I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 .............................................. 425

etməzdi. İnsanlar ehtiyaclarını bildirmək üçün onun yanına girib çıxardılar.

Bir şey dadmadan evindən çıxan olmazdı. İşıqlanmış,

xeyirə dəlalət edə biləcək bir halda evindən çıxardılar."

"Ona, Peyğəmbərimizin (s. a. a) evindən çıxarkən necə hərəkət

etdiyini də soruşdum. Buyurdu ki: Peyğəmbərimiz (s. a. a) özünü maraqlandırmayan

məsələlərlə əlaqədar olaraq danışmaqdan qaçınardı. İnsanları

qaynaşdırardı, ayırıb dağıt/paylamazdı. Hər qövmün hörmətli kəslərinə

hörmət göstərər, onları qövmlərinə idarəçi olaraq təyin edərdi. İnsanlardan

çəkinər, özünü onlardan qoruyardı. Amma gülər yüzünü və

üstün əxlaqına uyğun davranışını heç kimdən əsirgəməzdi. Səhabələrinin

hal xatirini soruşardı. İnsanları başqa insanlardan soruşardı. Yaxşı

işlərin yaxşılığını vurğular və onu gücləndirərdi. Çirkin işlərin çirkinliyini

söyləyər və onu alçaldardı. İşlərində mülayim idi və ziddiyyətə

düşməzdi."

"Xalqın qəflət edib batilə meyl göstərmələrindən narahatlıq etdiyi

üçün vəziyyətlərindən qafil qalmazdı. Haqqdan heç bir əskikliyə

getməz, haqqın sərhədlərini də aşmazdı. İnsanlar içində ona ən yaxın

və dost olanlar, insanların ən xeyirliləri olardı. Müsəlmanların ən/en

çox xeyirini istəyənlər, onun qatında ən üstün mövqeyə sahib olardı.

Qatında ən hörmətli yerə sahib olanlar, kömək və dəstək baxımından

ən gözəl nümunəs(n)i sərgiləyən kəslər olardı."

İmam Hüseyn (ə.s) deyər ki: "Ona (atam Hz. Əliyə -ə.s-), Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) oturuşunu da soruşdum. Buyurdu ki: Allahı

xatırlamadan oturmaz və yerindən qalxmazdı. Bir məclisdə özünə

yer/yeyər ayırmaz və başqalarının da yer/yeyər bəyənib ayırmalarına

mane olardı. Bir qövmün oturduğu yerə gəldiyində kimsənin oturmadığı

boş bir yerə otururdu və insanlara da belə davranmalarını

əmr edərdi. Yanında oturan hər kəslə maraqlanardı. Yanında oturanların

heç biri, bir başqasının onun yanında özündən daha hörmətli

və daha qiymətli olduğunu düşünməzdi. Onun yanında oturan kimsə,

o oradan ayrılmadan yanında qalmağa davam edərdi. Ondan

bir ehtiyacının aradan qaldırılmasını istəyən kimsə, ehtiyacını al/götürmədən və ya

heç olmasa gözəl bir söz duy/eşitmədən dönüb getməzdi."

"Gözəl əxlaqıyla bütün insanları əhatə etmişdi. İnsanlara bir ata

kimi davranardı. Haqq söz mövzusu olduğunda bütün insanlar onun

yanında bərabər idi. Onun oturduğu məclis, helmin, həyanın, doğruluğun

və etibarlılığın məclisi olardı. Məclisində səslər yüksəlməz, say

426....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

gınlıklar tapdalanmazdı. Bir dolaşma olduğunda onun təkrarı olmazdı.

Orada oturanlar balanslı davranar və davamlı olaraq təqva duyğusuna

bağlı qalardılar. Təvazökar olar, böyüklərə hörmət göstərər,

kiçiklərə mərhəmət edərdilər. Ehtiyac sahiblərini özlərinə seçim

edər və xariciləri qoruyardılar."

"Sonra, Peyğəmbərimizin (s. a. a) oturuşlarındakı davranışı necə idi?

deyə soruşdum. Buyurdu ki: Daim gülər yüzlü idi. Yumşaq

xasiyyətli idi. Yanındakı insanlara son dərəcə yumşaq davranardı. İncidici,

kobud, səs-küyçü deyildi. Çirkin söz söyləməz, kimsəni nə ayıblayar,

nə də tərifləyərdi. Xoşuna gəlməyən, canının çəkmədiyi bir şeydən

xoşlanmadığını bildirməzdi. Bu səbəbdən ondan ümid kəsilməzdi,

ümid bağlayanlar ümidsizliyə qapılmazdı."

"Üç şeydən uzaq dayanardı. Nümayiş, çox mal yığmaq, özünü

maraqlandırmayan şeylərlə maraqlanmaq. İnsanlar haqqında da üç

şeydən uzaq dayanardı: Heç kimi tənqid etməz, ayıblamazdı; heç kimin

qüsurlarını və ayıblarını araşdırmazdı; ancaq savabını ümid etdiyi

şeylər haqqında danışardı. Danışmağa başladığı zaman yanında

oturanlar başlarının üzərində quş varmış kimi pür diqqət kəsilərdilər.

Ancaq o susduqdan sonra danışmağa başlarlar idi. Onun

yanında söz dalaşına girməz, çəkişməzdilər. Biri danışınca digərləri,

o sözlərini tamamlayana qədər səslərini kəsərdilər. Onun

yanında bir-birlərinin sırasını güdərək danışardılar. Onların

güldüyü şeyə özü də gülərdi. Heyrətləndikləri şeyə o da heyrət

edərdi."

"Xarici bir kimsənin istəkləri və danışması kobudca da olsa

ona qarşı səbirli davranardı. Belə ki kimi kobud xaricilərə qarşı

səhabələri hərəkətə keçər, onu Peyğəmbərdən uzaqlaşdırmaq istəyərdilər.

Amma o, 'Bir ehtiyac sahibinin bir şey istədiyini gördüyünüz

zaman ona kömək edin.' buyurardı. Bir nemətin qarşılığında təşəkkür

mahiyyətində olmadığı müddətcə kimsənin tərifini qəbul

etməzdi. Heç bir kimsənin danışmasını kəsməzdi. Ancaq o kimsə

haqqın sərhədlərini aşdığı zaman ya onu belə danışmaqdan

nəhy edər və ya yanından qalxardı."

"Ona Peyğəmbərin (s. a. a) sükutunu da soruşdum. Buyurdu ki:

Onun sükutu dörd şeydən irəli gələrdi. Helm, çəkinmə, qiymətləndirmə,

düşünmə. Qiymətləndirməyə gəlincə; insanları müşahidə etmə

Maidə Surəsi 116-120 ................................................. 427

və onları dinləmə şəklində olardı. Düşünməyə gəlincə; qalıcı və

yox olub gedici olanın düşünərdi. [Helmə gəlincə;] helm və səbir xüsusiyyətləri

onda birləşmişdi, heç bir şey onu hirsləndirməz, mətanətini

qırmazdı. Çəkinməyə gəlincə; dörd şeydə özünü göstərərdi: Gözələ

xəbərdar etdi ki, insanlar onu nümunə alsınlardı. Çirkini tərk edərdi ki,

insanlar ondan qaçınsınlar idi. Ümmətinin islahı üzərində düşünərdi.

Dünya və axirət xeyirinə olacaq işləri edərdi."

Mən deyərəm ki: Mekarim'ul-Ahlak adlı əsərin müəllifi bu hədisi

Məhəmməd b. İshak b. İbrahim Taleganinin kitabından canlı

köçürmüşdür. Talegani də bu hədisi etibarlı ravileri vasitəsilə Hz.

Həsən (ə.s) və Hüseyndən (ə.s) köçürmüşdür. Bihar'ul-Envar adlı

əsərdə bu şərhə yer verilər: "Bu rəvayət məşhurdur. Bir çox Ehlisünnet

alimi də bu hədisi əsərlərində rəvayət etmişlər."

Bu hədisin bütününün mənasını və ya bəzi hissələrinin mənasını

ehtiva edən başqa rəvayətlər çox saydakı səhabədən də köçürülmüşdür.

Hədisdə keçən "əl-Merbu" sözü, uzun boylu ilə qısa boylu

arasında bir boy uzunluğuna sahib olan kimsə (orta boylu) deməkdir.

əl-Müşezzeb, bədəni çox ətli olmayan (incə) uzun boylu deməkdir.

Rec-l'uş-şa'r, düz ilə buruq arası saç (yüngül dalğalı) deməkdir.

əl-Akika, top edilmiş uzun saç deməkdir. Ezher'ul-levn, parlaq

və aydın rəng mənasındadır.

əl-Ezc, incə və uzun qaş deməkdir. əs-Sevabiğ, geniş qaş mənasındadır.

əl-Qurun, qaşların bitişik olmasıdır. bərabər/yoldaş-Şemem, gözəl

və düz olub ortası kəmərli burun mənasındadır. Kess'ül-lihye,

uzun olmayıb gur olan saqqal deməkdir. Sehl'ül-hadd, yanağın düz

olub çox ətli, tombul olmaması deməkdir. Zali'ul-fem, ağızın böyük

olması mənasındadır. Kişilər üçün ağızın böyük olması bir gözəllik

əlaməti qəbul edilir. əl-Müfellec, ayaqların, əllərin və ya dişlərin axtarsının

açıq olması deməkdir. əl-Eşneb, ağ dişli deməkdir.

əl-Meşrebe, sinənin ortasından qarına uzanan etlər deməkdir.

et-Dumye, ceyran deməkdir. əl-Minkeb, baş, çiyin və əzələnin görüşdüyü

yer/yeyər (çiyin) deməkdir. əl-Keradis, el-kurdusun çoxluğudur və

bir oynaqda görüşən iki sümüyə deyilir. Enver'ül-mütecerrid; elmütecerrid,

et/ət-tecerrüd sözünün adı faili olsa gərək, paltar və

bənzəri şeyləri üstündən çıxarmaq, soyunmaq deməkdir. Bununla

428 ............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Peyğəmbərimizin (s. a. a) paltarını çıxardığında xarici görünüşünün

gözəl, bedensel yaradılışının xoş və cazibədar olduğu nəzərdə tutulmuşdur.

əl-Lübbe, sinədə boyunbağının yeri mənasındadır. əs-Sürərə, bildiyimiz

göbəkdir. əz-Zend, qol ilə əlin görüşdüyü qisim (bilək) deməkdir.

bərabər/yoldaş-Şesen, ayaqların və əllərin iri olması mənasını verər.

Sebit'ül-ka-sab, sümüklərin düz olması, əyri olmaması deməkdir.

Ahmas'ul-kadam, ayağın altında yerə dəyməyən çuxur mənasındadır.

əl-Humsansa, qarını çəkik olan deməkdir. Humsan'ulahmaseyn,

ayaqların qızılın yerə dəyməyəcək şəkildə yaxşıca çuxur

olması deməkdir. əl-Fusha, genişlik deməkdir. əl-Qal', güclü getmə

mənasını verər.

et/ət-Tekeffu, meylli getmək deməkdir. Zeri'ul-meşye, sürətli getmə

mənasındadır. əs-Sabab, yolun və ya yerin baş aşağı olması

deməkdir. Hafız'ut-tarf ifadəsi, sonrasındakı cümlədə "yerə baxardı"

şəklində açıqlanmışdır.

əl-Eşdak, şıdkın çoxluğudur. Yanaqların iç qisimi (ovurd) deməkdir.

Sözün ovurdlarla açılıb onlarla sona çatması, düz və açıq danışmadan

kinayədir. Ərəblər, "teşeddeka=tüzgün və fəsih danışmaq

üçün ovurdlarını əydi." deyərlər. et-Demes, etdiməsə kökündən

gəlir. Bir sonrakı cümlə (Kobud və alçaldıcı deyildi) bunun şərhi

mövqesindədir. əz-Zevak, yeməkdən dadılan şey deməkdir.

İnşahe, ən/en-nuşuh kökündən gəlir və "üz çevirdi" deməkdir.

Yefterru mislə habb'il-ğe-mam, gözəl və şirin gülmək mənasını ifadə

edər. Habb'ul-ğemam, dolu mənasını verər. Bu ifadə, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) gözəl və şirin güldüyündən və gülərkən dişlərinin

göründüyündən kinayədir.

"Sonra özü üçün ayırdığı qisimi özü ilə insanlar arasında

pay edərdi..." Yəni özünə ayırdığı vaxtında tək qalardı, amma bu,

insanlarla bütün əlaqəsini kəsdiyi mənasını verməzdi. Əksinə çox

yaxınında olanlar vasitəsilə insanlarla əlaqəsini davam etdirərdi, onların

suallarına cavab verər, ehtiyaclarını aradan qaldırardı. Özünə ayırdığı vaxtından,

insanlardan əsirgəyib özünə saxladığı bir hissə olmazdı.

ər-Ruvvad, er-raidin çoxluğudur. Xalqa/halqa öndərlik edən və ya karvanın

qarşısında gedib onlar üçün mera və ya yerləşəcək mənzil axtaran

kimsə deməkdir.

Maidə Surəsi 116-120 ......................................... 429

"Bir məclisdə özünə yer/yeyər ayırmaz və başqalarının da yer/yeyər

bəyənib ayırmalarına mane olardı." Burada nəzərdə tutulan, başda

və ya qabaqda olum deyə özü üçün xüsusi bir yer seçmədiyidir.

Bu səbəbdən hədisdə keçən "Bir qövmün oturduğu yerə gəldiyində..."

ifadəsi, bu cümlənin bir şərhi kimidir. "Məclisində...

möhtərəmliklər tapdalanmazdı." Yəni, onun yanında insanların

möhtərəmlikləri ayıblanılmazdı. əl-Ubne, ayıb də-mektir. əl-Hurum isə,

hörmət (möhtərəmlik) sözünün çoxluğudur.

"Bir dolaşma olduğunda onun təkrarı olmazdı." əl-Feletat, elfelte-

nin çoxluğudur; dolaşma deməkdir. Yəni yanında oturanlardan

biri bir səhv edib dolaşdığı zaman o səhvi onlara açıqlayar, beləcə

diqqət yetirər, ikinci dəfə o səhvə yol verməzdilər. əl-Bişr, gülər yüzlülük

deməkdir. əs-Sahhab, çox qışqıran, fəryad edən, səs-küy çıxaran

mənasını verər.

"Onun yanında bir-birlərinin sırasını güdərək danışardılar."

əl-Evliyə, el-velinin çoxluğudur. Bunun mənas(n)ı da ardından gələn,

təbii/tabedir. Nəzərdə tutulan məna budur: Onlar bir-birinin ardından sırayla

danışardılar, bir-birlərinin sözlərinə müdaxilə etməz, bir-birlərinin

sözlərini kəsməz, biri danışarkən səs-küy çıxarmazdılar. "Belə ki

kimi kobud xaricilərə qarşı səhabələri hərəkətə keçər, onu Peyğəmbərdən

uzaqlaşdırmaq istəyərdilər." Yəni səhabələri Peyğəmbərə qarşı

kobud davranan xaricini çəkib Peyğəmbəri ondan qurtarmaq istəyərdilər.

"Bir nemətin qarşılığında təşəkkür mahiyyətində olmadığı müddətcə

kimsənin tərifini qəbul etməzdi." Yəni bir başqasına verdiyi

hər hansı bir nemətin qarşılığı olaraq təşəkkürdən başqa heç bir

tərifi qəbul etməzdi. Hədisdə keçən "mukafi" sözü, "kafeyə"

hərəkətindən gəlir, qarşılığını verdi deməkdir. Ya da bərabərlik mənasını verən

əl-mukafee kökündən törəmişdir. Bu vəziyyətdə, verdiyi bir nemətin

haqqı olan şişirtməsiz və həddindən artıqlığa qaçmayan bir tərifin xaricində

heç bir tərifi xoş qarşılamazdı, mənas(n)ı çıxar. "Heç bir kimsənin

danışmasını kəsməzdi. Ancaq o kimsənin haqqın sərhədlərini

aşdığı..." Yəni bir kimsə danışarkən haqqın sərhədlərini aşsaydı, onu

bu işdən çəkindirər və ya yanından qalxıb xərc idi. əl-İstifzaz, kiçik

salmaq və mətanəti itirmək mənasını verər.

2- İhyaululum adlı əsərdə belə deyilir: "Peyğəmbərimizin

(s. a. a) danışmaları son dərəcə fəsih və şirin idi... Köklü sözlərlə

danışardı. Danışmasında əskiklik və çoxluq olmazdı. Sözləri