I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 ......................................................... 415

heç ağır söz söyləmədiklərini; küfr, təhqir və kobud ifadə yönəltmədiklərini

görərik. Halbuki əleyhdarları onlara bol bol söymüşlər,

onları günahlandırmışlar, lağ/alaya və təhqirə məruz buraxmışlar.

Beləykən onlara ən gözəl sözlərlə və quruluşçu öyüdlərlə cavab vermişlər,

onları salamlayaraq yanlarından ayrılmışlar. Özünü

bilməzlər və cahillər onlara sataşıb söz atdıqlarında, "salam" deyərlər,

yumşaq sözlərlə cavab verərlər.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Qövmünün -yəni Nuhun qövmünün-

irəli gələn kafirləri dedilər ki: 'Biz sənin yalnız bizim kimi bir

insan olduğunu görürük və sənə bizim sadə fikirli ayaq komanda/dəstələrimizdən

başqasının uyğun gəldiyini görmürük. Sizin bizə qarşı

hər hansı bir üstünlüyünüzü də görə bilmirik; tərsinə sizi yalançı

sanırıq.' (Nuh) dedi ki: Ey qövmüm! Bir düşünün! Ya mən

Rəbbimdən gələn açıq bir dəlil üzərindədirsəm, əgər qatından mənə

bir rəhmət vermiş də o (rəhmət) sizin gözlərinizdən saxlanmışsa!

İndi siz onu istəməzkən, biz sizi ona zorla/məcbur etmi çatdıracağıq?"

(Hud, 27-28)

Uca Allah, Hud Peyğəmbərin qövmü olan Adoğullarının sözlərini

bizə belə nəql edir: "(Sənin haqqında,) 'Səni tanrılarımızdan

biri pis çarpmış!' deməkdən başqa söz tapa bilmirik. Hud dedi

ki: 'Mən Allahı şahid tuturam, siz də şahid olun ki, mən ONun xaricində

ortaq qaçdığınız şeylərdən uzağım." (Hud, 55-54) Adoğulları,

ilahlarından birinin Hud Peyğəmbəri (ə.s) çarpdığını söyləməklə,

onun dəlilik, səfehlik (beyinsizlik) və bənzəri bir xəstəliyə tutularaq

ağılı tarazlığını itirmiş biri olduğunu nəzərdə tuturlar. [Necə ki

uca Allah bir başqa yerdə belə buyurmuşdur: "Qövmündən irəli

gələn kafirlər dedilər ki: 'Biz səni bir beyinsizlik içində görürük

və həqiqətən sənin yalançılardan olduğunu sanırıq.' (Hud,) 'Ey

qövmüm! Məndə/bəndə bir beyinsizlik yox, mən aləmlərin Rəbbi tərəfindən

göndərilmiş bir elçiyəm. Sizə Rəbbimin göndərdiyi gerçəkləri

eşitdirirəm və mən sizin üçün etibarlı bir öyüdçüyəm." (Ə'RAF, 67-

68)]

Quranda İbrahim Peyğəmbərin atası Azərin sözləri belə

nəql edilir: "(Atası,) 'Ey İbrahim, dedi, sən mənim tanrılarımdan

yüz/üzmü çevirirsən? Əgər imtina etməzsənsə, and olsun səni daşlarım.

Uzun bir müddət məndən uzaq dayan.' (İbrahim,) 'Salam sənə (əsən

qal), dedi, Rəbbimdən sənin üçün bağışlanma diləyəcəyəm.

416 ........................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Heç şübhəsiz, O mənə qarşı çox lütfkardır." (Məryəm, 45-46)

Uca Allah, Şuayb Peyğəmbərin qövmünün sözlərini belə nəql edir:

"Dedilər ki: 'Ey Şuayb! Sənin söylədiklərindən çoxunu

anlamırıq, biz səni içimizdə ciddi olaraq zəif görürük. Qəbilən

olmasaydı, səni mütləq daşlayaraq öldürərdik.' (Şuayb,) 'Ey

qövmüm! Sizə görə qəbiləm Allahdan dahamı qiymətli, ki ONU arxanıza

atıb unutdunuz...' dedi." (Hud, 91-92)

Başqa bir ayədə belə buyurulur: "Firon dedi ki: 'Aləmlərin

Rəbbi (dediyin) də nədir?' dedi. Musa, 'Göylərin, yerin və ikisi arasında

olan hər şeyin Rəbbidir...' dedi. (Firon,) 'Sizə göndərilən

bu elçiniz qətiliklə bir dəlidir.' dedi. Musa, 'Əgər düşünsəniz

O, şərqin, qərbin və ikisi arasındakı bütün varlıqların

Rəbbidir.' dedi." (Şuəra, 23-28)

Quranda Məryəmin qövmünün sözləri belə nəql edilir: "Dedilər

ki: 'Ey Harunun bacıs(n)ı! Sənin atan pis bir adam deyildi,

anan da iffətsiz deyildi.' Bunun üzərinə Məryəm uşağı

göstərdi. Dedilər ki: 'Beşikdəki uşaqla necə danışa bilərik?' (O sırada

uşaq) dedi ki: Mən Allahın quluyam. O mənə kitab verdi və

məni peyğəmbər etdi..." (Məryəm, 28-30)

Uca Allah müşriklərin kahin, dəli və şair kimi təhqirləri qarşısında

Peyğəmbərimizi (s. a. a) belə təsəlli edir: "Sən öyüd ver.

Rəb-minin neməti sayəsində sən nə bir kahinsən, nə də bir dəli.

Yoxsa onlar, 'O bir şairdir, zamanın fəlakətlərinə uğramasını

gözləyirik.' mu deyirlər? Də ki: 'Gözləyin. Mən də sizinlə birlikdə

gözləyənlərdənim." (Dövr, 29-31)

Yenə bir başqa ayədə belə buyurur: "(O) zalımlar (möminlərə)

'Siz ancaq böyüyə tutulmuş bir adama uyğun gəlməkdəsiniz.' dedilər.

Sənin haqqında bax necə bənzətmələr gətirdilər? Artıq onlar

sapmışlar və bir daha doğru yolu tapa bilməzlər." (Furqan, 8-9)

Quran bizə, peyğəmbərlərə edilən bu növdən bir çox küfr, böhtan

və təhqir məzmunlu ifadəni nəql edir. Lakin peyğəmbərlərin

(hamısına salam olsun) bu cür hücumlara kobud sözlərlə, ağır cavablarla

cavab verdiklərinə heç rast gəlinməmişdir. Onlar bu təhqirlərə,

özlərinə xeyirli sözləri və gözəl ədəbi təlqin edən ilahi təhsilə

uyğun gələrək doğru sözlərlə, yumşaq və məntiqli ifadələrlə qarşılıq

vermişlər. Necə ki uca Allah, Hz. Musa ilə Haruna (hər iki

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................... 417

sinə də salam olsun) xitab edərək belə buyurur: "Firona gedin.

Çünki o həqiqətən az idi. Ona yumşaq söz söyləyin. Bəlkə o,

ağılını başına al/götürər və ya qorxar." (Taha, 43-44) Peyğəmbərimizə

(s. a. a) da belə buyurur: "Əgər Rəb-mindən ümid etdiyin bir rəhmət

üçün onlardan üz çevirsən, özlərinə yumşaq bir söz söylə."

(İsra, 28)

Peyğəmbərlərin mübahisə/müzakirələrdə və xitablarda güddükləri bir

ədəb qaydas(n)ı da budur: Onlar özlərini xalqın səviyyəsinə endirərək

hər seqmentə anlayış səviyyəsinə görə xitab edərdilər. Nuhun və digər

peyğəmbərlərin xalq seqmentləri arasındakı fərqliliklə güdən mübahisə/müzakirələri

araşdırılınca, bu gerçək açıqca görülər. Necə ki Sünni və

Şiə qaynaqlardan gələn bir rəvayətə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a)

"Biz peyğəmbərlər, insanlara ağıllarının səviyyəsinə görə söz söyləməklə

əmr olunduq." buyurmuşdur.

Bilmək lazımdır ki, peyğəmbərlik vəzifəs(n)i insanları haqqa çatdırmaq,

haqqı açıqlamaq və müdafiə etmək əsasına söykən/dözər. Buna görə

peyğəmbərlərin çağırışları əsnasında haqq ilə donanmaları, batildən

sıyrılmaları, pozğunluq tələlərinin hər cüründən uzaq dayanmaları

lazımdır. Belə olmaq istər insanların xoşuna gəlsin, istər onları

hirsləndirsin; istər məmnuniyyətləri ilə, istər məmnunsuzluqları ilə nəticələnsin

əhəmiyyətli deyil. Bu mövzuda uca Allah, peyğəmbərlərinə ən/en

ağır qadağan etməyi və ən təsirli xəbərdarlığı yönəltmişdir. Hətta haqqı dəstəkləmək

məqsədi ilə olsa belə, peyğəmbərləri sözlə və həqiqətən batilə

uyğun gəlməkdən məhrum etmişdir. Çünki haqq yolunda olsun və ya olmasın,

batil batildir. Haqqa çağırmaq, haqq yolunda olsa belə qərbli caiz

görməklə uyğun gəlməz. Batil vasitəçiliyi ilə çatılan və qərblin nəticəs(n)i

olaraq ortaya çıxan haqq heç bir baxımdan haqq deyil.

Buna görə uca Allah belə buyurur: "Mən, (insanları) yoldan

çıxaranları köməkçi əldə edəcək deyiləm." (Kəhf, 51) "Əgər səni sebatkar

etməsəydik, həqiqətən az qala/haradasa onlara birazca meyl edəcəkdin.

O zaman, heç şübhəsiz sənə həyatın və ölümün çətinliklərini

qat qat daddırardıq; sonra bizə qarşı özün üçün bir köməkçi

də tapa bilməzdin." (İsra, 74-75) Buna görə haqq mövzusunda dözümlülük,

əhəmiyyətli hesab etməzlik və taviz olmaz və batilə hörmət göstərilməz.

Bundan ötəri uca Allah, çağırışının vəzifəliləri və dininin öndərləri

olan peyğəmbərlərini (hamısına salam olsun) haqqa uyğun gəlmə

və onu dəstəkləmə yollarını asanlaşdıran şeylərlə təchiz etmişdir. Ni

418......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

təkim uca Allah belə buyurur: "Allahın, özünə fərz etdiyi

bir işi peyğəmbərin tətbiqində bir çətinlik yoxdur. Bu, Allahın

sizdən əvvəlkilər üçün də etibarlı olan bir qanunudur. Allahın əmri

şübhəsiz gərəyi kimi yerinə gələcəkdir. O peyğəmbərlər, Allahın

buyruqlarını təbliğ edərlər, Allahdan qorxarlar və ONdan başqa

heç kimdən qorxmazlar. Allah kafi hesablaşıcıdır." (Əhzab,

39) Bu ayələrdə xəbər verilir ki, peyğəmbərlər Allahın özlərinə

fərz etdiyi işləri çətin tapmazlar, sırf ONdan qorxarlar, ONdan

başqa heç kimdən qorxmazlar; neyə düşsə olsun və başlarına

nə gətirsə gətirsin, haqqı şərhlərinə heç bir şey maneə ola bilməz.

Arxasından Allah onlara girişdikləri işdə zəfər vəd edir. Bu

ayələrdə buyurulduğu kimi: "And olsun ki biz, peyğəmbər qullarımıza

qəti söz vermişik: Əlbəttə onlara kömək ediləcək və bizim

ordumuz qətiliklə qalib gələcəkdir." (Saffat, 171-173) "Biz

peyğəmbərlərimizə... qətiliklə kömək edərik." (Mömin, 51)

Bundan ötəri əlimizdəki məlumatlara görə peyğəmbərlərin haqqı

açıqlamaqda və doğrunu söyləməkdə heç bir şeyə diqqət etmədiklərini

görərik. İstədiyi qədər sözləri xalqın xoşuna gəlməsin, hətta

onlara acı/ağrılı gəlsin. Necə ki Quranda Nuh Peyğəmbərin, qövmünə

"Lakin mən sizin cahil bir birlik olduğunuzu görürəm." (Hud,

29) dediyi nəql edilir. Hud Peyğəmbər də, "Siz yalan uyduranlardan

başqası deyilsiniz." (Hud, 50) deyir. Yenə Hud Peyğəmbər qövmünə

bunları söyləyir: "Üzərinizə Rəbbinizdən bir əzab və bir hışım

enmişdir. Haqqlarında Allahın heç bir dəlil endirmədiyi, yalnız

sizin və atalarınızın taxdığı quru adlar barəsindəmi mənimlə

mübahisə et/müzakirə edir təqdim edik?" (Ə'RAF, 71) Lut Peyğəmbərin də, "Sizlər həddi aşan

bir cəmiyyətsiniz." (Ə'RAF, 81) dediyi nəql edilir. İbrahim Peyğəmbərin

isə qövmünə, "Sizə də, Allahı buraxıb tapındığınız şeylərə

də yuh olsun! Siz ağıllanmazsınızmı?" (Ənbiya, 67) dediyi nəql edilir.

Musa Peyğəmbərin də özünə, "Ey Musa, mən sənin ovsunlanmış

bir adam olduğunu sanıram." (İsra, 101) deyən Firona

verdiyi cavab budur: "(Musa) dedi ki: Bunları, bir ibrət olmaq

üzrə, ancaq göylərin və yerin Rəbbi endirdiyini qətiliklə bilirsən.

Ey Firon, mən də sənin həqiqətən məhv olduğunu -yəni

haqqa imandan alıkonmuş, qovulmuş və məhv olmuş biri olduğunu-

sanıram." (İsra, 102) Quranda belə nümunələrin sayı çoxdur.

Maidə Surəsi 116-120 ..................................................... 419

Bunların hamısı haqqa qarşı güdülən ədəbə və ona uyğun gəlmə dayanıqlılığına

söykən/dözür. Haqqdan da daha üstün bir istək, ondan daha

şərəfli və qiymətli bir məqsəd ola bilməz. Bu sözlərin bəziləri insanlar arasında

etibarlı olan ədəb qaydalarına zidd görülə bilər. Çünki bu

kimi insanlar, batil yanlılarına yağçılıq edərək, təxribatçılara və

dağıdıcılara yardakçılık etməyi davranış siyasəti qəbul edərək həyatlarını

nəfslərinin arzularına və maddi çıxar meyllərinə söykəmişlər.

Sözün qisası, bu araşdırmanın başında dediyimiz kimi ədəb ancaq

faydalı sözdə və yaxşı işdə var ola bilər. Buna görə içində bədən

tapdığı və şəklini aldığı cəmiyyətlərin həyat tərzlərinə, fikirlərinə

və inanclarına görə dəyişiklik göstərər. Dini cəmiyyətin dayağı olan

ilahi çağırış, inancda və davranışda haqqa bağlıdır. Haqq, batilə

qarışmaz, ona söykən/dözməz və onunla dəstəklənilməz. Bu səbəbdən onu

açıqlamaqdan və ona uyğun gəlməkdən başqa çarə yoxdur. İşdə dini cəmiyyətdə

ortaya çıxacaq ədəb, ən yaxşı şəkildə haqq yolu izləmək və ən/en

zərif görünüşü əks etdirməkdir. Yumşaqlıqdan və sərtlikdən birini

seçicinin doğru olduğu vəziyyətlərdə yumşaq sözü seçmək,

sürətli və yavaş davranmanın mümkün olduğu hallarda xeyrdə tez

olmağı seçmək kimi.

Necə ki uca Allah, bu ayədə bunu əmr edir: "Bu lövhələrdə

Musaya hər mövzuya bağlı öyüd, hər mövzuda detallı şərh

yazdıq. Bunlara sıx sarıl və qövmünə də onlara ən gözəl şəkildə

uyğun gəlmələrini əmr et." (Ə'RAF, 145) Uca Allah bu qanuna sarılan

qullarını da belə müjdələyir: "Sözü dinləyib də ən gözəlinə uyğun gələn

qullarımı müjdələ. İşdə Allahın doğru yola çatdırdığı kəslər onlardır

və gerçək ağıl sahibləri də onlardır." (Zumər, 17-18) Buna görə

batildə ədəb olmadığı kimi, haqqla qərblin qarışığında da ədəb yoxdur.

Çünki qatqısız haqqın xaricində qalan şey haqqın vəlisinin xoşuna

getməyən bir batildir. Çünki O, "Artıq haqqdan sonra pozğunluqdan

başqa nə qalar?" (Yunus, 32) deyə buyurur.

İşdə haqq peyğəmbərlərini açıq şifahi/sözlülüyə və doğru danışmağa

çağıran faktor budur. Bu üslubun bəzi vəziyyətlərdə yağçılıq, əhəmiyyətli hesab etməzlik

və dindənkənar cəmiyyətlərdə etibarlı olan yalançı ədəb ənənəsinə

tərs düşməsi əhəmiyyətli deyil.

Peyğəmbərlərin insanlarla əlaqələrində və onlarla aralarındakı

davranışları əsnasında güddükləri digər bir ədəb qaydas(n)ı da zəifləyər