I Maidə Surəsi 55-56

420 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ilə güclüləri bərabər saymaq, elm və təqva sahiblərinə digərlərindən

daha çox hörmət göstərməkdir. Onlar, qulluq və insanların nəfslərinin

tərbiyəsi əsasına söykən/dözdükləri üçün bunun nəticəs(n)i olaraq zəngin

ilə kasıb, böyük ilə kiçik, kişi ilə qadın, əfəndi ilə kölə, idarə edən

ilə idarə olunan, komandir ilə məmur, hökmdar ilə xalq haqqında bərabər

hökm verərlər. Belə olunca da artıq ayrımçı xüsusiyyətin və ictimai

imtiyazların yalnız güclülərə məxsus olması ənənəs(n)i etibarlılığını

itirər.

Bu səbəbdən varlıq ilə yoxluğun, məhrumiyyət ilə neməti ələ keçərmənin,

xoşbəxtlik ilə bədbəxtliyin, zənginlik ilə yoxsulluq və güclülük

ilə zəiflik sifətləri arasında bölünməsi ortadan qalxar. Güclülər

və zənginlər hər mövqedə ən üstün olmazlar. Hər həyata

sahəsinin ən bol nemətlisinə qon/qoyulmazlar. Hər işin ən rahatına

və ən asanına gətirilməzlər. Hər vəzifənin ən yüngülünə təyin edilməzlər.

Bunun yerinə insanların bütünü bu sahədə bərabər olarlar. Bu ayədə

buyurulduğu kimi: "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq.

Və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi millətlərə və qəbilələrə

ayırdıq. Şübhəsiz ki Allah qatında ən üstün olanınız ən çox qorunanınızdır."

(Hucurat, 13)

Beləcə güclülərin, güclərinə söykən/dözərək böyüklük göstərmələri,

zənginlərin sərvətləri ilə lovğalanaraq öyünmələri, haqq qarşısında

təvazöyə, əfvə və rəhmətə qaçmağa, xeyr sahələrində yarışmağa,

Allah yolunda cihad etməyə və ONun razılığını qazanma arzusuna

çevrilər.

O zaman kasıblar zənginlər kimi hörmət görər. Zəifləyərə qarşı zənginlərə

göstərilən ədəbin eynisi göstərilər. Hətta zəifləyərə və

kasıblara daha çox şəfqət, mərhəmət və cana yaxınlıq göstərilər.

Uca Allah bu mövzuda Peyğəmbərimizi belə öyrədir: "Nəfsini, səhər

axşam Rəblərinə yalvaranlarla birlikdə tut (onlarla bir yerdə

olmağa candan səbr et). Dünya həyatının bəzəyini istəyərək gözlərini

onlardan çevirmə. Ürəyini bizi xatırlamaqdan saxladığımız,

kefinə uyğun gələn və işi, hamı/həmişə həddindən artıqlıq olan adama boyun əymə." (Kəhf, 28)

"Səhər axşam Rəblərinin razılığını diləyərək ONA yalvaranları

qovma! Onların hesabından sənə bir məsuliyyət yoxdur və sənin

hesabından da onlara hər hansı bir məsuliyyət yoxdur ki, onları

qovub da zalımlardan olasın!" (Ən'am, 52), "Əsla/çəkin onlardan bəzi

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................... 421

cütlərə verdiyimiz dünya nemətinə göz tikmə. Onlar üçün kədərlənmə

və möminlərə (qarşı təvazökarlıq) qanadını endir. Və də ki:

Mən açıq şifahi/sözlü bir xəbərdarlıqçıyam." (Hicr, 88-89)

Bu gözəl ədəbi, Quranda nəql edilən Nuh Peyğəmbər (ə.s) ilə

qövmü arasındakı bu danışma da əks etdirməkdədir: "Qövmünün irəli

gələn kafirləri dedilər ki: 'Biz sənin yalnız bizim kimi bir insan

olduğunu görürük və sənə bizim sadə fikirli ayaq komanda/dəstələrimizdən

başqasının uyğun gəldiyini görmürük. Sizin bizə qarşı hər hansı

bir üstünlüyünüzü də görə bilmirik; tərsinə sizi yalançı sanırıq.'

(Nuh) dedi ki: Ey qövmüm! Bir düşünün! Ya mən

Rəbbimdən gələn açıq bir dəlil üzərindədirsəm, əgər qatından mənə

bir rəhmət vermiş də o (rəhmət) sizin gözlərinizdən saxlanmışsa!

İndi siz onu istəməzkən, biz sizi ona zorla/məcbur etmi çatdıracağıq?

Ey qövmüm! Buna qarşı sizdən bir mal da istəmirəm. Mənim

ödənişimi Allah verəcək. Mən inananları qovacaq deyiləm.

Çünki onlar Rəblərinə qovuşacaqlar. Lakin mən -yoxsulları və

kafirləri xor görmənizdə- sizi cahillik edən bir birlik olaraq görürəm.

Ey qövmüm! Əgər mən onları qovsam, Allaha qarşı

məni kim müdafiə edəcək? (Bunu heç) düşünmürsünüzmü? Sizə,

Allahın xəzinələri mənim yanımdadır, demirəm. Qeybi də bilməm.

Mən bir mələyim, de demirəm. -Yəni məni sizdən ayıracaq

heç bir imtiyaz iddia etmirəm, yalnız sizə göndərilmiş bir peyğəmbərim

mən.- Sizin gözlərinin xor gördüyü kəslər üçün 'Allah

onlara xeyr verməyəcək' də deməm. Allah, onların içlərində olanı

-yəni onlardan ümid edilən xeyr və səadəti- daha yaxşı bilər. Belə bir

şey etdiyim təqdirdə mən, mütləq zalımlardan biri olaram."

(Hud, 27-31)

Ayrı-seçkilikçiliyi rədd etmə baxımından bu ayələrin bir başqa bənzəri

də Şuayb Peyğəmbərin (ə.s) qövmünə söylədiyi bu sözlərdir:

"Qadağan etdiyim hərəkətləri özüm edərək sizə tərs düşmək

istəmirəm. Tək istəyim, gücümün çatdığı nisbətdə (pozuqluqları)

düzəltməkdir. Müvəffəqiyyətim Allahın köməyinə bağlıdır. Tək ONA

söykən/dözür və yalnız ONA yönəlirəm." (Hud, 88) Uca Allah, Peyğəmbərimizi

(s. a. a) insanlara tanıtmaq üzrə belə buyurur:

"And olsun, içinizdən sizə öylə bir elçi gəldi ki, çətinliyə düşməniz

ona ağır gəlir; sizə düşkün, möminlərə qarşı şəfqətli və mərhəmətlidir."

(Tövbə, 128) Başqa bir ayə də belədir: "İçlərindən bəzi

422.............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ları da, Peyğəmbəri incitdilər, 'O (hər kəsi dinləyən) bir qulaqdır'

deyərlər. Də ki: (O,) sizin üçün xeyr qulağıdır. Allaha inanar, möminlərə

inanar. Sizdən inananlar üçün də (o) bir rəhmətdir." (Tövbə, 61)

Bir başqa ayədə, "Sən uca bir əxlaq üzrəsən." (Qələm, 4) buyurulur.

Bu ayədə isə dəmindən bəri deyilənləri birləşdirən bir ifadə

ilə, "Biz səni ancaq aləmlərə rəhmət olaraq göndərdik." (Ənbiya,

107) buyurulur.

Bu ayələr məna baxımından hər nə qədər Peyğəmbərimizin

(s. a. a) gözəl əxlaqı ilə əlaqədar olub, əxlaqın kənarında bir anlayış olan

ədəbi ilə əlaqədar olmasalar da -daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə- ədəb, əxlaqın

törəməsidir. Ayrıca ədəbin özü detal xüsusiyyətli əxlaqdan sayılmaqdadır.

HƏDİSLƏR İŞIĞINDA RƏSULULLAHın SXEMİLİ

Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) üstün əxlaqı və gözəl ədəbini

əks etdirən Quran ayələrinin böyük bir qisimi, əmr və qadağan şəklində

təqdim edilmişdir. Buna görə bu hissədə, Peyğəmbərimizin (s. a. a)

üstün əxlaqı haqqında bütünsel bir fikir verən, onun gözəl ədəbinə

işarə edən, eyni zamanda Quran ayələriylə dəstəklənilən nümunələri,

onun (s. a. a) sünnəsinə söykən/dözən rəvayətlərdən yığmağı

uyğun hesab etdik.

1- Meani'l-Ahbar adlı əsərdə Əbu Hala Temimidən, o da İmam

Həsən b. Əlidən (ikisinə də salam olsun), digər bir kanalda da İmam

Razılıqdan, o da atalarından, onlar Əli b. Hüseyndən, o Həsən

b. Əlidən (hamısına salam olsun), başqa bir rəvayət kanalında da

Əbu Halanın uşaqlarından birindən, o da Həsən b. Əlidən (hər ikisinə

salam olsun) rəvayət edər ki:

"Dayım Hind b. Əbu Hala Peyğəmbər əfəndimizi (s. a. a) yaxşı vasfeden

biriydi. Mən də Peyğəmbərin (s. a. a) xüsusiyyətlərini özümseyip

ürəkdən bağlanaram deyə onun mənə Peyğəmbəri izah etməsini çox

istəyərdim. Buna görə Peyğəmbərin (s. a. a) necə biri olduğunu ona

soruşdum. Dedi ki:

"Rəsulullah (s. a. a) iri və heybətli biri idi. Yüzü/üzü on dördündəki

ay kimi parlayardı. Orta boylu birindən daha uzun, incə uzun boylu birindən

daha qısa idi. Başı büyükçeydi. Saçları nə buruq, nə də

düzidi, yüngül dalğalı idi. Saçlarını yolladığı zaman ortadan ayırardı.

Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 423

Yığdığı zaman da qulaq məməsini keçməzdi. Parlaq və aydın

rəngli idi. Alını geniş idi. Qaşları incə, uzun və geniş idi, bitişik deyildi.

İki qaşının arasında əsəbiləşdiyində diqqətə çarpanlaşan bir damar vardı.

Bu damar elə bir parlaq idi ki, diqqət yetirməyənlər onu burnunun

davamı sanardılar. Saqqalları gur idi. Yanaqları düz və az ətli idi. Ağızı

nisbətən böyük və ümumiyyətlə dodaqları yüngülcə açıq idi. Dişləri ağ

və seyrək idi. Sinəsinin ortasından qarına uzanan tükləri incə idi.

Boyu ceyran boyu kimi gözəl, gümüş kimi parlaq idi.

Balanslı bir bədən quruluşu vardı. Bədənli və möhkəm quruluşlu idi. Qarını

və sinəsi dümdüzidi. İki çiyininin arası geniş idi. Oynaqları iri idi.

Geniş sinəli idi. Bədəni olduqca gözəl və uyğun idi. Boyun

çuxurundan göbəyinə tükdən bir xətt uzanırdı. Bunun xaricində

məmələri və qarını tüksüz idi. Qolları, çiyinləri və sinəsinin üst qisimi

daha tüklü idi. Biləkləri uzun idi. Əl ayası geniş idi. Əlləri və ayaqları iri idi.

Dörd bir tərəfi düzidi. Sümükləri düz və çıxıntısız idi. Ayaqlarının

altı çuxur idi (düz döşəmə deyildi). Ayaqları geniş idi, suya bassa

altından su qaynayır kimi olardı. Yerə basdığında tam basardı. Ayağını

qaldırdığında tam qaldıraraq yerə sürtməzdi. Addımlarını

bərabər təyin edərdi. Teenni və təmkinlə gedərdi. Tez yol al/götürərdi. Getdiyi

zaman yoxuş aşağı enirmiş kimi gedərdi. Bir tərəfə baxdığında

bütün bədəniylə o tərəfə dönərdi. Baxışlarını yerə endirərdi. Göyə

baxdığından çox yerə baxardı. Baxışlarının çoxu anlıq idi. Qarşılaşdığı

kimsəyə ilk salam verən o olardı."

"Ona dedim ki: 'İndi də mənə Peyğəmbərimizin (s. a. a) danışma

tərzini izah et.' Dedi ki:

"Davamlı hüznlü idi. Davamlı düşüncəli olardı. Dinlən/istirahət etməsi və

rahatı yox idi. Uzun müddət səssiz qalardı və lazım olmadıqca

danışmazdı. Ovurdlarıyla sözə başlar və ovurdlarıyla sözü tamamlayardı

(açıq və dəqiq danışardı). Ən/en açıqlayıcı və mənalı sözlərlə danışardı,

sözündə fazlalıq və əskiklik ol/tapılmazdı. Yumşaq xasiyyətli idi.

Kobud və alçaldıcı deyildi. Az da/də/dahi olsa onun qatında nemət

qiymətli idi. Heç bir neməti pisləməzdi. Daddığı yeməkləri tənqid etmədiyi

kimi tərifləməzdi də."

"Dünya və dünyalıq şeylər onu hirsləndirməzdi. Haqq tapdalandığı

zaman da (qəzəbindən) kimsə onu tanımazdı və onu al/götürənə

qədər kimsə hirsinin qarşısında dayana bilməzdi. Bir şeyi göstərdiyində

bütün əliylə işarə edərdi. Bir şeyə heyrətləndiyi zaman əlini tərs

424 .................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

çevirərdi. Danışdığı zaman əllərini qovuşdurar, sağ əlinin ayasını

sol əlinin baş barmağının ayasına vurardı. Bir şeyə qızdığı zaman

ondan üz çevirər, gözlərini yumardı. Gülməsi ümumiyyətlə gülümsə

şəklində idi. Gülümsədiyi zaman inci dişləri görünərdi."

Şeyx Saduk deyər ki: "Bura qədər olan qisim, Noyabr b. Spermanın

İsmayıl b. Məhəmməd b. İshak b. Cəfər b. Məhəmməddən köçürdüyü

rəvayətdir. Sonuna qədər geri qalan qisimi isə Əbdürrəhmanın

rəvayətidir."

İmam Həsən (ə.s) deyər ki: "Bu rəvayəti bir müddət Hüseynə (ə.s)

açmadım. Sonra ona izah etdim. Baxdım ki, o bu rəvayəti məndən

əvvəl duy/eşitmiş. Bunu haradan öyrəndiyini soruşdum. Baxdım ki, atasından

(ə.s) Peyğəmbərimizin (s. a. a) girişini, çıxışını, oturuşunu,

şəklini soruşmuş, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) əlaqədar olaraq öyrənilməsi

lazım olan heç bir şeyi əskik buraxmamışdır."

İmam Hüseyn (ə.s) dedi ki: "Atama Peyğəmbərimizin (s. a. a)

bir yerə necə girdiyini soruşdum. Buyurdu ki: Peyğəmbərin (s. a. a)

evə girməsi öz əlində olan bir vəziyyət idi (dilədiyi zaman evə girərdi).

Evinə girdiyi zaman zamanını üç qisimə ayırardı. Bir qisimini

Allah üçün, bir qisimini ailəsi üçün, bir qisimini də özü üçün ayırardı.

Sonra özü üçün ayırdığı qisimi özü ilə insanlar arasında pay

edərdi. Bunu xüsusi dostları vasitəçiliyi ilə bütün xalqa/halqa teşmil edərdi.

Bu zamandan, onlardan əsirgəyib sırf özünə saxladığı zaman

olmazdı."

"Gündəlik həyatının ümmətə ayırdığı qisimində fəzilətli kəslərə

prioritet verməsi onun (s. a. a) ədəbinin bir göstəricisi idi. Onları

də dindəki dəyərlərinə görə ayırardı. İçlərində kimisi bir, kimisi iki

və kimisi də daha çox ehtiyac sahibi olardı. Vəziyyətlərinə görə onlarla

maraqlanardı. Onların vəziyyətlərini düzəldəcək, özlərini islah

edəcək şeylərlə məşğul olmağa yönəldərdi. Ümmətinin halını soruşardı.

Onlar üçün lazımlı olan şeyləri bildirməyə diqqət göstərərdi və belə

dərdi/deyərdi: Burada ol/tapılanlar mənim sözlərimi ol/tapılmayanlara bildirsin.

Ehtiyacını mənə bildirməyə gücləri çatmayanların ehtiyaclarını

mənə məlumatın. Çünki bir idarəçiyə, ehtiyacını bildirməyə güc çatdırmayan

birinin ehtiyacını bildirən kimsənin qiyamət günü uca Allah

ayaqlarını sabitləşdirər. Onun yanında yalnız bunlardan söz edilə bilərdi.

Heç kimin bundan başqa bir şey söyləməsini qəbul