I məqalə M. M. Abbasov amea neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p e. d N. A. Güncegörü

Məsələn: 

 

Sabit valentli elementlər 

Kimyəvi 

elementlər 

Birləşmələrində 

göstərə biləcəyi 

valentlik 

H,  Li,  Na,  K, 

Rb, Cs, F 

I 

O

*

,  Be,  Mg, 

Ca,  Ba,  Zn, 

Hg 

II 

B, Al 

III 

C

** 

IV 

 

Dəyişkən valentli elementlər 

Kimyəvi 

elementlər 

Birləşmələrində 

göstərə biləcəyi 

valentlik 

Pb, Sn, Si 

II, IV 

S, Se, Te 

II, IV, VI 

Cl, Br, J 

I, III, V, VII 

P 

III, V 

N 

III, IV 

Mn 

II, III, IV, VI, VII 

Fe 

II, III 

Cr 

II, III, VI 

Cu 

I, II 

 

4(52)2015 

 

 

12 

Kimyəvi  formulların  və  kimyəvi  işarələrin  qarşısında  yazılan  ədəd  əmsal 

adlanır. 

                   3H

2

O                                           

əmsal                           indeks 

                   2CaCl

2 

                             

      

Kimyəvi formullarda 1 indeksi yazılmır. 

 

Bir valentli metalın əmələ gətirdiyi birləşmələr 

O

ksid 

ortofosfatları 

karbonatlar

ı 

Hidroksid

i 

X

2

O 

XH

2

PO

4

, X

2

HPO

4

, 

X

3

PO

4 

XHCO

3

, 

X

2

CO

3 

XOH 

 

Maddə molekulunun atom kütlə vahidi ilə ifadə olunmuş kütləsinə molekul 

kütləsi deyilir. Molekulyar quruluşlu maddənin molekul kütləsinin karbon atomu 

(

12

C) kütləsinin 1/12-nə olan nisbətinə nisbi molekul kütləsi deyilir. 

Nisbi  molekul  kütləsi  molekulu  təşkil  edən  atomların  nisbi  atom  kütləsinə 

əsasən hesablanır. Hər bir elementin nisbi atom kütləsi indeksinə vurulur, alınan 

hasillər toplanır. Məsələn: 

M

r

(O

2

)= 2·16=32;  M

r

(H

2

)=2·1=2;  M

r

(Cl

2

)=2·35,5=71 

M

r

(H

2

O)= 2·1+16=18;  M

r

 (H

2

SO

4

)=2·1+32+4·16=98 

 

 

1.1.a Kimyəvi formula görə elementin kütlə payının hesablanması və ya kütlə 

payına görə formulun müəyyən edilməsi 

 

Bu cür məsələləri həll edərkən aşağıdakı qaydanı bilmək lazımdır. 

Elementin  nisbi  atom  kütləsinin  onun  indeksinə  hasilinin,  maddənin 

formuluna  görə  hesablanmış  nisbi  molekul  kütləsinə  olan  nisbətinə  həmin 

elementin kütlə payı deyilir. Kütlə payı omeqa (ω) hərfi ilə göstərilir. Kütlə payı 

0-1 arasında qiymət alır. Əgər faizlə soruşulursa 100%-ə vurulur.  

 

)

(

)

(

maddя

M

El

A

n

r

r







;     

%

)

(

)

(

100







maddя

M

El

A

n

r

r



 

0-1 arası qiymət alır.                           0-100% arası qiymət alır. 

 

 

Kimya məktəbdə 

 

13 

 

Məsələ 1. 

 

 

XO

2

-nin  nisbi  molekul  kütləsini 

hesablayın. A

r

(O)=16  

 

Həlli:  XH

4

-də  4H  var.  Hər  bir  elementin  kütlə  payını  üstündə,  nisbi  atom 

kütləsini indeksinə vurub altında yazmaq lazımdır. 

75 25 

XH

4       

X=

12

25

75

1

4







. Deməli M

r

 (XO

2

)=12+2·16=44  

X 4.1 

 

Məsələ  2.  CaCO

3

-da  oksigenin  kütlə  payını  hesablayın.  A

r

(C)=12;  A

r

(0)=16; 

A

r

(Ca)=40 

Həlli: ω (O)=

 

Məsələ 3.  

 

 

Y-i hesablayın. A

r

(Li)=7; A

r

(Fe)=56 

 

Həlli: X



40%-dirsə, 60% Li olar. 

     

60  40 

     Li  X       x= 

 .  

     

3·7

   

x

    

A

r

 (X)=14; M

r

(FeX)= 56+14=70, Y= ·100%=20% 

 

Məsələ 4. 

 

Maddələrin  formulunu  və    b:a  nisbətini  müəyyən 

edin. A

r

(S)= 32; A

r

 (O)=16 

 

 

Həlli: 

50 50 

S O

a       

50·16

a

=50·32;  a=2. Birləşmə SO

2 

olur. 

32   16∙a 

Birləşmələr 

Birləşmədə 

ω (H) 

XH

4

 

25% 

Maddələr 

ω (X):%-lə 

Li

3

X 

40 

FeX 

Y 

Maddələr 

ω (O):%-lə 

SO

a 

50 

SO

b

 

60 

4(52)2015 

 

 

14 

40  60 

S O

b     

16b·40=60·32;   b=3 birləşmə SO

3 

olur.       b:a = 3:2 =1,5 

32 16∙b    

 

Məsələ 5.  

X  və  Y-i  müəyyən  edin.  A

r

(Cu)=64; 

A

r

(S)=32 

   

Həlli:   

                 80      20 

Cu

2

 S   64·x·20=80·32;    x=2.   Birləşmə Cu

2

S 

64·x   32 

          M

r

(Cu

2

S)=Y=2·64+32=160

 

 

Məsələ 6.  

 

X-i hesablayın. A

r

(C)=12; A

r

(H)=1; A

r

(O)=16 

 

Həlli:  

 

 

Məsələ 7. 

 4,38q  CaSO

4

·xH

2

O  birləşməsini  qızdırdıqda  suyunu  tamamilə  itirərək 

kütləsi  20,9%  azalır.  Maddənin  formulundakı  x-ın  qiymətini  müəyyən  edin. 

M

r

(H

2

O)=18;  M

r

(CaSO

4

)=136 

Həlli:  

m(H

2

O)=

=0,91q                 m(CaSO

4

)=4,38-0,91=3,47q 

3,47q 

CaSO

4 

· xH

2

O   3, 47·18x=0,91·136; x=2. Birləşmə CaSO

4

·2H

2

O olur. 

136q              18xq 

 

Məsələ 8. 

 

A

r

(Me)-i hesablayın? A

r

(O)=16. Hər iki halda 

m(oksid)=100q qəbul edin. 

 

Həlli:   

MeO

x/2

-də (Me+

-də 8xq oksigen olar. 

Maddə 

ω (S):%-lə  M

r

(maddə) 

Cu

x

S 

20 

Y 

Maddə 

ω (C):%-lə 

C

n

H

2n

O

n

 

X 

Metal oksidləri 

ω (0):%-lə 

MeO

x/2 

22,56 

MeO

y/2 

50,48 

Kimya məktəbdə 

 

15 

 

Me+8x-də  8x(O)var 

100q-da→ 22,56q             22,56(Me+8x)=100·8x (1) 

MeO

y/2

-də  (Me+

q-da 8yq(O) olar. Onda: 

Me+8y-də →8y(O)var 

100q-da →50,48q olar          50,48(Me+8y)=100·8y  (2) 

1 və 2- vi tənliklərdən sistem tənlik quraq: 

   

bu sistem tənlikdən y-i kənarlaşdırdıqdan sonra aşağıdakı sistem tənlik alınır. 

 

 

Bu  sistem  tənliyi  həll  etsək:  Me=27,46x  alınar.    Me-ın  bu  qiymətini  2-ci 

tənlikdə yerinə yazsaq       50, 48(27,46x+8y)=800y;  1386,2x=396,16y 

x=1; y=3,5 olduqda bərabərlik doğru olur.  Atomların sayının tam ədəd 

olması üçün x=2, y=7 olur. 

MeO

x/2 → 

MeO

2/2

 → MeO olur.   MeO

y/2

 → MeO

7/2

 → MeO

3,5

 →Me

2

O

7

 olmalıdır. 

Ar(Me)=27,46x=27,46·2=54,92 bu manqandır (Mn). 

 

Məsələ 9. 

Mis kuporosu (CuSO

4

·5H

2

O) və kristalik soda (Na

2

CO

3

·10H

2

O)qarışığında 

kütləcə 38% su vardır. Qarışıqdakı hər bir maddənin kütlə payını (%-lə) 

hesablayın. 

Həlli:  

Qarışıqdakı  mis  kuporosunun  kütlə  payını  x  ilə  işarə  edək.  Onda  qarışığın  m 

qramında ω= 

  düsturuna  əsasən  mx  qram  mis  kuporosu  və  (m-mx) 

qram kristallik soda olar:  

M

r

(H

2

O)=18;  M

r

(CuSO

4

·5H

2

O)=250;  M

r

(Na

2

CO

3

·10H

2

O)=286.  Onda  mx 

qram  CuSO

4

·5H

2

O-da  suyun  kütləsi 

Suyun  kütlə  payına  görə 

qarışıqdakı suyun kütləsi 0, 38m olar.  

Onda:    0,38m= 

 

0,38m=0,36mx+0,63m-0,63mx   →  0,63mx-0,36mx=0,63m-0,38m 

0,27mx=0,25m; x=

 

Deməli m qram qarışıqda ω (CuSO

4

·5H

2

O)=0,925 və ya 92,5% 

Onda: ω (Na

2

CO

3

·10H

2

O)=100-92,5=7,5% olur. 

 

 

4(52)2015 

 

 

16 

1.1 b. Kimyəvi formul əsasında elementlərin kütlə nisbətinin hesablanması və 

kütlə nisbətinə əsasən kimyəvi formulun çıxarılması 

 

Məsələ  10.  CaCO

3

-də  elementlərin  kütlə  nisbətini  müəyən  edin.  A

r

(Ca)=40; 

A

r

(C)=12; A

r

(O)=16. 

Həlli:  Bu tip məsələləri həll edərkən hər bir elementin nisbi atom kütləsini 

indeksinə vurub işarəsinin altında yazmaq lazımdır. Alınan ədədləri elə bir ədədə 

bölmək lazımdır ki, ən kiçik tam ədədlərin nisbəti alınsın. 

CaCO

3    

m(Ca):m(C):m(O)=40:12:48=10:3:12 

40:12:48 

Birləşmədə elementlərin kütlə nisbəti verildikdə kimyəvi formulu müəyyən 

etmək üçün, hər bir elementin birləşmədəki kütləsini nisbi atom kütləsinə bölmək 

lazımdır. Bu nisbət elementin birləşmədəki indeksinə bərabər olur. Bu indekslərin 

nisbəti  əsasında  kiməyəvi  formulu  müəyyən  etmək  olur.  Məsələn:  X

a

X

b  

birləşməsi üçün: a:b =

 

 

Məsələ  11.  C

x

H

y

  karbohidrogenində  m(C):m(H)=9:1  kimidirsə,  karbohidrogenin 

formulunu müəyyən edin. A

r

(C)=12; A

r

(H)=1 

Həlli:    

  9   1       

C

x

H

y   

x:y=

 sürətləri 4-ə vurub tam ədədlər almaq lazımdır.  

 

12  1

 

                       x:y=

 birləşmə C

3

H

4 

olur.

 

 

Məsələ 12. Ca

x

S

y

O

z 

birləşməsində m(Ca):m(S):m(O)=5:4:8 kimidirsə birləşmənin 

formulunu müəyyən edin. A

r

(Ca)=40; A

r

(S)=32; A

r

(O)=16 

Həlli: 

                          5      4     8 

qaydaya əsasən Ca

x 

S

y

O

z 

                         40    32    16 

x:y:z= 

  məxrəcləri 8-ə ixtisar edək.   x:y:z=

= 1:1:4 Birləşmə 

CaSO

4

 olur.  

 

Kütlə  nisbətinə  görə  formulun  müəyyən  edilməsi  qaydası  eyni  ilə  kütlə 

payları  nisbətinə  görə  formulun  tapılması  qaydasında  tətbiq  olunur.  Yəni 

elementlərin kütlə payları işarəsinin üzərində, nisbi atom kütlələri altında yazılır. 

İndekslərin nisbəti tapılır. 

 

 

Kimya məktəbdə 

 

17 

 

Məsələ13.  

Birləşmənin  formulunu  müəyyən  edin.  

A

r

(C)=12; A

r

(O)=16; A

r

(H)=1 

 

Həlli:  

Elementlərin kütlə payları cəmi faizlə 100% olmalıdır. Onda:  

ω (H)=100-(41,4+55,1)=3,5%          

41,4  3,5  55,1 

C

x  

H

y 

O

z     

12     1    16 

x:y:z=

=3,45:3,5:3,45=1:1:1 

                                                                    

Birləşmənin  sadə  formula  CHO  olur.  Onda  bu  sadə  formula  uyğun  gələn 

C

4

H

4

O

4  

olur. 

 

 

1.2. Nisbi atom, nisbi molekul kütləsi, molyar kütlə, molyar həcm əsasında 

məsələlərin həlli üsullarının kimyanın tədrisində rolu 

 

Maddələrin  tərkibi  müxtəlif  kimyəvi  üsullarla,  kimyəvi  təcrübələrin 

nəticələrini təhlil etməklə müəyyənləşdirilir. 

Kimyəvi  birləşmələrin  tərkibi  alınma  üsulundan  və  tapılma  yerindən  asılı 

olmayaraq, həmişə sabit olur. Bu qanun 1799-cu ildə fransız kimyaçısı C.L. Prust 

tərəfindən  kəşf  edilmişdir.  Maddə  tərkibinin  sabitliyi  qanunu  hazırda  aşağıdakı 

kimi ifadə olunur.  

Alınma  üsulundan  asılı  olmayaraq,  molekulyar  quruluşlu  kimyəvi 

birləşmələrin tərkibi və xassələri həmişə sabit olur.  

Molekulyar  quruluşlu  maddələrin  tərkibi  və  xassələrinin  dəyişməzliyi 

barədə  olan  bu  qanun  kimyanın  əsas  qanunlarından  biridir.  Qeyri-molekulyar 

quruluşlu bir çox birləşmələr üçün tərkibin sabitliyi qanunu ödənilmir. 

Bildiyimiz  kimi  maddələrin  hamısı  molekulyar  quruluşlu  deyil.  Onların 

böyük  bir  qrupu  atomlardan  və  ionlardan  təşkil  olunur.  Bəs  bu  maddələrin 

kimyəvi formulları necə tərtib olunur? 

Qeyri-molekulyar  quruluşlu  maddələrin  kimyəvi  formulu  birləşmədəki 

element  hissəciklərinin  (atom  və  ionların)  say  nisbətinə  əsasən  tərtib  edilir.  Bu 

nisbətləri  bilmək  üçün  qeyri-molekulyar  quruluşlu  maddənin  kristalında  bir 

Maddə 

ω(C):%lə 

ω(O):%lə 

C

x

H

y

O

z

 

41,4 

55,1 

4(52)2015 

 

 

18 

element  hissəciyinin  başqa  elementin  neçə  hissəciyi  ilə  əhatə  olunduğu 

(birləşdiyi) müəyyənləşdirilməlidir. Maddənin kristal quruluşunun fiziki üsullarla 

tədqiqi belə məlumatlar əldə etməyə imkan verir. Bu cür tədqiqatların nəticəsində 

məlum  olmuşdur  ki,  kvarsda  Si  və  oksigen  atomlarının  say  nisbəti  1:2  kimidir. 

Deməli, onun formulu SiO

2

 kimidir. Alüminium xloriddə isə atomların say nisbəti 

1:3 kimi olduğu üçün formulu AlCl

3

 kimidir.  

Hər  hansı  elementin  nisbi  atom  kütləsinin  bir  atomunun  kütləsinə  nisbəti 

sabit ədəddir. 

Məsələn: N(H)=

23

 

N(O)=

02·10

23 

Başqa elemetlərin əmələ gətirdiyi bəsit maddələr üçündə oxşar hesablamalar 

aparsaq, hər dəfə eyni ədədin (6,02·10

23

) alındığını görərik.

 

N(C)=

= 6,02·10

23

;      N(N)= 

= 6,02·10

23

 

 

6,02·10

23

  ədədi  məşhur  italyan  alimi  Amedeo  Avoqadronun  şərəfinə 

Avoqadro ədədi (N

A

) adlandırılmışdır. Bu böyük ədəddən praktiki hesablamalarda 

istifadə etmək əlverişli deyil. Ona görədə Avoqadro ədədi qədər hissəciyin sayını 

ifadə etmək üçün mol adlanan vahid qəbul edilmişdir.  

Karbon  izotopunun  (

12

C)  12q-dakı  atomların  sayı  qədər  hissəciyi  (atom, 

molekul,  ion  və  s.)  olan  maddə  miqdarı  mol  adlanır.  Buradan  belə  nəticədə 

çıxarmaq  olar:  hər  hansı  bir  atomlu  bəsit  maddənin  1  molunda  Avoqardo  ədədi 

(6,02·10

23

), yəni N

A

 qədər atom, yaxud istənilən mürəkkəb maddənin 1 molunda, 

N

A

 qədər molekul olur.  

Mürəkkəb  maddənin  1  molundakı  hər  hansı  elementin  sayı  maddənin  mol 

miqdarı ilə elementin indeksi və Avoqadro ədədi hasilinə bərabər olur. 

Məsələn:  0,2  mol  H

2

SO

4

-də  neçə  H  və  neçə  O  atomu  olduğunu 

hesablayaraq. 

N(H)=ν

(maddə)

·(H-indeksi)·N

A

=0,2·2·6,02·10

23

=0,4·6,02·10

23

=2,408·10

23 

N(O)= ν

(maddə)

· (O-indeksi)·N

A

=02·4·6,02·10

23

=0,8·6,02·10

23

=4,816·10

23 

Maddələrin 1 molunda olan hissəciklərin sayı (6,02·10

23

) Avoqardro sabiti 

(N

A

) adlanır: N

A

=6,02·10

23

  mol

-1

. Avoqadro sabitinin Avoqadro ədədindən fərqi 

onun müəyyən vahidlə (mol

-1

) ölçülməsidir.

 

Aydındır  ki,  maddə  miqdarı  (ν) dəyişdikdə  hissəciklərin  sayı  da 

dəyişəcəkdir. Bu asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar: N=ν·N

A 

Kimya məktəbdə 

 

19 

 

Məsələ 1. 0,2 mol CO

2

-dəki molekulların sayını müəyyən edin. 

Həlli: N

(molekul)

= ν

(maddə)

 ·N

A

= 0,2·6,02·10

23

=1,204·10

23

 

Molekulların sayına əsasən hər hansı maddənin mol miqdarı ν=N

(molekul)

/N

A 

düsturu əsasında hesablanır.  

 

Məsələ 2.  9,03·10

23

 molekul H

2

S-in mol miqdarını hesablayın.  

Həlli: ν=

=1,5mol 

Mürəkkəb  maddənin  verilmiş  mol  miqdarında  elementlərin  atomlarının 

ümumi  sayı  soruşulursa,  onda  maddənin  mol  miqdarını  onun  tərkibindəki 

elementlərin  indekslərinin  cəminə,  alınan  hasili  isə  Avoqadro  ədədinə  vurmaq 

lazımdır. 

N(atom)

ümumi

= ν(maddə)·(indekslərin cəmi)·N

A 

Kimyəvi  formulda  1  ədədi  indeksdə  yazılmır,  əgər  elementin  indeksi 

yoxdursa, onu 1 götürmək lazımdır. 

 

 

Məsələ 3. 0.5 mol H

2

SO

4

-də ümumilikdə neçə atom vardır? 

Həlli: N(atom)

üm

=0,5·(2+1+4)·6,02·10

23

=3,5·6,02·10

23

=21,07·10

23

 

Maddənin 1 molunun qramla ifadə olunmuş kütləsinə molyar kütlə deyilir 

(vahidi  q/mol  olur).  Hər  hansı  maddənin  molyar  kütləsini  (M)  hesablamaq  üçün 

Avoqadro  sabitini  maddəni  təşkil  edən  hissəciklərin  (atom,molekul,  ion)qramla 

ifadə olunmuş kütləsinə vurmaq lazımdır.        M(atom)=m

a

(element)·N

A

 

 

Məsələ 4. Dəmirin (Fe) molyar kütləsini hesablayın. m

a

(Fe)=9,277∙10

–24

 q 

Həlli: M(Fe)=9, 277·10

-23

q·6,02·10

23

 mol

-1

=56q/mol 

Çox atomlu bəsit maddələrin molyar kütləsini hesablayarkən bəsit maddəni 

əmələ gətirən elementin atomunun kütləsini indeksinə alınan hasili isə Avoqadro 

ədədinə vurmaq lazımdır.  

 

Məsələ 5. H

2

-nin molyar kütləsini hesablayın. m

a

(H)=1,67∙10

–24

 q 

Həlli: M(H

2

)=2·1,67·10

-24

q·6,02·10

23 

mol

-1

= 2q/mol 

Mürəkkəb  maddələrin  molyar  kütləsini  hesablayarkən  maddəni  təşkil  edən 

hər  bir  elementin  indeksini  onun  atomunun  kütləsinə  vurub  alınan  hasilləri 

cəmləmək lazımdır. Alınan cəmi isə Avoqadro ədədinə vurmaq lazımdır. 

 

Məsələ 6. Suyun (H

2

O) molyar kütləsini hesablayın. m

a

(O)=2,67∙10

–24

 q 

Həlli: M(H

2

O)= (2·1,67·10

-24

+2,67·10

-24

)q·6,02·10

23 

mol

-1

=18q/mol 

Hesablamalar göstərir ki, maddənin molyar kütləsi qramla ifadə olunduqda, 

ədədi qiymətcə onun nisbi atom kütləsinə (əgər o atomlardan təşkil olunmuşsa) və 

4(52)2015 

 

 

20 

ya  nisbi  molekul  kütləsinə  (əgər  molekullardan  təşkil  olunursa)  bərabərdir. 

Məsələn:  

M

r

(H

2

)=2                          M(H

2

)=2q/mol 

M

r

(H

2

O)=18                       M(H

2

O)=18q/mol 

Müqayisədən  göründüyü  kimi,  maddələrin  molyar  kütləsi  vahidinə  görə 

nisbi  atom  və  ya  nisbi  molekul  kütlələrindən  fərqlənir.  Yəni  molyar  kütlə  ölçü 

vahidinə malikdir.  

Yuxarıdakı  izahatlara  əsasən  demək  olar  ki,  molyar  kütlə  anlayışı  həm 

kimyəvi elementlərə, həm də molekulyar və qeyri-molekulyar quruluşlu  bəsit və 

mürəkkəb  maddələrə  tətbiq  olunur.  Maddənin  molyar  kütləsindən  və  Avoqadro 

sabitindən  istifadə  etməklə  istənilən  maddənin  bir  molekulunun  və  ya  istənilən 

elementin bir atomunun kütləsini aşağıdakı düsturlarla hesablamaq olar. 

m(molekul)=M/N

A

;  m(atom)=M(atom)/N

A