Sarı Aşıq həyatı və yaradıcılığı uzun illər qaranlıq qalan, hə­mişə mübahisələrlə müşa­yi­ət olunan simalardan biridir. Azər­bay­can ədəbiyyat tarixində onunla bağlı ilk təd­qiqat apa­ranlar sı­ra­sında Ə.Qaracadaği, S.Mümtaz, B.Behcət, Ə.Axun­dov və baş­qa­­larının adı çə­kil­­mək­dədir. Lakin qeyd etməliyik ki, mühacirətdə ilk olaraq Mirzadə Mustafa Fəx­­rəddin bu sənətkarla bağlı təd­qi­qat aparmış, 1934-cü ildə İstanbulda “Azərbaycan yurd bil­gisi” dər­gisində “Azəri aşıqlarından Sarı Aşıq” adı ilə nəşr etdirmişdir. Ta­rix etibarı ilə bu məqalə yalnız Ə.Qaracadaği və S.Müm­tazın araş­dır­maların­dan sonraya təsadüf etməkdədir.

Mustafa Fəxrəddin bu sənətkarın adının Nəbi olduğunu, la­kin el arasında Sarı Aşıq kimi tanındığını, qəbrinin müxtəlif eti­qad­lara inanan insanlar tərəfindən ziya­rətgaha çev­rilməsi faktına əsas­lana­raq, xalq tərəfindən böyük bir sevgi qazandığını müəy­yən­­ləşdir­mişdir. Mustafa bəy məqaləsində ustadın adı ilə bağlı mü­la­hizə­lərinin doğ­ruluğunu sübut etmək üçün nəqşbəndi tə­ri­qə­ti­nin böyük nüma­yəndəsi Seyid Mir Həmzə Ni­gariyə istinad et­mə­yi məsləhət bilmiş, onun divanında bu barədə məlumat veril­di­yi­ni xa­tır­latmışdır.

Bu aşığın adı ilə bağlı müxtəlif mülahizələr uzun illərdir ki, da­vam etmək­dədir. Göründüyü kimi, mühacirətdə daha çox san­bal­lı mənbəyə istinad edilmişdir – Seyid Nigari Cicimli kəndindən idi, yəni bu böyük ustadın Sarı Aşığın Həkəri çayı sahilində yer­lə­şən qəbrini görmək ehtimalı da çoxdur. Mustafa Fəxrəddin onun qəb­rini təsvir edərkən də məhz bu fakta diqqət yetirmişdirsə də, bu­nunla yanaşı, oxu­cuda onun özünün həmin yerləri görməsi tə­səv­­vürü yaran­maqdadır. Müəllif təsvirini verdiyi abidənin incə­lik­lə­ri ilə yanaşı, onun aşığın yadigarı və möv­cu­diyyətinin sübutu ki­mi xalqı­mız üçün dəyəri ölçülməz dərəcədə böyük ol­ması qəna­ətin­dədir, lakin Mustafa Fəxrəddin, eyni zaman­da, xalqın tarixini qo­ruyan abidənin qiymət­lən­di­ril­­mə­mə­sindən təəssüf hissi keçir­mək­­dədir.

Sarı Aşığın hansı illərdə yaşaması məsələsi də illərdir ki, mü­bahisələr doğurmaqdadır. Mustafa bəy “Altı yız ildən bəri” onun sevildiyini qeyd etməklə aşığın XIII əsrdə yaşa­dığına işarə et­mişdir. Ə.Cəfəroğlu isə “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” ad­lı təd­qi­qatında Sarı Aşı­ğın XVII əsrdə yaşadığını müəy­yən­ləş­dir­miş, onunla bağlı məlu­matın azlığına bax­mayaraq, özünə­məxsus ori­­jinal yaradıcılığı ilə digər aşıqlardan seçildiyini qeyd etmişdir.

Azərbaycanda son illərdə tədqiqatçıların əksəriyyəti Cə­fər­oğ­­lu kimi, Sarı Aşı­ğın XVII əsrdə ömür sürdüyünü qeyd etmək­də­­dirlər.

M.Fəxrəddin Aşığın bayatılarını məqaləsinə əlavə etmiş, onun da Vətən və eşq acıları çəkdiyinə diqqəti yönəltmişdir.

“Hüdud boyu saz şairlərimizdən Bağdad xanım” adlı araş­dır­masında Ə.Cəfəroğlu yenə də öz tədqiqatçılıq ənənə­lərinə sa­diq qalaraq, yaradıcılığı hələ də Azərbaycan ictimaiy­yətinə mə­lum ol­mayan bir qadın-aşığın – Bağdad xanımın mümkün olduğu qə­dər hə­ya­tından bəhs etmiş, şeirləri haqqında məlumat və əsər­lə­rin­dən örnəklər ver­miş­­dir.

Ə.Cəfəroğlu Bağdad xanımla bağlı tədqiqatının elə ilk cüm­lə­­sindəcə əs­lində vaxtilə sevilən və tanınan bu xanım-aşığın nə­dən­­sə unudulduğunu, adı, həyatı, doğulduğu yerlə bağlı dəqiq mə­lu­matın olmaması nəticəsində müxtəlif fərziy­yələrin meydana çıx­­dığını qeyd etmişdir. Müəllifin verdiyi məlumatlara görə, Bağ­dad xanım Çıldırın ya Pekreşen, ya da Çiyahor kəndində doğulub ya­şamışdır. Bu aşığın adı ilə bağlı da müxtəlif fərziy­yə­lərin dolaş­dı­ğını, hətta bəzi məlumatlara görə, onun “Bağda­gül” olduğu bil­di­­rilsə də, Ə.Cəfəroğlu öz qənaətlərini “Şeirlərində qullandığı adı­na baxılacaq olursa, bizcə də, “Bağdad” əsli, “Bağ­dagül” son­ra­dan törəmədir”, – sözlərilə yekunlaşdırmışdır.

Bu qadın-aşıq barədə dəqiq bir məxəzin olmamasını xüsusi diq­qətə çatdıran Ə.Cəfəroğlu Şərqi Anadoluda folklor ma­te­rial­la­rı toplayarkən, bir təsadüf nəticəsində onun haqqında müxtəlif rə­va­yətlər dinlədiyini və şeirlərindən örnəkləri topladığını, bəzi mə­lu­matları Aşıq Namazdan öyrənmək istədiyini də məqa­ləsində xa­tır­latmışdır. Alimin fikrinə görə, rəvayətlərdəki bilgiyə görə, Bağ­dad xanımın nişanlısı uzun illər əvvəl göl kənarında yerləşən Al­bız­lı kəndindən olmuşdur, lakin həmin ərazinin xeyli zamandan bə­ri dağıldığına, yalnız xaraba­lıqlarının qaldığına əsaslanaraq, Bağ­­dad xanımın bir neçə əsr əvvəl yaşadığını müəyyənləşdirmək müm­kündür. Beləliklə, demək olar ki, bir ne­çə əsr bundan əvvəl ya­şamış bir qadın sənətkar mühacirət folk­­­lorşünasının səyləri nə­ti­cə­sində ədə­biyyatımıza qazandırılmışdır.

Ə.Cəfəroğlu Bağdad xanımla bağlı el arasında mövcud olan rə­vayətin onun şeirləri əsasında sonradan yaradılması qə­naə­tin­də­dir və mə­qa­­ləsində də bunu xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Bu xa­nı­mın çox böyük əzablar çək­mə­sinə, öz həyatını bütün­lüklə sev­gisi yo­lunda qurban verməsinə diqqət çəkən mü­əl­­lif Bağdad xanı­mın ya­radıcılığının tamamilə nişanlısına həsr edil­diyini və bu şe­irlərin xalq arasında sevilə-sevilə yaşa­dıldığını xatırlatmışdır.

Diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlərdən biri də odur ki, Bağdad xa­nımın şeirlərində işlənən sözlər və frazeoloji birləşmələrin ək­sə­riy­yəti Azərbaycan dilindədir. Türkiyədə ömür sürməsinə bax­ma­ya­raq Bağdad xanım əsl azərbaycanlılar kimi ana dilinin in­cə­lik­lə­ri­nə bələd olmuş, ondan sevə-sevə və zövqlə istifadə et­mişdir. Be­lə ki, onun şeirlərində “öybəöy”, “viranım”, “kül et­mək”, “qara gey­mək” kimi ifadələrə və ya mana, üzmək, ürək, iynələmək kimi (Os­manlı türkcəsindəki bana, yüzmək, yürək, ignələmək və s. əvə­zinə) sözlərə təsadüf olunmaqdadır.

İyirminci əsrin sonlarında aşıq yaradıcılığı ilə bağlı təd­qiqat apa­ranlar ara­sında doktor Xavər Aslanın araşdırmaları ay­rıca qeyd edilməlidir. İstanbulda nəşr edilən “Xəzər” dərgisində Azər­bay­can xalq ədəbiyyatı ayrıca bir rubrika kimi nəzərdə tutulmuş, hər nömrədə aşıqların yaradıcılığından örnəklər veril­mişdir. Hə­min dərginin müxtəlif saylarında yayımlanan “Azər­baycan aşıq ədə­b­iy­­yatı”, “Güney Azərbaycan ədəbiyyatı üzərinə araş­dır­ma­lar”, “Əbə­di yaşayanlar” və s. məqalələrində Xavər xa­nım Azər­bay­can aşıqlarının yara­dıcılığı haqqında ətraflı məlu­mat vermiş, ay­rıca olaraq Aşıq Ələsgərin sənət­karlığını araşdır­mış, əsərlərini top­la­yaraq bir kitab şəklində nəşr etdir­mişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sovet siyasi rejimindən fərqli ola­raq, mühacirətdəki araşdırmalara heç bir təzyiqdən söhbət gedə bil­məz ki, bu da həmin tədqiqatların daha çox həqiqətləri əks et­dir­diyini gös­tərməkdədir. Bundan əlavə, 2009-cu ildə aşıq sə­nə­ti­nin YUNESKO-nun qorunan qeyri-maddi mədəni irsi siya­hısına da­xil edilməsi onun tədqiqinin daha sistemli aparılmasını ak­tual­laş­dırır ki, mühacirətdəki tədqiqatları nəzərə almadan bu təhlillər ya­rımçıq olardı.

Mühacirətdə Aşıq Ələsgərlə bağlı ilk tədqiqat Ankarada nəşr edilən “Azərbaycan” dərgisinin 1952-ci il 7-ci sayında ve­ril­miş Əbdülvahab Yurdsevərin eyniadlı məqaləsi hesab oluna bilər. Mü­əllif məqaləsinə ilk növbədə aşığın həyatı haqqında bilgi ver­mək­lə başlamış, lakin təəssüf ki, onun doğum yerini Göyçay ola­raq gös­tər­mişdir. Əbdülvahab bəy məlumatı əldə et­diyi mənbəni bil­dirməsə də, S.Rəfiqin hələ 1933-cü ildə “Azər­baycan yurd bil­gi­si”ndə nəşr etdirdiyi “Azəri xalq ədəbiyyatında Dəli Alı dastanı” mə­qaləsinu (bu haqda yuxarıda bəhs edil­miş­dir) xatırla­saq, eyni səh­vin haradan yarandığı aydınlaşdırmaq mümkündür.

Ə.Yurdsevər bütövlükdə Aşıq Ələsgər yaradıcılığını – mə­həb­bətə, gözəllərin vəs­­­finə, tə­biət təsvirlərinə həsr edilən, əx­laqi-tər­biyəvi səpkidə yazılan, nəhayət, ic­timai-siyasi məz­mun­lu şeirlər ki­mi qruplaşdıraraq təsnif etmişdir.

Məqalədə müəllif aşığın xalq arasında bu şəkildə populyar­laş­masının sə­bəbini onun axıcı dilində və yüksək sənət­karlıq qa­bi­liy­­yətində olduğunu qeyd et­miş­dir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Ə.Yurdsevərin yuxarıda bəhs olu­nan tədqiqatını professor İsrafil Abbaslı 1972-ci ildə qələmə al­dı­ğı “Türk alimləri Aşıq Ələsgər haqqında” məqaləsində xa­tırlat­mış­dır.

İ.Abbaslının haqqında danışdığı müəl­lifin (Ə.Yurd­sevər si­ya­si mühacir idi) azərbaycanlı olduğuna işarə etməməsi, yəqin ki, mə­qa­lə­nin yazıldığı sovet dönə­milə bağlıdır.

“Xəzər” (İstanbul) dərgisində ən çox təbliğ edilən saz və söz ustası da Aşıq Ələsgərdir, onun qoşma və gəraylıları vaxta­şırı bu­rada dərc edilmişdir(sayı 1, s.17; sayı 3, s.9; sayı 11-12, s.17; sa­yı 15, s.23; sayı 17, s.8 və s.)

Aşıq Ələsgərlə bağlı daha əhatəli tədqiqatı isə Xavər Aslan hə­­ya­ta ke­çirmişdir. “Azərbaycan aşıq şeiri” silsiləsi ilə “Aşıq Ələs­gər” adlı kitab tər­tib et­­miş, özü də ona geniş müqəddimə yaz­mış, 1984-cü ildə nəfis şəkildə İstanbulda nəşr etdirmişdir. Xa­vər xanımın yazdığı “Ön söz”ə böyük həssaslıqla seçdiyi, bü­tün mü­hacirlərin qəlbini titrədən “Eldən ayrı aşıq niyə yaşadı?” sər­­lövhəsi də diq­qəti cəlb etməkdədir. X.Aslan, yəqin ki, Aşıq Ələs­­gərin “Dağlar” rədifli qoş­masındakı çox ibrətamiz məz­munlu: “Ar­­sız aşıq elsiz niyə yaşadı? Ölsün Ələsgər tək qulların, dağ­lar!” – beytindəki misraya uyğun olaraq bu adı seçmişdir.

Aşıq Ələsgər yaradıcılığını qruplaşdıran tərtibçi kitaba 67 qoş­ma, 18 təcnis, 2 dodaqdəyməz, 5 cığalı təcnis, 3 deyişmə, 16 gə­raylı daxil etmişdir. Maraqlıdır ki, İstanbulda nəşr edilən və əsasən türk oxucusu üçün nəzərdə tutulan bu şeirlər ustadın di­lin­dən deyildiyi tərzdə, tam orijinal verilmiş, hər səhifədə aydın ol­ma­yan sözlərin lüğəti tərtib edil­­mişdir ki, nəticə etibarı ilə Aşıq Ələs­gər yaradıcılığının təravəti qorun­muş, şe­irlər öz bədii də­yə­ri­ni itirmədən təqdim olunmuşdur.

Xavər xanım Aşıq Ələsgər yaradıcılığına heyranlığı ilə ya­na­şı, ana dilimizin zən­ginliyini, gözəlliyini də tədqiqatında əks et­dir­mə­yə çalışmış və sənətkarın sözünün qeyri-adi cazi­bəsinin bu fakt­la sıx bağlı olduğunu bildirmişdir. Bu fikrini əsaslan­dır­maq üçün müəllif:

Bax bu qaşa, bax bu gözə,

Yandı bağrım, döndü közə.

Keçən sözü vurma üzə,

Keçən keçdi, olan oldu, –

gəraylısını tədqiqatında örnək kimi vermişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, həmin gəraylı Aşıq Alının “Əsər­ləri”ndə, A.Nə­biyevin “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” dərsli­yində Aşıq Alının gəraylısı kimi təq­dim edilmiş, son – möhür bənddə onun adı öz əksini tapmışdır:

Aşıq Alı sənə qurban,

Gəl eyləmə bağrımı qan.

Uçdu əldən tülək tərlan,

Sar da kəklik alan oldu.

Xavər xanım həmin gəraylını “Aşıq Ələsgər” kitabına bütöv şə­kildə, “Azər­bay­can aşıq ədəbiyyatı” mə­qaləsinə isə bir parça da­xil et­mişdir, onun vari­antında əvvəlki bəndlər Aşıq Alı­nın şeirinə tamamilə uyğun gəlsə də, yalnız sonuncu bənd fərqli səs­lən­məkdə, bu mə­qam­da Aşıq Ələsgər adını ya­şat­maqdadır:

Ələsgərəm, sənə qurban,

Gəl eyləmə bağrımı qan.

Səni məndən ayrı salan,

Filan oğlu filan oldu.

Məlumdur ki, Aşıq Ələsgər yaradıcılıq üslubuna görə Aşıq Alı­ya ən yaxın olan sənətkar hesab edilir. Məhz belə yaxınlıq bəzi hal­lar­da onların şeirlərinin bir­-biri­nin adı­na aid edilməsi ilə nəti­cə­lən­mişdir.

“Sözlü ədə­biy­yatımızda həcv” məqaləsində Xavər xanım ye­nidən Aşıq Ələsgər yaradıcılığına qayıdaraq, onun bir sıra şeir­lə­ri­nin sənətkarlıqla şirin, sadə xalq dilində və incə yumorla süs­lən­diyini bildirmiş, mü­lahizələrini dəqiqləşdirmək məqsədilə bir ne­çə örnəyi də məqaləsinə daxil etmişdir

Qeyd edək ki, Aşıq Ələsgər mühacirət ömrü yaşa­yan­l­arın ən çox sevdiyi, yaradıcılığına heyranlıq duyduğu böyük söz us­ta­dı­dır. Sənətkarın yetişdiyi torpağa, milli mədəniyyətə, özündən əv­vəl yaranan zəngin kültürə sədaqətini, sıx bağlılığını nəzərə alan Ə.­Cəfəroğlu heyranı olduğu Aşıq Ələsgər yara­dıcılığının möhtə­şəm­liyinin əsas səbəblərindən birini məhz onun Qur­bani irsinə olan sonsuz sevgisilə əlaqələndirmişdir.

Xavər Aslanın “Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı” məqaləsində ya­radıcılığı təhlilə cəlb edilən aşıqlardan biri də Dədə Qasımdır. La­kin məqaləsində Xavər xanım Bakıda nəşr olunan araşdır­ma­lar­dan bəh­rə­lənsə də, tədqiqatçıların əksəriyyətindən fərqli ola­raq, Xəs­tə Qa­sımın həyat və yaradıcılığı ilə bağlı mübahisəli mə­qam­la­ra deyil, daha çox onun qürbət acı­ları ilə bağlı yazdıq­larına diq­qə­ti yönəltmişdir.

Siyasi-ideoloji təzyiqlər üzündən vətənindən didərgin düşən Xa­vər xanımın Xəstə Qasımın məhz qürbət ağrılarının əks olun­du­­ğu şeirlərini daha çox təhlilə cəlb etməsi, şübhəsiz ki, özünün çək­­diyi vətən həsrəti duyğuları ilə birbaşa bağlıdır. Bu şeirlər yal­nız Xəstə Qasımın deyil, qürbət eldə ömür sürərək doğma yurd dər­di ilə alışan hər bir azərbaycanlının qəlbinin fəryadı kimi səs­lə­nir.

Mühacirətdə Dədə Qasım yaradıcılığına, xüsusən onun “Qal indi” qoşmasına olan marağın bir səbəbi isə məhz orada ək­sini tapan qürbət ağrıları ilə ruhani bağlılıqdan irəli gəlmək­dədidir.

X.Aslanın tədqiqatında diqqəti cəlb edən digər bir cəhət aşı­ğın yara­dıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətlərini də təhlilə cəlb et­mə­sidir. Xavər xanım XVII-XVIII əsrdəki Azərbaycan dilinin dol­­ğun mənzərəsini aydınlaşdırmaq üçün ən düzgün yolun məhz Xəs­tə Qasımın əsərlərinə müraciət olduğunu qeyd etməklə aşığın hə­min dövrdə yaşadığını bildirmək istəmişdir.