I Maidə Surəsi 55-56

374 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dua, onun peyğəmbərliyinin başlarında edilmişdi. İbrahim Peyğəmbər

hələ atasının iman edəcəyindən ümid kəsməmişdi.

Amma onun bir Allah düşməni olduğunu qətiliklə anlayınca, ondan

uzaqlaşdı və onunla əlaqəsini kəsdi.

İbrahim Peyğəmbər burada, qulluq ədəbinin lazım olduğu şəkildə

Rəb-minə gözəl təriflər yönəldərək sözə girir. Bu təriflər,

Quranın ondan nəql etdiyi ilk detallı təriflərdir. Quranın daha

əvvəl ondan nəql etdiyi bu təriflər belə əhatəli deyildi: "Ey qövmüm!

Mən sizin (Allaha) ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım.

Mən... üzümü göyləri və yeri yaradan Allaha çevirdim və mən

müşriklərdən (ortaq qaçanlardan) deyiləm." (Ən'am, 78-79) Atasına

söylədiyi bu sözlər də bu qısa tərifin bir başqa nümunəsidir:

"Rəbbimdən sənin üçün üzr istəyəcəyəm. Heç şübhəsiz O mənə qarşı

çox lütfkardır." (Məryəm, 47)

İbrahim Peyğəmbər (ə.s) bu əhatəli tərifində yaradılışının

baş-langıcı ilə Rəbbinə dönəcəyi gün arasındakı müəyyən ilahi

hədiyyələri dilə gətirdi. Özünü bütünü ilə yoxsul və möhtac mövqedə

göstərdi, Rəbbinin isə yalnız zənginliyini və qatqısız comərdliyini

vurğuladı. Özünü heç bir şeyə gücü çatmayan yazıq bir qul

olaraq təyin etdi; İlahi gücün özünü haldan hala keçirdiyini ifadə

etdi. Bu məzmunda Allahın özünü yoxdan var etdiyini, yedirib

içirdiyini, xəstələnincə yaxşılaşdırdığını, arxasından canını al/götürdüyünü,

sonra təkrar diriltdiyini, sonra da qiyamət günü hesab verməyə

hazır hala gətirdiyini dilə gətirdi. Bu müddətdə özünə düşən tək

vəzifəninsə, yalnız qatqısız itaət və günahların bağışlanılacağı gözləməsi

olduğunu vurğuladı.

Güddüyü ədəb qanunlarından biri, "Xəstələndiyim zaman mənə

şəfa verən Odur." sözündə görüləcəyi üzrə xəstələnməyi özünə

izafə etməsidir. Çünki belə bir tərif məzmununda xəstəliyi Allaha

izafə etmək yaraşıqsız olardı. Hərçənd xəstəlik də varlıq aləmində

reallaşan hadisələrdəndir və bu xüsusiyyəti ilə Allah ilə əlaqəsiz

deyil; amma burada izah edilmək istənən şey xəstəliyin meydana

gəlişi deyil. Əgər məqsəd bu olsaydı, onu Allaha izafə etməkdən

söz edilə bilərdi. Buradakı məqsəd, xəstəliyi yaxşılaşdırmanın Allahın

bir rəhməti və inayəti olduğunu vurğulamaqdır. Buna görə İbrahim

Peyğəmbər Allahdan yalnız yaxşı şeylərin sadır olduğunu vurğulamaq

məqsədiylə, xəstəliyi özünə və şəfanı Rəbbinə isnad etdi.

Maidə Surəsi 116-120 ........................................................ 375

Sonra duaya başladı və bunda da təəccüblü bir ədəb üslubu istifadə etdi.

Sözünə Allahın "Rəbb" adıyla başladı. Ardından istəklərini

qalıcı və gerçək nemətlərlə məhdudlaşdıraraq keçici dünya bəzəklərini gündəmə

gətirməyə cəhd etmədi. Seçimini böyük və ən şərəfli nemətlər

olan suverenlikdən, yəni şəriətdən və yaxşı qullar arasına qatılmaqdan

yana istifadə etdi. Ayrıca daha sonrakı qurşaqlar arasında bir düzgünlük

dilinin, spikerinin mövcudluğunu istədi. Bu da özündən sonra

zaman zaman, dövr dövr çağırışını davam etdirəcək və şəriətini

tətbiq edəcək öndərlərin ortaya çıxmasını istəmək demək idi. Bu istək,

əslində şəriətinin qiyamət gününə qədər yaşamasını istəmək

mənasını verər. Son olaraq da cənnət varisliyini (cənnətlik olmağı),

atasının bağışlanılmasını və qiyamət günü xəcalətli olmamağı istədi.

Ayənin axışından aydın olduğuna görə uca Allah, atasının bağışlanılması

xaricində onun bütün bu diləklərini qəbul etdi. Çünki uca

Allahın, seçmə bir qulu tərəfindən edildiyi halda boşa getmiş,

qəbul edilməmiş olan bir duanı söz mövzusu etməsi düşünülə bilməz.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Atanız İbrahimin dininə..."

(Həcc, 78) "Onu, daha sonra gələnlər arasında qalıcı bir söz etdi."

(Zuxruf, 28) "Biz onu dünyada seçdik və o axirətdə salehlərdəndir."

(Bəqərə, 130) Ayrıca uca Allah, "İbrahimə salam olsun." (Saffat,

109) şəklindəki buyruğu ilə onu əhatəli bir salamla şərəflənmişdir.

Tarixin ondan sonrakı axışı, Quranın onun haqqındakı bütün

təriflərini təsdiqlədi. Çünki o seçmə peyğəmbər idi. Tək başına

tövhid dinini yerləşdirməyə, fitrət inancını həyata keçirməyə giriş idi.

Bütpərəstliyin təməllərini yıxmaq üçün kıyam etdi və bütləri qırdı.

Bütün bunları tövhid qanununun izlərinin silindiyi, peyğəmbərlik missiyasının

itkin düşdüyü, dünyanın Nuhun və digər seçmə peyğəmbərlərin

adlarını unutduğu bir dövrdə reallaşdırdı. Fitrət

dinini canlandırdı. Günümüzə qədər varlığını, hakimiyyətini davam etdirən

tövhid çağırışını və tövhid dinini insanlar arasında yaydı.

Onun dövrü üzərindən dörd min qədər il keçdiyi halda adıyla

diridir və özündən sonra gələnlər arasında qalıcılığını davam etdirməkdədir.

Çünki dünyanın bildiyi tövhid dininin qolları bunlardır:

Yəhudilərin dini, ki peyğəmbərləri Musadır. Xristianlıq dini, ki

peyğəmbərləri İsadır. Bu peyğəmbərlərin hər ikisi İsrail adı ilə də

376 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

xatırlanan İbrahim oğulu İshak oğulu Yaqub soyundandır. Bir də Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) gətirdiyi İslam dinidir, ki Peyğəmbərimiz də İbrahim

oğulu İsmayılın soyundandır.

İbrahim Peyğəmbərin Quranda bizə nəql edilən dualarından

biri, "Rəbbim! Mənə salehlərdən olacaq bir övlad ver." (Saffat, 100)

şəklindədir. İbrahim Peyğəmbər bu duasında Allahdan saleh bir övlad

istəyir. Bu duasında həm Rəbbinə sarılır, həm də bir baxımdan

dünyəvi bir məqsədə istiqamətli olan istəyini salehlik sifəti ilə təchiz edərək

Allahın razılığına uyğun bir mahiyyətə büründürür.

Onun Quranda nəql edilən bir başqa duası da, bu günki Məkkənin

ol/tapıldığı yerə ayaq basdığında etdiyi duadır. Oğulu İsmayıl

ilə anasını oraya yerləşdirdiyində etdiyi bu dua Quranda belə

nəql edilir: "Hanı İbrahim, 'Ey Rəbbim! Buranı etibarlı bir şəhər

et, xalqından Allaha və axirət gününə inananları müxtəlif məhsullarla

ruziləndir' dedi. Allah da, 'İnkar edəni isə az bir müddət dolandırar,

sonra cəhənnəm əzabına (girməyə) məcbur edərəm; nə pis çatılacaq

yerdir ora.' dedi." (Bəqərə, 126)

İbrahim Peyğəmbər Rəbbindən o sırada quraq və əkinçiliyə əlverişsiz

bir ərazi olan bu yeri özü üçün hərəm, yəni etibarlı və

toxunulmaz bir yer etməsini istəyir. Bu sayədə dini inteqrasiya olundurmağı

məqsəd qoyur. Buranın insanlarla Rəbləri arasında konkret bir

əlaqə mərkəzi olması düşüncəsindədir. İnsanlar Rəblərinə qulluq

etmək üçün bura gələcəklər, ibadətlərində oraya yönələcəklər,

hörmətini güdüb aralarında oranın təhlükəsizliyinə və

toxunulmazlığına riayət edəcəklər. Beləcə bura Allahın yer üzündəki

qalıcı bir ayəs(n)i olacaq; Allahı anan hər kəs oranı da xatırlayacaq,

Allaha yönələn hər kəs oraya da yüzünü çevirəcək; nəticədə

bunun sayəsində möminlər arasında konkret bir istiqamət ortaqlığı və söz

birliyi meydana gələcəkdir.

İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) duasında sözünü etdiyi təhlükəsizlikdən

qəsdi, bu yerin toxunulmaz bir məkan qəbul edilməsi mənasına

gələn teşrii təhlükəsizlikdir; yoxsa qarşıdurmaların, döyüşlərin və hüzur/dincliyi

pozuntu edən təxribatçı hadisələrin meydana gəlməməsi mənasındakı

[yaratma və] xarici təhlükəsizlik deyil. Bunun dəlili, "Biz onları, öz

qatımızdan bir ruzi olaraq hər cür məhsulun toplanıb gətirildiyi etibarlı,

toxunulmaz bir yerə yerləşdirmədikmi?" (Qəsəs, 57) ayəsidir.

Maidə Surəsi 116-120 ................................................. 377

Bu ayədə Kəbənin təhlükəsizliyi orada oturanlara təqdim edilmiş bir

nemət olaraq tanıdılır. Ora Allahın özü üçün toxunulmaz və

hörmətli etdiyi bir yerdir. Etibarlı olaraq xarakterizə edilməsi, insanların bura

hörmət etmələri səbəbi ilədir; yoxsa oranı qarışıqlıqdan və döyüşdən

qoruyan tekvini=varoluşsal bir faktordan ötəri deyil. Necə ki

bu ayə enmədən əvvəl Məkkə şəhəri, Qureyşlilər ilə

Cürhümlular arasında qanlı döyüşlərə səhnə olmuş, ayrıca saysız

öldürmələrə, zülmlərə və qarışıqlıqlara şahid olmuşdur.

Bu söylədiyimizin bir başqa dəlili də bu ayədir: "Ətraflarındakı

insanlar qapılıb aparılarkən, bizim (Məkkəni), toxunulmaz və

etibarlı bir yer etdiyimizi görmədilərmi?" (Ənkəbut, 67) Yəni onlar

Hərəmi Şərifdən qapılıb aparılmır, qaçırılmırlar. Bunun səbəbi,

insanların o məkana hörmət etmələridir və bu hörməti oraya

yükləyən bizik.

Qısacası, Hz. İbrahim (ə.s) yer üzündə soyundan gələnlərin

yerləşəcəkləri Allaha aid bir toxunulmaz və etibarlı yer/yeyər olmasını

istəyirdi. Bu da ancaq dünyanın hər tərəfindən insanların ziyarətə

gələcəkləri bir diyarın qurulması ilə mümkünidi. Bura qiyamət

gününə qədər oturma, sığınma və ziyarət məqsədi ilə gəlinəcək bir

dini yığıncaq yeri olacaqdı. Buna görə Allahın buranı etibarlı bir yer

etməsini istədi. Bura əkinçiliyə əlverişsiz və bitkisiz bir çılpaq yer/yeyər

olduğu üçün orada oturanlara müxtəlif məhsullar bağışlamasını istədi.

Beləcə burada oturanlar dolanışıqlarını təmin edə biləcək və oranı tərk

etmək məcburiyyətində qalmayacaqdılar.

Sonra İbrahim Peyğəmbər Məkkəyə imtiyaz qazandıracaq

olan bu istəyinin möminlər ilə kafirləri birlikdə ehtiva etdiyini fərq edincə,

"xalqından Allaha və axirət gününə inananları" (Bəqərə, 126)

ifadəsi ilə istəyini, dua mövzusu edilənlərin mömin olmaları ilə qeydləndirdi.

Yaxşı, bu diyar da həm kafirlər, həm də möminlər bir

arada oturduqları və ixtilafa düşdükləri və ya yalnız kafirlər burada

oturduqları təqdirdə nə olacaq? O zaman buranın xalqı bu bitkisiz

və əkinçiliyə əlverişli olmayan çılpaq yerdə necə yemək maddəsi

tapacaq? İşdə İbrahim Peyğəmbər bu məsələyə heç

toxunmur.

Bu, onun dua mövqesində güddüyü bir ədəb qaydasıdır. Dua edənin,

istəyini necə qarşılayacağını Rəbbinə öyrətməyə cəhd etməsi

və istəyinin qəbul edilməsinə çatdırıcı yolun hansı olduğunu

378 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

göstərməyə çalışması yersiz bir boşboğazlıqdır. Çünki Allah, elm, hikmət

və qüdrət sahibidir. ONun işi, bir şeyin olmasını istədimi ona

"ol" deməkdir; o iş dərhal olar.

Uca Allah onun istəyini normal səbəblərə söykənən olan qüvvədəki

qanunu uyğun olaraq yerinə yetirməyi dilədiyi üçün və bu tətbiqdə

mömin-kafir ayrımı etməməyi murad etdiyi üçün İbrahim

Peyğəmbərin (ə.s) duasına bu qeydi əlavə etmişdir: "İnkar edəni isə az

bir müddət dolandırar, sonra cəhənnəm əzabına (girməyə) məcbur edərəm;

nə pis çatılacaq yerdir ora." (Bəqərə, 126)

Hərəmi Şərifin teşrii bir imtiyaz qazanmasına və Kəbənin

yəni insanlar üçün Məkkədə qurulan ilk ev və bütün aləmlər üçün

bərəkət və hidayət qaynağı olan bu müqəddəs məkanın edilməsinə

gətirib çıxaran İbrahim Peyğəmbərin (s. a. a) bu duası, özündən sonra

qiyamət gününə qədər gələcək Müsəlmanlara bağışladığı uca və

müqəddəs himmətinin bir məhsuludur. Uca Allah, İbrahim Peyğəmbərin

(ə.s) ömürünün sonlarında etdiyi bir duanı bizə belə nəql edir:

"Hanı İbrahim dedi ki: Ey Rəbbim! Bu şəhəri (Məkkəni) etibarlı

et, məni və övladlarımı bütlərə tapınmaqdan uzaq tut. Ey Rəbbim! O

bütlər bir çox insanı yoldan çıxardı. İndi kim mənə xəbərdar etsə, o

bəndəndir. Kim də mənə qarşı gəlirsə, heç şübhəsiz sən bağışlayan

və əsirgəyənsən. Ey Rəbbimiz! Mən nəsilimdən bir qisimini sənin

Beyti Hərəminin (toxunulmaz və etibarlı evinin), Kəbənin

yanı başında, əkinçilik edilməyən bir vadiyə yerləşdirdim. Ey

Rəbbimiz! (Bunu) namaz qılsınlar deyə (belə etdim). Artıq sən

də insanlardan bir qisiminin könüllərini onlara meyl edici et və

onlara meyvələrdən ruzi ver; ümid edilər ki, sənə şükr edərlər. Ey

Rəbbimiz! Şübhəsiz sən bizim gizlədiyimiz və aşkar etdiyimiz

hər şeyi bilərsən. Çünki nə yerdə, nə də göydə heç bir şey Allaha

gizli qalmaz. Qoca halımda mənə İsmayılı və İshakı bağışlayan

Allaha həmd olsun! Heç şübhəsiz mənim Rəbbim duaları eşit(ip

qəbul et)endir. Ey Rəbbim! Məni və soyumdan gələnlərin bir qisimini

namaz qılanlardan et. Ey Rəbbimiz! Duamı qəbul et! Ey

Rəbbimiz! Hesab olunacağı gün məni, ana-atamı və bütün möminləri

bağışla." (İbrahim, 35-41)

Bu, İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) ömürünün sonlarında etdiyi

duadır. O sırada Məkkə şəhəri qurulmuşdu. Bunun belə olduğunu,