I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Kuzatish. Kuzatish – psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan biri bo`lib, psixik xodisalarni maqsadga muvofiq va tizimli ravishda idrok etishga asoslangandir. Kuzatish – tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib maxsus tashkil etilgan idrok jarayonidir. Kuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayot­gan xodisalarga faol ta’sir ko`rsatish, ularni o`zgartirish, kuzatish amalga oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko`rinishda qaytadan yaratib bo`lmaslik kabi xususiyatlar qayd etiladi. Shunga qaramay bu metod xaligacha asosiy psixologik metodlardan biri bo`lib kelmoqda. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg‘ulari, nerv sistemasining tashqi ifodalari, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi,xulq-atfori, nutq faoliyati va xakozolar o‘rganiladi. Ammo o‘ta murakkab ichki psixik kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xotira va aql-zakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni yetarli. Masalan, go‘dak bolani kuzatishda uning harakatlari, o‘yinchoqlarga munosabati, his-tuyg‘usi, talpinishi, mayli, hoxishi aniqlanadi. o‘quvchining darsdagi xolatini kuzatishda esa diqqatning hususiyati, tashqi qo‘zg‘atuvchi bilan ta’sirlanishi, temperamenti, xatti-harakatining sur’ati, emotsional kechinmasining o‘zgarishi to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plashga imkoniyat tug‘iladi. o‘spirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuyg‘usining o‘zgarish xususiyatlari, g‘alabaga intilishi, o‘zining harakatini idora qila olishi yuzasidan materiallar yig‘ish mumkin. Ishchining dastgoh yonidagi faoliyatini kuzatish natijasida uning o‘z diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda o‘zini tutishida rajasi haqida keng ma’lumotlar yig‘iladi. Keksalarning muloqot jarayonini ko‘zatish ularning harakteri, nutq faoliyati, his-tuyg‘usi, ekstravertivligi yoki intravertivligi, qiiziquvchanligi va ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir.

Tashqi kuzatishda ba’zan tafakkur bo‘yicha ham ma’lumotlar olish: ish ustidagi kayfiyatini fikrning muayyan ob’ektiga yo‘naltirilganini, tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga, berilmaslikni, chehradagi tashrif va iztirobni, ko‘zdagi g‘ayrtabiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy xolatlarni kuzatib tafakkurning kechishidagi o‘zgarish aniqlash mumkin. Bulardan tashqari, qo‘lning titrashi, asabiylashish, nutqning bo‘zilishi, hissiyotning beqarorlashuvi ham inson ruhiyatidagi o‘zgarishlar bo‘yicha ma’lumot beradi. Psixologiya fanida o‘zini-o‘zi ko‘zatishdan (introspeksiyadan) ham foydalaniladi. Ko‘pincha tajribali psixolog yoki yuqori malakali o‘qituvchi o‘zini-o‘zini ko‘zatish orqali ilmiy xulosa chiqara biladi. Masalan, o‘z tafakkurini kuzatib o‘zida emotsional o‘zgarish haqida, shuningdek, tafakkurning ichki mexanzmlari vujudga kelishi va kechishi haqida ma’lumot oladi. Natijada tafakkurning sifati mazmuni va mohiyati va qaytarishda, qanday tezlikda, qay shaklda ro‘y berish kuzatadi. Chet el psixologiyasida o‘zini o‘zi ko‘zatishning inson ruhiyatini o‘rganishdagi rolini ifodalovchi ilmiy-amaliy materiallar to‘plangan. Introspeksiya yo‘nalishining yirik namoyandalari o‘zlarini o‘zlari ko‘zatganlar va to‘plagan materiallarini tahlil qilib umumiy psixologik qonuniyatlarni yaratishga harakat qilganlar lekin inson turli faziyatlarda o‘zini bir xil boshqara olmaydi va shuning uchun bu metodning ilmiy ahamiyati katta emas. Shunday qilib, ko‘zatish metodining qulay va samarali jixatlari bilan birgina zaif tomonlari ham mavjud. Shu sababli insonning murakkab psixikasi boshqa metodlardan foydalanib tadqiq qilinadi.

Eksperiment. Eksperiment – ilmiy bilishning asosiy metodlaridan biri. Uniig kuzatishdan asosiy farqi shundaki, unda tadqikotchi o’rganilayotgan va­ziyatga faol ta’sir ko’rsatadi, bir yoki bir necha o’zgaruvchilar bilan manipulyatsiyalarni amalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda o’rganiladi.

Eksperimentning ikki turi ajratiladi: laboratoriya eksperimen­ti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jixozlangan joylarda, kattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabi­iy eksperiment esa sinaluvchi uchun odatiy bulgan sharoitga yakin sha­roitda utkaziladi va unda sinaluvchi eksperiment ob’ekti ekanini bilmaydi. Bu xolat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zurikish, tadkikot natijalarini o’zgartirib yuborishga in­tilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlarni bartaraf etish imkonini beradi.

Masalan, maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasini o’rganish uchun uni aloxida xonaga olib chiqib, shu yerda unga bir kator so’zlarni o’qib berib, so’ngra qaytarishni talab qilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. Shuning uchun bolaning ichki emotsional zurikishi (xavotirga tushishi, shubxalana boshlashi va xokazo) unga topshirikni imkoniyatlari darajasida bajarish uchun yo’l qo’ymaydi.

Demak, eksperimentdan olingan natijalarni xaqqoniy deb bo’lmaydi. Bordi-yu, bola bilan o’yin o’ynab, unga xaridor rolini berib aytilgan narsalarni «do’kondan» xarid qilish vazifasi topshirilgan bo’lsa, u olib kelgan narsalariga qarab nimani eslab qolganini, nimani unut­ganini aniqlash qiyin emas. Demak, shunday shaklda tabiiy eksperi­ment natijalari ancha xaqqoniy bo’ladi.

Eksperimentni utkazish jarayonida tadkikotda ishtirok etayotgan bola bilan uzaro ishonchga asoslangan munosa-batni urnatish, mu-lokotga dustona, ilik oxang baxsh etish, bolani uz oldiga utkazish, bolaning xa­tolariga ortikcha e’tibor bermaslik, 10 bolaning individual psixologik xususiyatlariga moslashtirish zarur.


Rejalashtirish bos-kichida tadqikot mak-sadini, sinaluvchilar tarkibini anik, bel-gilash, eksperimentda ishlatiladigan meto-dikalar­ni, eksperi-mentni utkazish sharoitini (joy va vaktini) aniklashtirish, barcha sharoitlarni oldindan yaratib kuyish zarur;


Eksperimental tadqiqotni tashkil etish va amalga oshirishda bir kator talablarga rioya etish kerak. Ushbu talablar G.U.Uruntaevava Yu.A.Afonkina tomonidan tizimlashtirilgan bulib, ular kuyidagilardan iborat:

Bola bilan o’tkazilayotgan eksperiment uzoq davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida uzgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadkikotchidan tashqari eksperiment bayonnomasini tushuvchi shaxs xam ishtirok etadi. Eksperimentning yana ikki turi aniklovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment xam ajratiladi. Aniklovchi eksperimen­tda bola psixik tarakkiyotiga xos muayyan xususiyatlar qayd etiladi. Masalan. ota-onalar o’rtasidagi nizolarning bola emotsional xolatiga ta’sirini aniklash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalarni aniklash va ularning emotsional soxasini o’rganish xamda olingan natijalarni boshqa bolalarning natijalari bilan solishti­rish kerak buladi. Natijada shunday xodisa - ota-onalarning o’zaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi o’rtasida aloqadorlik mavjud­ligi ta’kidlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol ta’sir ko’rsatilishi oqibatida unda ro’y beradigan o’zgarishlar aniqlanadi. Masalan, ota-ona o’rtasidagi munosabatni yaxshilash bola emotsional soxasiga qanday ta’sir ko’rsatishini aniqlash mumkin.

Buning uchun ota-onasi o’rtasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional soxasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi o’rtasidagi munosabat nizoli bulib kolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini o’zaro solishtirish yoki bolaning avvalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarini o’zaro qiyoslash mumkin.

Shuningdek ayrim o’rinlarda nazorat eksperimenti xam ajratila­di. Bu eksperiment ko’p jixatdan aniqlovchi eksperimentga o’xshab ketadi. Uni o’tkazishda ko’zlangan maqsad faol ta’sir ko’rsatilgan guruxdagi uzgarishlarda aynan ta’sirning roli qanday bo’lganini aniklashdan iborat. Buning uchun faol ta’sir ko’rsatilgan gurux bilan xech qanday ta’sir ko’rsatilmagan nazorat guruxining natijalari o’zaro solishtiriladi. Agar o’rtadagi farq ancha sezilarli bo’lsa, demak, bi­rinchi guruxdagi o’zgarishlarga aynan o’tkazilgan ta’sir sabab bo’lgan degan xulosaga kelinadi.

Tajriba metodi o‘z navbatida tabiyva laboratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda qo‘llanadi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F. Lazurskiy ta’riflagan. Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chiqarish jarayonlari a’zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o‘zgarishlari, o‘zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitdan inson psixikasini o‘rganishda sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘quvchilari, ishchilar, dehqonlar, xodimlar va hakozolar) ning o‘zlari bexabar bo‘lishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazin kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, javob va fabrika esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Laboratoriya (klinika) metodi ko‘pincha individual (goho guruh va jamoa shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo‘l-yo‘riqlar, tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (displeyrlar, Qurilmalar, moslama va jixozlar, xolatlar, funksiyalar, vujuga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o‘lchashda qo‘llanadi. Ko‘pincha detektorlar, elektron va radio o‘lchagichlar, sekundamer, refleksometr, xronorefleksometr, lyuksmetr, anomaloskon, tahistakop, audnometr, esteziometr, eletrominogramma elektroensifi-logramma kabilardan foydalaniladi. Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkurlarning xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy va aqliy zo‘riqish singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. Ko’pincha laboratoriya sharoitida kishilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko‘tarilishi) ning metodlari yaratiladi. Asboblarning ko‘rsatishi bo‘yicha o‘zgarishlar, rivojlanish dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish, emotsional-irodaviy, asabiy zo‘riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo‘layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi. Tajriba aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalanovchi) va tekshirish qismlariga bo‘linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki xolat, o‘yin, mehnat, o‘qish kabi faoliyatlarda tadqiq qilinadi. Tadqiqot ob’ektining aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga ta’sir o‘tkazmaydi. Shu pallada sinaluvchiga hatto, yo‘lovchi savollar bilan ham yordam bermaslik tajribaning prinsipi hisoblanadi.