I məqalə M. M. Abbasov amea neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p e. d N. A. Güncegörü

Məsələ 6.  

NH

3

-ün  katalitik  oksdiləşməsi  reaksiyasında 

NO  və  H

2

O  əmələ  gəlirsə  N

2

+3H

2

 



 



kat

t,

2NH

3

 

reaksiyasının  entalpiyasını 

hesablayın. 

NH

3

-ın 

yanma 

istiliyi 

∆H

yanma

(NH

3

)=-70 kkal/mol 

Həlli:  1 mol NH

3

 yananda 70 kkal istilik ayrılır (şərtə görə). Onda:  

4NH

3

+5O

2  



 



kat

t,

  

4NO+6H

2

O+280 kkal    ∆H

reak

=- 280 kkal 

∆H

reak

= (4∆Hə ·g(NO)+6∆Hə ·g(H

2

O)-4∆Hə ·g (NH

3

);              

-280= (4·22+6·(-68)-4∆Hə ·g(NH

3

).             

∆Hə ·g(NH

3

)= -10kkal.  

Onda: N

2

+3H

2

 



 



kat

t,

 2NH

3

;    ∆H

reak

=-20kkal olar. 

 

Məsələ 7.   

Maddələr 

∆Hə ·g 

(kkal/mol) 

∆H

yanma

 (C

2

H

5

OH) 

(kkal/mol) 

CO

2

(q) 

-94 

-300 

H

2

O(q) 

-60 

C

2

H

5

OH+3O

2

 

2CO

2

+3H

2

O  reaksiyasına  əsasən  C

2

H

5

OH-ın  əmələ  gəlmə 

entalpiyasını (kkal/mol ilə) hesablayın. 

 

Həlli:   ∆H

reak

=(2 ∆Hə ·g(CO

2

)+3∆Hə ·g(H

2

O)- ∆Hə ·g (C

2

H

5

OH) 

-300=(2·(-94)+3·(-60))- ∆Hə ·g(C

2

H

5

OH) 

-300= -184-180-∆Hə ·g( C

2

H

5

OH)                 

∆Hə ·g (C

2

H

5

OH)=-64 kkal/mol 

 

Məsələ 8.  

I.

 

H

2

O

(m)

 

H

2

O (q)          ∆H= +x  kC 

II.

 

BaO(b) + H

2

O

(m) 

 

Ba(OH)

2

(b)       ∆H=-ykC 

Reaksiya  tənliklərinə  əsasən  BaO(b)+  H

2

O(q) 

  Ba(OH)

2

(b)  reaksiyasının 

entalpiyasını (∆H ilə) hesablayın.  

Maddələr 

∆Hə ·g(kkal/mol) 

NO 

+22 

H

2

O

 

-68 

Kimya məktəbdə 

 

47 

 

Həlli:     

Ümumi tənliyi almaq üçün I tənliyi tərsinə çevirib hər iki tənliyi tərəf-tərəfə 

toplamaq lazımdır. 

H

2

O(q) 

H

2

O(m)                                      ∆H= - xkC 

+ BaO(b)+ H

2

O(m)   Ba (OH)

2

(b)           ∆H= -ykC   

   BaO+ H

2

O(q)   Ba(OH)

2

(b)                   ∆H= -x-y 

 

Məsələ 9.  

2SO

2

 (q)+ O

2

(q)   2 SO

3

 (q)              ∆H=-54 kkal 

2S(b)+ 3O

2

(q)   2SO

3

(q)                    ∆H= -196 kkal 

Tənliklərə görə hansı ifadələr doğrudur? 

I.

 

∆Hə ·g (SO

2

)= -71kkal/mol 

II.

 

∆Hə ·g (SO

3

)=-98 kkal/mol 

III.

 

Qaz halında SO

3

, SO

2

-dən ağırdır.  

 

Həlli: 2-ci tənliyə görə ∆Hə ·g(SO

3

)= 

 

1-ci tənliyə görə isə: 

-54= 2∆Hə ·g(SO

3

)-2∆Hə ·g (SO

2

)       -54= 2·(-98)-2∆Hə·g(SO

2

) 

2∆Hə·g (SO

2

)=-196+54=-142          ∆Hə ·g(SO

2

)=-71 kkal/mol 

Deməli hər üç ifadə doğrudur.  

 

Məsələ 10.  

Reaksiyaya daxil olan maddələr 

Reaksiya nəticəsində ayrılan istilik (kkal ilə) 

CaO 

P

2

O

5 

+85 

m(qram) 

m(qram) 

 

3CaO+P

2

O

5





t

  Ca

3

(PO

4

)

2

  +  170  kkal  reaksiyasına  əsasən  ifadələrdən 

hansıları doğrudur?         A

r

(Ca)=40; A

r

(P)=31; A

r

(O)=16 

I.

 

71q P

2

O

5

 reaksiyaya girmişdir. 

II.

 

13q CaO artıq qalır 

III.

 

Ümumi mol miqdarında 1,5 mol azalma olmuşdur.  

 

Həlli: 3 CaO+ P

2

O

5

   Ca

3

(PO

4

)

2

+170 

168 q       142 q                   + 170     

84 q         71 q                     +85 

1,5 mol     0,5 mol    0,5 mol 

85  kkal  istilik  ayrılanda  84  q  CaO  və  84  q  P

2

O

5

  götürülsə  CaO  tamamilə 

4(52)2015 

 

 

48 

reaksiyaya daxil olur, 84-71=13q P

2

O

5

 artıq qalır. 

1,5+0,5=2 mol maddə reaksiyaya girir, 0,5 mol alınır.  

Onda 2-0,5=1,5 mol azalma baş verir. Deməli, I və III ifadələri doğrudur. 

 

Məsələ 11.        

Birləşmə 

Kütləsi (qramla) 

Q

yanma

 

(kkal/mol) 

Yanma zamanı 

ayrılan istilik (kkal 

ilə) 

C

n

H

2n+2

 

12 

360 

144,0 

n-i müəyyən edin. A

r

(C)=12; A

r

(H)=1 

 

Həlli:   Yanma istiliyi 1 molun yanması zamanı ayrılan istilikdir.  

M(C

n

H

2n+2

)=12n+2n+2=14n+2. Deməli:  

(14n+2)q yananda    360kkal istilik  ayrılır. 

12q  yananda   144,0 kkal 

(14n+2)·144 = 12∙360;        n= 2.  Birləşmə C

2

H

6

 olur. 

 

Məsələ 12.  

Reaksiya 

2CO+O

2

 

 2CO

2

+136kC 

Başlanğıc mol miqdarı 

    a     a 

Reaksiya axıradək getdikdə 17 kC istilik ayrılarsa, hansı ifadələr doğrudur?  

I.

 

0,125mol O

2

 artıq qalır. 

II.

 

0,25 mol CO

2

 əmələ gəlir. 

III.

 

Başlanğıc qarışığın həcmi 11,2 l-dir (n.ş.-də) 

 

Həlli: Həm CO, həm də O

2

-dən 2 mol götürək. 

2 mol      2 mol

                             4 mol götürdükdə   136 kC istilik ayrılarsa  

2CO+ O

2

   2CO

2

+ 136      2a mol götürdükdə   17kC istilik ayrılar 

Burdan a= 0,25mol olur. Onda:  

   0,25        0,25 

2CO + O

2

  

2CO

2

 

  0,25         0,125      0,25mol 

  0           0,125mol (arıq qalır)       0,25 mol  CO₂  

Buradan görünür ki, CO tam sərf olunur, 0,125 mol O

2

 artıq qalır, 0,25 mol 

CO

2

 əmələ gəlir.      

    

V(qarışıq)= 

ν

 

Təhlildən görünür ki, hər üç ifadə doğrudur.  

 

Kimya məktəbdə 

 

49 

 

Məsələ 13.  

Yanan 

maddə 

Kütləsi 

(qramla) 

Yanması zamanı 

ayrılan istilik (kC) 

Q

reak

 

(kC) 

Q

ə·g

(CO) 

(kC/mol) 

C 

6 

55 

X 

Y 

X və Y-ni müəyyən edin. A

r

(C)=12 

                 2·12 

Həlli: 2C + O

2

   2CO + Q

reak

 

2·12q    –––––   Q

reak

     Q

reak 

= X = 220 kC 

6q         –––––    55 

Q

ə·g

(CO)= 

             Y=110kC/mol 

 

 

III. İstiqamətinə görə kimyəvi reaksiyalar iki cür olur:  

a)

 

dönən;  b)  dönməyən  reaksiyalar.  Hər  iki 

istiqamətdə  gedən  reaksiyalara  dönən  reaksiyalar  deyilir. 

Homogen  reaksiyaların  əksəriyyəti  dönən  reaksiyadır.  Reaksiyada 

iştirak edən və alınan maddələrin hamısı eyni aqreqat halındadırsa 

(ya qaz, ya da maye) belə reaksiyalara homogen reaksiyalar deyilir. 

Maddələrdən  biri  fərqli  aqreqat  halındadırsa  belə  reaksiyalara 

heterogen reaksiyalar deyilir.  

b)

 

 

Homogen reaksiyalar 

Heterogen reaksiyalar 

2H

2 

(q)+O

2

(q) 

 2H

2

O

(bux) 

N

2

(q)+3H

2

(q) → 2NH

3

(q) 

CH

3

COOH

(m)

+CH

3

OH

(m)

 →  

→ CH

3

COOCH

3(m)

+H

2

O

(m) 

2NO(q)+O

2

(q) → 2NO

2

(q) 

C(b)+O

2

(q) → CO

2

(q) 

2Ca(b)+O

2

(q) → 2CaO(b) 

NaH

(b)

+H

2

O

(m)

 

→  NaOH

(b)

+ 

H

2

(q) 

 

IV.Oksidləşmə dərəcəsinin dəyişməsinə görə reaksiyalar iki cür olur:  

a)  oksidləşmə  dərəcəsinin  dəyişməsi  ilə  gedən;  b)  oksidləşmə  dərərcəsinin 

dəyişməməsi ilə gedən reaksiyalar. 

Mübadilə (dəyişmə), neytrallaşma, hidroliz (duzların mürəkkəb efirlərin su 

ilə  parçalanması)  reaksiyaları  oksidləşmə  reduksiya  reaksiyası  deyil.  Birləşmə, 

parçalanma  reaksiyaları  oksidləşmə  reduksiya  reaksiyası  olada  bilər,  olmayada 

4(52)2015 

 

 

50 

bilər.  Əvəzetmə,  yanma  reaksiyaları,  elektroliz,  metalların  korroziyası 

(paslanması) reaksiyaları isə oksidləşmə-reduksiya reaksiyasıdır.  

Oksidləşmə  dərəcəsi  molekulda  atomun  payına  düşən  şərti  yükdür. 

Mürəkkəb  maddələrdə  elementlərin  oksidləşmə  dərəcələrinin  cəmi  sıfıra 

bərabərdir.  

Mürəkkəb  ionlarda  isə  elementlərin  oksidləşmə  dərəcələrinin  cəmi  ionun 

yükünə bərabərdir. Sabit valentli elementlərin oksidləşmə dərəcəsi ədədi qiymətcə 

elementin  valentliyinə  bərabər  olub,  işarəcə  fərqlənir.  Bəsit  maddələrin 

oksidləşmə dərəcəsi sıfırdır.  

Kimyəvi  reaksiyalarda  elektron  verən  element  oksidləşir,  reduksiyaedici 

olur,  elektron  alan  element  reduksiya  olunur,  oksidləşdirici  olur.  Ümumiyyətlə 

reduksiyaedicinin oksidləşmə dərəcəsi artır, oksidləşdiricinin oksidləşmə dərəcəsi 

isə azalır. 

 

Məsələ 1.  

X-in  iondakı  oksidləşmə  dərəcəsini  və  dövrü 

sistemdə yerini müəyyən edin (

8

O). 

 

 

Həlli:    

x  -2

 

           (XO

3

)

2-

     x+3·(-2)=-2;  x=+4 

N

üm

= N

x

+ 3·N(

O

+2                       

6

X

0

             1)       2) 

32= N(

x

+3·8+2                                        N( )

x

=6      

2              4      

 

 

Deməli  X  elementi  2-ci  dövrdə  IV  A  qrupunda  yerleşir,  verilmiş  ionda 

oksidləşmə dərəcəsi +4 olur.   

 

Məsələ  2.  CrCl

3 

+  NaOH  +  NaClO 

  Na

2

CrO

4 

+  NaCl+  H

2

O  reaksiyasını 

əmsallaşdırın, oksidləşdirici ilə reduksiyaedicinin əmsalları cəmini müəyyən edin. 

 

Həlli:    Əvvəlcə  oksidləşmə  dərəcəsini  dəyişən  elementlərin  oksdiləşmə 

dərəcələrini  müəyyən  edib  işarəsinin  üzrərində  yazmaq,  onun  əsasında 

oksidləşdirici  və  reduksiyaedicini  müəyyən  edib,  elektron  balansı  qurmaq 

lazımdır. Tapılan əmsal ilk növbədə məhsulun qarşısında yazılır, digər maddələrin 

əmsalı onun əsasında tapılır.  

   +3                                                     +1                           +6                            -1 

2CrCl

3

 + 4NaOH + 3NaClO 

2Na

2

CrO

4   

+3NaCl + 2H

2

O 

 Red-ci                                              oks-ci 

Ion 

N( )ümumi 

XO

3

2- 

32 

Kimya məktəbdə 

 

51 

 

                   +3                                     +6       

           Cr          -3         Cr                 

                 +1                                       -1 

          Cl        +2           Cl               

 

Oksidləşdirici ilə reduksiyaedicinin əmsalları cəmi 2+3=5 olur. 

 

Məsələ 3. 

 Ca  +  HNO

3

 

  Ca(NO

3

)

2 

+  N

2

O  +  H

2

O  reaksiyasında  turşunun  neçə  faizi 

(mol ilə) reduksiya olunub? 

Həlli:  

Məsələ  2-dəki  kimi  reaksiya  tənliyini  əmsallaşdırıb  sonra  suala  cavab 

vermək lazımdır.  

    0                     +5                    +2                         +1 

4Ca + 10HNO

3   

 

4Ca(NO

3

)

2 

+ N

2

O + H

2

O 

 0                                   +2    

Ca     -2

             

Ca 

+5                                 +1                   

2N    +8          2N           

Deməli  10N

+5

-dən  2N

+1

-

ə reduksiya olunub.  

Onda 

 turşu reduksiya olunub.  

 

Məsələ  4.  FeSO

4 

+  NaClO  +  NaOH  +  H

2

O  →  NaCl  +  Fe(OH)

3 

+  Na

2

SO

4

 

tənliyində oksidləşdirici ilə reduksiyaedicinin əmsalalrı cəmini müəyyən edək. 

Həlli: 

  +2                             +1                                                                  -1          +3 

2Fe

 

SO

4 

+ NaClO + 4NaOH + H

2

O → NaCl + 2Fe(OH)

3 

+ 2Na

2

SO

4 

 Red-ci                     ok-ci

 

+2                         +3 

Fe   -1        Fe                        

+1                           -1 

Cl   +2       Cl     

 

Oksidləşdirici ilə reduksiyaedicinin əmsalları cəmi 2+1=3 olur. 

 

Məsələ 5.  

Fe+  O

2

  →  Fe

3

O

4

  reaksiyasında  oksidləşdirici  6N

A 

  sayda  elektron  alarsa, 

neçə qram reduksiyaedici reaksiyaya daxil olar? A

r

(Fe)=56 

3  2 

2  3 

2 

1 

4 

8 

4 

1 

1 

2 

2 

1 

4(52)2015 

 

 

52 

Həlli:

                                                                                                        0             0              +3       -2

  

Əvvəlcə reaksiyanı əmsallaşdırmaq lazımdır.   4Fe + 3O

2

 → 2Fe

2

O

3 

                                                                       

 

     

 red-ci       ok-ci 

  0                                           +3

 

2Fe  

 

-6

 

              2Fe                        

0                                             -2 

O

2

       +4             2O 

 

Tənlikdən görünür ki, oksidləşdiricinin (O

0

) 6 atomu reduskiya olunub (O

-2

) 

Yəni oksidləşdirici 12 N

A

( ) alanda → 4·56q Fe reaksiyaya girir. 

6N

A

( ) alanda → X q Fe reaksiyaya daxil olur. 

X= 

 

 

Məsələ 6. Fe+HCl → reaksiyasında oksidləşdirici 1,204·10

23

 elektron almışdırsa, 

neçə qram reduskiyaedici reaksiyaya daxil olar? A

r

(Fe)=56 

Həlli:  

 0              +1                +2                 0 

Fe  + 2HCl → FeCl

2 

+ H

2

                                

2H

+1   

+2

         

H

2

0 

Red-ci      oks-ci 

Oksidləşdirici  2  mol  yəni  2·6,02·10

23

    alanda  1  mol  Fe  reaksiyaya  daxil 

olur.  Onda:  

56qFe → 2·6,02·10

23 

XqFe → 1,204·10

23

                 X= 5,6 q Fe 

 

 

1.4. Maddə kütləsinin saxlanması qanunu əsasında məsələlərin həlli üsulları 

 

Reaksiya  zamanı  atomlar  yalnız  bir  maddənin  tərkibindən  başqasına  keçə 

bilər  və  yaxud  molekulların  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  atomlar 

şəraitdən asılı olaraq bir-biri ilə yenidən birləşərək başqa maddələrə çevrilə bilər. 

Kimyəvi  reaksiyaya  daxil  olan  maddələrdəki  atomların  sayı  həmişə  reaksiyadan 

sonra  alınan  maddələrdəki  atomların  sayına  bərabər  olur.  Atomların  kütləsi 

dəyişməyən sabit kəmiyyət olduğundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, reagentlərin 

(reaksiyaya  daxil  olan  maddələr)  kütlələrinin  cəmi,  reaksiya  məhsullarının 

(reaksiya  nətcəsində  alınan  maddələr)  kütlələrinin  cəminə  bərabər  olmalıdır. 

Kimyəvi tənliklər ona görə əmsallaşdırılır ki, bu qayda ödənilsin.  

Bizə  sadə  görünən  bu  cür  nəticəyə  alimlər  çoxlu  kimyəvi  təcrübələr 

6 

3 

2 

4 

2 

3 

Kimya məktəbdə 

 

53 

 

aparmaqla  və  bu  təcrübələri  ətraflı  tədqiq  etməklə  gəlmişlər.  İlk  dəfə  (bizim 

eradan  əvvəl)  yunan  filosofu  Epikür  materyanın  itməməsi  və  saxlanmaması 

qanunun  mövcud  olduğunu  söyləmiş,  orta  əsrlərdə  fransız  alimi  Pyer  Qassendi, 

sonralar  isə  ingilis  alimi  Robert  Boyl  belə  bir  qanunun  olduğunu  qəbul  edərək 

ondan istifadə etmişlər. 

Məşhur  rus  alimi  M.V.  Lomonosov  “Maddə  kütləsinin  saxlanması 

qanunu”nun  olduğu  haqda  ilk  dəfə  1748-ci  ildə  alman  alimi  Eylerə  məktub 

yazmışdır.  1760-cı  ildə  isə,  o,  retorta  adlanan  qabda  metalları  (qurğuşun  və  b.) 

közərtmiş,  təcrübədən  əvvəl  və  sonra  dəqiq  çəkisini  təyin  edərək  kütlələrin 

dəyişmədiyini, sabit qaldığını isbat etmişdir. Fransız alimi A.L. Lavuazye də M.V. 

Lomonosovun  işlərindən  xəbərsiz  1785-ci  ildə  suyun  H

2

  və  O

2

-dən  alınması 

təcrübəsində kütlələrin sabit qaldığını isbat edərək “Maddə kütləsinin saxlanması 

qanunu”nu bir daha sübuta yetirmiş və onu kimya elminə daxil etmişdir. 

Maddə kütləsinin saxlanması qanunu hazırda belə ifadə olunur: 

Kimyəvi  reaksiyaya  daxil  olan  maddələrin  kütlələri  cəmi  reaksiyadan 

alınan maddələrin kütlələri cəminə bərabərdir.  

Kimya  elminin  və  istehsalatının  inkişaf  etməsi  üçün  bu  qanunun  böyük 

əhəmiyyəti olmuş və olmaqdadır.  

Maddə  kütləsinin  saxlanması  qanunu  əsasında  kimyəvi  tənliklər  üzrə 

müxtəlif praktik hesablamalar aparmaq mümkündür: 

a)

 

Reaksiyaya  daxil  olan  müəyyən  miqdar  maddədən  reaksiya  nəticəsində 

nə qədər məhsul alına bilər; 

b)

 

Müəyyən  miqdar  məhsul  almaq  üçün  başlanğıc  maddədən  nə  qədər 

götürülməlidir və s.  

 

 

Məsələ  1.  İkivalentli  metalın  20  qramı  oksigenlə  birləşərək  28  qram  XO  əmələ 

gətirir: 

a)  reaksiyaya  daxil  olan  oksigenin  həcmini  (n.ş.-də  litrlə)  hesablayın;  b) 

metalın nisbi atom kütləsini müəyyən edin. A

r

(O)=16 

Həlli:  Reaksiya  tənliyini  yazıb,  maddə  kütləsinin  saxlanması  qanununa 

əsasən oksigenin kütləsini müəyyən edirik; m(O

2

)=28-20=8 q 

20q        8q             28q 

2X + O

2

 → 2XO                        

2A

r

         32 

4(52)2015 

 

 

54 

a) V(O

2

)=  ·

 

b) A

r

(X)

 

 

Məsələ 2. Birvalentli metalın oksidinin 12,4 qramı su ilə birləşərək həmin metalın 

16 qram hidrooksidini əmələ gətirir. 

a) reaksiyaya daxil olan suyun mol miqdarını hesablayın; 

b) metalın nisbi atom kütləsini müəyyən edin. 

M

r

(H

2

O)=18; A

r

(O)=16