I Maidə Surəsi 55-56

500 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

zərərin və faydanın xüsusiyyətlərindən qaynaqlanan müxtəlif faktorlarla

əlaqəlidirlər. Bütün bunları bu qısa cümlə bir araya gətirə bilər.

Bir işin əhəmiyyəti nə qədər artsa, edilməməsi halında cəzası və

edilməsi halında mükafatı artar.

Hərəkət ilə cəzası (qarşılığı) arasında -nə olursa olsun- təxminən də

olsa bir növ bənzərlik və türdeşlik güdülər. Qurandakı ayələr də

bu qanunu ifadə edər. Bu ayədən açıqca aydın olan budur: "Allah pislik

edənləri, etdikləri ilə cəzalandırsan, yaxşılıq edənləri də yaxşılıq

ilə cəzalandırsan deyə..." (Nəcm, 31) Uca Allahın İbrahim və

Musa Peyğəmbərlərə endirdiyi müqəddəs səhifələrdən nəql edərək bizə

eşitdirdiyi bu ayə, bu qanunu daha açıq bir dillə ifadə edir, "İnsan

üçün yalnız etdiyi işlər vardır. Onun etdiyi hər iş irəlidə görüləcək.

Sonra da qarşılığı əskiksiz olaraq veriləcək." (Nəcm, 41)

Bu qanun uca Allahın qanuniləşdirdiyi qisas hökmlərində daha

açıq şəkildə görülər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Ey inananlar!

Öldürülənlərdə qisas sizə fərz qılındı. Azada azad, köləyə kölə

və qadına qadın." (Bəqərə, 178) "Haram ay, haram aya qarşılıqdır.

Hörmətlər də, toxunulmazlıqlar da qarşılıqlıdır. Sizə zülm edənə,

siz də zülm etdiyi qədəriylə cavab verin və Allahdan qorxun."

(Bəqərə, 194)

Bu bənzərliyin və türdeşliğin tələb etdiyi nəticə, cəzanın və

mükafatın hərəkəti edənin özünə etdiyi hərəkətin bənzəri olaraq geri

dönməsidir. Bu mənada ki, məsələn adam əgər cəmiyyətin bir

hökmünü tapdalasa, cəmiyyətə verdiyi zərər qarşılığında özünə çıxar

təmin etmiş, yəni cəmiyyətin mənfəətlərindən birini pozmasının qarşılığında

özünə çıxar təmin etmiş olar. Buna görə onun o ictimai

çıxara bərabər gələcək qədər bir çıxar canından, bədənindən,

malından, mövqesindən və bu və ya bu şəkildə özü ilə əlaqədar bir

yanından azaldılar.

İşdə kölələşdirmənin mənasını araşdırarkən buna işarə edərək

belə demişdik: Cəmiyyət və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətli adam, günahkarın

nəfsinə və ya nəfsi ilə əlaqəli bir varlığına əl qoyar. Bu əl

qoyma, günahkarın işlədiyi cinayət/günaha və cəmiyyətə verdiyi zərərin gətirib çıxardığı

əskikliyə bərabər olar. Günahkar bununla cəzalandırılar. Yəni cəmiyyət və ya

cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətli adam, günahkarın həyatında və ya həyatı ilə

əlaqəli bir varlığında bu əl qoyma haqqına söykən/dözərək qənaətdə

Maidə Surəsi 116-120 .............................................. 501

ol/tapılar və o sahədə azadlığını qaldırar.

Məsələn adam, bir cinayətin və ya İslam cəmiyyətində qarışıqlıq

çıxarmanın qarşılığı olmadan birini öldürsə, cəmiyyəti idarə edən

adam, günahkarın həyatına əl qoyma haqqına sahib olar. Çünki cəmiyyətin

toxunulmaz bir fərdini ortadan qaldırmış, azaltmışdır. Bunun

həddi (cəzası) olan edam, cəmiyyətin malik olduğu haqqa söykən/dözən

nəfsinə istiqamətli bir qənaətdir. Yenə əgər biri möhkəm qoruma

altındakı dörddəbir dayanar məbləğində bir malı çal/oğurlasa, cəmiyyətə zərər

vermiş olar. Şəriətin gətirdiyi bir ictimai təhlükəsizlik pərdəsini

cırmış və təhlükəsizlik qorumasını ortadan qaldırmış olar. Bu cinayət/günahın

cəzası (həddi) olan əl kəsmə, əslində cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətlinin

oğrunun cinayət/günahına qarşılıq onun həyatıyla əlaqədar istiqamətlərindən birinə əl

qoyması mənasını daşıyar. Bu istiqamət, əlin əhatəs(n)i altında olan

istiqamətdir ki, cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətli bu istiqamətdəki azadlığı və vasitəsini

ortadan qaldıraraq onda qənaət edər. Şəriətlərdə və fərqli sünnələrdəki

müxtəlif cəza növləri bu nümunələrlə müqayisə edilərək qiymətləndirə bilər.

Buradan ortaya çıxır ki, cəmiyyətə qarşı işlənən günahlandırar/cinayətlər və cinayətlər

bir növ köləliyi və qulluğu günahkarın üzərinə çəkər. Bundan

ötəri qul, cəzalandırmanın və cəzanın ən açıq mısdakı və nümunəsidir.

Buna görə Quranda "Əgər onları əzaba çarpdırsan, onlar

sənin qullarındır." (Maidə, 118) buyurulmuşdur.

Bu məna üçün fərqli şəriətlərdə və sünnələrdə dəyişik nümunələr

var. Necə ki Quranda Yusuf Peyğəmbərin, buğda ölçmə tasını

qardaşının çuvalına qoyub onun yanına dönməsini təmin etməyə

çalışması belə izah edilir: "Vəzifəlilər, 'Əgər yalan danışırsınızsa,

sizə görə oğurluğun cəzası nədir?' dedilər. -Yəni əgər hökmdarın

ölçü kabını çal/oğurlamağı inkar etməniz yalan isə- Yusufun qardaşları,

'Oğurluğun cəzası tası yükündə tapdığınız kimsənin qarşılıq olaraq

tutulmasıdır. Biz zalımları belə cəzalandırırıq. -Yəni biz

oğrus(n)u özünü girov al/götürərək cəzalandırırıq- Yusuf öz qardaşının

heybesinden əvvəl ögey qardaşlarının heybelerini axtardı. Sonra tası

öz qardaşının heybesinden çıxardı. Biz Yusufa belə bir plana

müraciət etməyi ilham etmişdik... Yaqubun oğulları dedilər ki: 'Ey vəzir,

bu qardaşımızın irəli dərəcədə yaşlanmış, qoca bir atası

var. Onun yerinə içimizdən birini saxla. Görürük ki, sən yaxşılıq

sevər bir adamsan.' -Bu istək birini başqasına qarşılıq tutaraq bir

502 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

növ fidyə verməkdir.- Yusuf, 'Çalın/oğurlanan əşyamızı heybesinde tapdığımız

kimsədən başqasını saxlamaqdan Allaha sığınarıq. Yoxsa

zalımlıq etmiş olarıq.' dedi." (Yusuf, 74-79)

Bəzən qatil, əsir alınaraq kölə edilər. Bəzən ailəsindən

bir qadını fidyə olaraq verər. Qızı, bacıs(n)ı və bərabər/yoldaşı kimi. Fidyə

olaraq evləndirmə ənənəs(n)i, indiki vaxtda belə ətrafımızdakı tayfalarda

və qəbilələrdə etibarlıdır. Çünki bu ənənəs(n)i tətbiq edənlərə

görə evlənmək qadınlar üçün bir növ köləlik və əsarətdir.

Bundan ötəri bəzən itaət edən adam itaət etdiyi adamın

köləsi, qulu sayılar. Çünki adam, itaət etməklə iradəsi itaət etdiyi

adamın iradəsinə asılı hala gəlir. O artıq iradə azadlığından

məhrum bir mülkdür. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Ey insan oğulları,

sizə and vermədimmi ki, şeytana qul olmayın, o sizin açıq-aşkar

düşməninizdir." (Yasin, 61) "Nəfsinin arzularını ilah əldə edəni gördün

mü?" (Casiyə, 23)

Cəmiyyət və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətli, necə cəzalandırılacaq

günahkara əl qoyursa, bunun əleyhdarı olaraq mükafatlandırılması lazım olan

itaatkar bir adam itaətinin qarşılığı olan mükafat nisbətində cəmiyyətdən

və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətlidən borc verən olar. Çünki cəmiyyət

və ya cəmiyyəti idarə edən səlahiyyətli, itaatkar öhdəçiliklinin azadlığını

öhdəçilik nisbətində azaltmışdır. Bu əskikliyi tamamlamaları lazımdır.

Bu izah etdiyimiz qanun "Vədi yerinə yetirmək lazımlıdır; amma

təhdidi reallaşdırmaq lazımlı deyil." şəklindəki məşhur sözün

sirrini meydana gətirər. Belə ki, vədin əfəndilik-qulluq çərçivəsindəki

məzmunu, itaəti mükafatlandırmaqdır. Buna qarşılıq təhdidin məzmunu cinayət/günaha

qarşılıq cəza verməkdir. Mükafat, itaət edənin səlahiyyətli üzərindəki haqqı

və səlahiyyətlinin borcu olduğu üçün səlahiyyətlinin o haqqı verməsi və borcunu

ödəməsi lazımdır. Lakin cəza, bunun tərsinə səlahiyyətlinin günahkar öhdəçiliklinin

üzərindəki haqqıdır və insanın öz mülkündə mütləq

qənaətdə ol/tapıl-massı və haqqından mütləq faydalanması

lazımlı deyil. Bu söylədiklərimizin davamı vardır, yerində açıqlanması

lazımdır.

2- Bağışlamaq və Bağışlamaq

Az əvvəl söylədiklərimizdən bu nəticəyə vardıq: Cinayət/günaha cəza

verməmək caizdir, amma itaəti mükafatlandırmamaq caiz deyil. Bu

Maidə Surəsi 116-120 ....................................... 503

memek caizdir, amma itaəti mükafatlandırmamaq caiz deyil. Bu qayda,

müəyyən nisbətdə fitri bir hökmdür və bu gerçəyə söykən/dözər: Cəza,

cinayət/günaha həmsöhbət olanın günahkar üzərindəki haqqıdır və haqqı al/götürmək

hər vaxt lazımlı deyil.

Tək haqqı al/götürmək necə hər vaxt lazımlı deyilsə, hər vaxt

al/götürməmək də caiz deyil. Yoxsa haqqın sabit olması ilə əlaqədar

fitri hökm etibarsız olar. Çünki heç bir zaman təsiri və nəticəs(n)i

olmayan bir şeyin sabit olmasının mənas(n)ı yoxdur. Üstəlik cəza

haqqını kökdən qaldırmaq, ictimai quruluşu qorumaq üçün qon/qoyulmuş qanunları

ortadan qaldırmaq mənasını verər ki, heç şübhəsiz qanunları

ortadan qaldırmaq cəmiyyəti yıxmaq deməkdir.

Cinayətlər/günahların bağışlanılmasının caiz olduğu hökmü ümumiyyətlə sabitdir,

lakin məsələ şərtlərə bağlıdır. Əgər əfvi tələb edəcək, mənalı

bir səbəb varsa əfv caizdir. Yoxsa cəmiyyətin quruluşunu və insan xoşbəxtliyini

qoruyan qanunlara hörmət göstərərək cəza vermək lazımdır.

İsa Peyğəmbərin sözlərini nəql edən bu ayə buna işarə etməkdədir:

"Əgər onları bağışlasan, şübhə yox ki sən üstün iradəli

və hikmət sahibisən." (Maidə, 118)

Quranda ilahi hikmətin etibarlı saydığı bu iki səbəbdən danışılmaqdadır:

Bu səbəblərin biri qulun Allaha tövbə etməsidir. Bu

tövbə küfrdən imana dönməyi də, günahkarlıqdan itaatkarlığa

yönəlməyi də ehtiva edər. Bunun belə olduğunu dördüncü dəridə tövbədən

danışarkən ifadə etmişdik. Uca Allah belə buyurur: "Məndən

tərəf onlara da ki: 'Ey nəfslərinə qarşı həddindən artıq gedən qullarım, Allah-

'ın rəhmətindən ümid kəsməyin. Allah bütün günahları bağışlayar. O

bağışlayıcı və mərhəmətlidir. Sizə əzab gəlib çatmadan Rəbbinizə

dönün, ona təslim olun. Sonra sizə kömək edilməz. -Bu tövbə, küfrdən

imana dönmə mənasındakı tövbədir. Çünki bu tövbəni

etməyənlərə heç bir köməkçinin və şəfaətçinin faydalı ola bilməyəcəyini

vurğulayan bir təhdid ehtiva edir.- "Qəflətən və heç fərqinə varmadığınız

bir sırada sizə əzab gəlmədən əvvəl Rəbbinizdən sizə

endirilənin ən gözəlinə yatıl." (Zumər, 53-55) Bu da günahdan itaətə

dönmə mənasındakı tövbədir. Çünki burada şəfaətin fayda verməyəcəyindən

danışılmır.

Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Allahın qəbulunu üzərinə

al/götürdüyü tövbə, ancaq məlumatsızlıqla pislik edənlər və sonra

yaxın zamanda tövbə edənlər üçündür. İşdə Allahın rəhmətiylə on

504................................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lara dönüb tövbələrini qəbul etdiyi kəslər bunlardır. Allah hər

şeyi biləndir, hikmət sahibidir. İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana

qədər pislikləri edib, 'Mən indi tövbə etdim.' deyənlər və

kafir olaraq ölənlər üçün tövbə yoxdur. İşdə onlar üçün acı/ağrılı bir əzab

hazırlamışıq." (Nisa, 17-18)

Əfv səbəblərinin ikincisi qiyamət günündəki şəfaətdir. Uca Allah

belə buyurur: "Onların Allah xaricində tapındıqları sözdə ilahlar

şəfaət etmə səlahiyyətinə sahib deyildirlər. Tək haqqa şahid olub

də (Allahın mütləq hakimiyyətini) bilənlər xaric." (Zuxruf, 86)

Quranda şəfaət mövzusuna toxunan daha bir çox ayə vardır. Birinci

dəridə şəfaət mövzusunu hərtərəfli araşdırmışdıq.

Quranın dəyişik yerlərində səbəbi ifadə edilmədən əfvdən söz

edilir. Lakin əgər o ayələr üzərində yaxşı düşünülsə müəyyən bir

nisbətdə güdülən faydanın nə olduğu aydın olar. Güdülən fayda dini

faydadır. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Amma yenə də sizi bağışladı.

Allah möminlərə qarşı həqiqətən lütfkardır " (Al/götürü İmran, 152) "Gizli

danışmanızdan əvvəl sədəqə vermənizdən qorxdunuzmu? Madam

ki (bunu) etmədiniz və Allah da sizi bağışladı elə isə artıq

namaz qılın, zəkat verin, Allaha və Elçisinə itaət edin." (Mübarizə,

13) "Allah, Peyğəmbərin və o çətin anda onun arxasından gedən mühacirlər

ilə ənsarın tövbələrini qəbul etdi. O sırada onlardan bir

qrupun ürəkləri, sürüşmənin eşiyinə gəlmişdi. Arxasından Allah onların

tövbələrini qəbul etdi. Çünki o, onlara qarşı şəfqətli və mərhəmətlidir."

(Tövbə, 117) "(Bu cinayətlərinin nəticəsində) heç bir fitnə

olmayacağını sandılar. Gözləri kor, qulaqları kar oldu. Sonra Allah

onlara dönərək tövbələrini qəbul etdi. Sonra yenə kor və kar

oldular, əlbəttə onların çoxu." (Maidə, 71) "İçinizdən bərabər/yoldaşlarına zihar

edənlər bilməlidirlər ki, o qadınlar onların anaları deyil. Onların

anaları ancaq onları doğuran qadınlardır. Onlar çirkin və yalan

bir söz söyləyirlər. Şübhə yox ki, Allah, bağışlayıcı və bağışlayıcıdır."

(Mübarizə, 2) "Ey inananlar! Ehramlı ikən ov öldürməyin... Allah

keçmişdəkini bağışlamışdır. Lakin kim təkrarlasa, Allah ondan

qisas alar. Allah şübhəsiz güclü və qisas alıcıdır." (Maidə, 95)

Bu ayələrdə ilahi əfvin müxtəlif nümunələrindən danışılır. Bu

ayələrdə haqqında danışılan əfvlərin xüsusiyyətlərinə ayələrin araşdırıldığı yerlərdə

toxunulmuşdur.