I. O`zbek she`riyati vaznlari va ular ichida sarbastning o`rni

II. O‘zbek she‘riyatida sarbast tizimining taraqqiyoti
She`riyat – insonning qalb ko`zgusi, badiiy ijodning his-tuyg’u va fikrlarga boy betakror namunasidir. Chunki unda nutq ritm, musiqiylik, ohangdoshlik, band va qofiya, turli tasviriy vositalar asosida qayta tashkil qilinadi. Koinot gultoji bo`lmish inson ruhining rang-barang evrilishlari, parvozi va jilolari faqat she`riyatdagina eng yuksak maqomlarda, o`sha taranglik va ko`tarinkilikda ifoda topadi. She`riy shakllarning zamonlar o`tishi bilan almashinib borishi, o`zgarishi, ehtimolki, ana shu bilan izohlanadi. Chunonchi, o`zbek she`riyati tarixiga ham nazar tashlaydigan bo`lsak, she`r shakllaridan faqat vaznning o`zi ham tarixiy sharoit taqozosi bilan hamisha o`zgarib turganligini ko`rishimiz mumkin. Turkiy fol’klorda sarbast va barmoq asosiy vazn edi. Bu «Devoni lug’otit turk»ka kiritilgan she`riy parchalardan, O`rxun-Enasoy yodgorliklari, «Irq bitik» kabi yozma obidalardan ma`lum:
Bardi kozum japuqi,
Aldi ozum qonuqi.
Qanda eriinch qaniqI,
Emdi uzin uzg’urur.
«Ko`zimning nuri ketdi, mening ruhimni ham olib ketdi. U hozir qayerda ekan? endi meni uyqudan uyg’otadi».9 Ushbu she`r 4+3+7 vaznli barmoqda yozilgan. «Irq bitik»dan olingan mana bu parchada esa erkin vazn ayon sezilib turibdi:
Keyinchalik arablar istilosi bilan bog’liq ravishda aruz she`riy tizimiga o`tildi. Aruz to XX asr boshlariga qadar o`zbek she`riyatining bosh vazni bo`lib qoldi. Ayni paytda xuddi shu davrda ham Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy, Qul Ubaydiy kabi shoirlar barmoqda ijod etdilar, folklor namunalari barmoqda yaratilaverdi. XX asrning boshlariga kelib ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o`zgarishlar badiiy adabiyotda ham in`ikos eta boshladi. Jahon adabiyotining samarali ta`sirida aruzning istifoda etilish doirasi torayib, u o`z o`rnini barmoq va sarbastga bo`shatib bera boshladi. Hatto Muqimiy ijodidayoq (XIX asrning ikkinchi yarmi) barmoq vaznida yozilgan she`rlarni uchratamiz. Hamza 1914 yilda «SHe`ri mansur»ni yaratdi. Bu she`r garchand mansur, ya`ni nasrdagi she`r deyilsa-da, unda misralar, qofiya, inversiya borligini hisobga olib, uni sarbast she`r deyish mumkin, chunki unda faqat vazngina erkindir.⁵
Cho`lpon 1922 yilda – «Buloqlar» to`plamiga kirgan «Tun» sarlavhali she`riga«Erkin she`r» degan qayd belgisi qo`yadi. 1919 yilda yozilgan «Hukm kunida» she`ri ham sarbastda yozilgan. Hamzaning 1927 yilda yozilgan «Qutlug’ bo`lsin» sarlavhali sarbast she`ri ham «o`zbek adabiyotida uchramagan vaznda yozilganligi», - qayd etilgan.10 Bu faktlar sarbast 10-yillarning o`rtalaridanoq amalda bo`lganligidan dalolat beradi.
Erkin vazndagi she`rning yaxshi namunalarini Fitrat, Cho`lpon, Botu (Mahmud Hodiev) singari shoirlar ijodida ko`rish mumkin. Fitrat va Cho`lponning sarbast vaznidagi she`rlari juda ko`p adabiyotshunoslar tomonidan taxlil va tadqiq etilganini xisobga olib, biz Botuning erkin vazndagi she`rini misolga olamiz:
«Turmush fazosida qanot silkib,
erkin havolarni elpib-elpib,
O`zni unutgan qush,
Yerga tush!» -
Dedi zaharli qo`pol bir tovush.
Qushning ichida boshlandi tashvish.

Yosh qush qanotlarini sekin-sekmn qoqdi,

Umid bilan yo`lga boqdi.
Chunki, bildi:
Istar: har yoz – har qish...
Istar: mukofot – har yumush, har ish...
Qushga ham oq yo`l berilmas tekin...
SHuning uchun u demadi sira:
«Bezdim tilakdan, yashashga nafrat,
«Umid» so`ziga tuganmas la`nat,
Uchdi yo`qlikka mendagi hikmat,
Endi uchmoqqa yo`q menda qudrat!»
(«Yarali qush».)11
She`r 1925 yilda yozilgan bo`lib, shoir unga «kasal chog’larim» degan izohni ham ilova qilgan. SHe`r bir qarashda Cho`lponning «Qushning hadigi» she`rini esga soladi. Cho`lpon bu she`rida qafasga tushib qolgan, bu qafasdan chiqish uchun jon-jahdi bilan urinayotgan, ammo biror natijaga erisholmay ko`m-ko`k dala-o`rmonlarni, o`zining ozod chog’larini eslab achchiq-achchiq yig’layotgan qushning iztiroblarini ifoda etgan. Tashqi jihatdan ushbu she`rda ham shoir go`yoki o`zining bemorlik chog’larini yarali qushga o`xshatyapti. Go`yo kasallik «qo`pol bir tovush» shaklida uni o`zi chiqqan yuksakliklardan tushishga majbur etayotir. qush esa xastalikni engolmay taslim bo`lmoqda... Ammo 26 yoshidayoq aksilinqilobchi dushman sifatida qamoqqa olingan va tergov hibsxonalaridagi, Solovets orollaridagi kontslagerdagi uzoq muddatli qiynoqlar, sarson-sargardonliklardan so`ng 1938 yilning 9 mayida 34 yoshida Toshkentda otib tashlangan shoir qush va uni tazyiq ostiga olgan «qo`pol bir tovush» timsoli ostiga chuqur ma`noli ramzlarni yashirgan, desak yanglishmaymiz. Chunki qush ozodlik, hurlik ramzi. «erkin havolar», «yosh qush», «umid bilan yo`lga boqdi», «qushga ham oq yo`l berilmas tekin» singari jumlalar shoir bu she`rida 20-yillarning mudhish manzarasini ramzlar orqali ifodalagan deyishga asos beradi. Millat va adabiyot taraqqiyoti uchun kurashgan Botu siqiq ijtimoiy-siyosiy muhitda «endi uchmoqqa menda yo`q qudrat» deya ba`zan chekinishga majbur bo`ladi. Bu cho`lponning «Muhit kuchlik ekan, bo`ynimni egdim» singari afsusnomasini esga soladi.
Botu ana shunday ramziy, kuchli ijtimoiy mazmunni sarbast vazni orqali ifoda etadi. SHe`rdagi erksizlik, ta`qib haqidagi bosh motiv go`yoki erkin vazn orqali kuchli kontrast usulida ochib beriladi. SHoir muhitning erksizligiga vaznning erkinligini qarama-qarshi qo`yadi. She`r misralari 10|10|6|3|10|10 - 13|8|4|6|8|- 10|10|10|10|10|10 hijoli. Qofiya mavjud bo`lsa-da, bu qofiya ma`lum izchillik asosida takrorlanib tekis ritmni hosil qilmaydi. Shoir vaznni ham, qofiyani ham, bandni ham erkin ravishda tashkillashtiradi.
G’.G’ulomning bundan tashqari yana «To`qinish», «Madaniy qatra», «To`lqinlar oldida», «Tugasin takiya», «Non», «Qalblar mojarosi» kabi qator she`rlari ham tom ma`nodagi sarbastda bitilgandir. Ularda ham shoir she`riy misralarni uzun-qisqa tarzada shakllantirib, ba`zan qofiyadan foydalangan holda, sochmaga yaqin shaklda o`z his-tuyg’ularini izhor etadi.
M. Shayxzodaning quyidagi she`ri ham erkin vaznning yaxshi namunasi bo`la oladi:
Bir tush ko`rdim, - 4
Tushimda go`yo - 5
O`n sakkiz yashar ekanman,- 8
YOshgina o`smir... - 5
Sezishlarim, - 4
Kezishlarim - 4
O`n sakkiz bahorni - 6
Ko`rgan umr... - 4
O`n sakkiz yoshimdaman, ammo g’alati, - 11
Ko`p ko`rganman, - 4
Ko`p yurganman, - 4
Ko`plar bilan uchrashganman, - 8
Qancha do`stdan ajrashganman, - 8
YUragim o`n sakkiz yashar, - 8
Ammo g’alati: - 5
Ellik uchda ekanimni aqlim biladi.15 – 13
Ko`rinib turganidek, she`rdagi hamr bir misrada hijolar soni turlicha, o`qilganda esa bu misralar she`riy misralarni emas, nasrni, sochmani esga soladi. Chunki unda hijolar tengligiga asoslangan izchil ritm yo`q. Shoir «dunyo boqiy» nomli ushbu she`rida o`z umrini o`n sakkiz yoshli o`spirinning qalbi-yu ellik uch yoshli barkamol insonning aqli bilan sarhisob etadi. Hayotda esa hech qachon bunday bo`lishi mumkin emas, chunki o`n sakkiz yoshimizda hali aqlimiz to`lishmagan, aqlimiz to`lishgan mahalda esa yoshlikning asov his-tuyg’ulari qalbimizni allaqachon tark etgan bo`ladi. Shuning uchun shoir buni tush vositasida ifoda etadi. Ayni paytda shoir o`n sakkiz yoshdagi his-tuyg’ularning beboshligini, shiddatliligini sarbast vositasida, aqliy barkamollikni esa misralarning ma`noviy to`liqligi, pishiqligi vositasida aks ettirgan. She`rda insoniyatning his-tuyg’ularning jo`shqinligi-yu aqliy barkamollikni omuxta qilishdek ushalmas orzusi, shu orzuning amalga oshmasligidan tug’ilgan iztirob juda ajoyib tarzda sarbast vositasida ifoda etilgan:
Qalbim o`n sakkizu aqlim ellik uch,
Omixta bo`lgandek tajriba va ku...
Lavhalar g’oyib bo`ldi,
Men uyg’ondim shu zahot.
Qani, oh, shu taxlit bo`lsaydi hayot,
Lekin, yo`q!
Bu tushlar aldoqchi, hayhot!
Aldoqchimi? Kim aytdi?
Yo`q, uncha emas!..
Nimtalab bo`linsaydi tushim ikkiga,
Yarmi rost bo`lar edi, yarmi gumon,
Ellik foiz yo`q gapu,
Ellik foiz rost,
Negakim, ellik uch –
CHin rostakam son,
O`n sakkiz esa –
afsuski, yolg’on!
Vaqt oldidagi ojizlik, uni ortga qaytarib bo`lmasligi, inson faqat mehnat, mashaqqat, ijod va yaratuvchilik bilangina Vaqtni ramzan engishi mumkinligi haqidagi ma`yus tuyg’ular Asqad Muxtor tomonidan ham sarbast vaznidagi she`rda ifoda etilgan; A. Muxtor ham xuddi Shayxzodadek tush vositasidan foydalandi:<sup>6</sup>
Tushlarim, bezovta tushlarim, - 9
Birovdan yashirgan hislarim... - 9
Bormi shoir zoti orasida - 10
Tushda ko`rganiga erishgan? - 9
Bugun keksa chinor soyasida - 10
Men chalqancha yotgan bola emishman... - 11

Men xafahol uyg’ondim, albatta: - 10

Quyosh hamon to`kar tuganmas nurin, - 11
Ko`k maysalar tagidan asta - 9
Betinim jildirab oqadi umrim! - 11

Quchoq ochib, - 4

Ko`kka talpinaman: - 6
Vaqt, nimasan? Aytgil aslingni! - 9
...Indamaydi. Faqat zangor ummon - 10
To`ldiradi butun jismimni.16 – 9
Garchand she`rda misralardagi hijolar soni asosan bir-biriga yaqin (9, 10, 11) bo`lsa-da, turoqlar izchilligiga rioya qilinmaganligi she`r ritmida juda notekislikni keltirib chiqarganki, bu erkin vaznning belgisidir. Lirik qahramon tushida o`zini musaffo go`daklik chog’lariga qaytgan qiyofada ko`rib, uyg’ongach, benihoya iztirobga tushadi. Chunki tabiatda Vaqt go`yo go`yo yo`qdek, olam asli qadimgiday, quyosh nur to`kib turibdi, maysalar ko`m-ko`k... Ammo Insonning umri o`tib bormoqda, uning uchun Vaqt tushunchasi juda sezilarli... Shuning uchun lirik qahramon6 «Vaqt, nimasan? Aytgil aslingni?» - deya iztirob chekadi. Ammo bu yo`qolib ketishlikdan qutulish bor:
Shaffof bo`shliqlarda tinadi ko`zim,
Nahot unda izsiz yo`qolaman?
Men inson qalbiga nazar solaman.
Men ko`raman tong sofligida
Vaqt hukmidan xoli olamni:
Unda,
terlab mehnat shodligida,
Yalang oyoq bosib shabnamni,
Yeng shimarib,
jadallik bilan
Qo`llarida o`roq va bolg’a,
Mangulikning malikasi – Go`zallik bilan
Bahodir – Haqiqat bosmoqda olg’a!
Deydilarki, ular
oshiq-ma`shuq ekan,
Ilk bora bir-biriga ochganda og’ush,
Ko`krakalri aro vaqt yanchilib ketgan
Va yillar uchqunday sachragan emish...
Oshiqaman! Yo`qolmayin desam,
Men shularga etishim kerak!
Shoir nazdida, go`zallik va haqiqat uchun kurashgina insonni abadiy yo`qlikdan qutqarishi mumkin, Vaqtni engishning yagona imkoniyati shu. Aslida Inson hayotining mohiyati, umrining mazmuni ham ana shu kurashda yashirindir. Shu tariqa she`r falsafiy tus oladi, shoirning poetik maqsadi bilan to`yinadi.
Yuqoridagi she`rlarning barchasi qat`iy sarbastda yozilgan, ularda misralar turli miqdordagi hijolardan shakllantiriladi, ritm juda notekis bo`ladi. Mirtemirning erkin vazndagi she`rlari esa o`ziga xos: ularda she`r ba`zan barmoqning tekis ritmida boshlanadi-yu, keyin shoir birdan sarbastga o`tib ketadi:
Qadim Sharq bozori yanglig’ zich, tiqin...
Burchak-burchaklarda odamlar yig’in,
Bozor chekkasida shinam bir xona,
Oq tutun yuksalar osmonga qadar,
Dimoqni qitiqlar sehrgar bir dud...
Qozonda bug’ yoyar baliq sho`rvasi...
Tovoqda qovurma, oq va biqqa go`sht,
Opa mag’rur deydi:
Bu Amudaryoning tamli balig’i,
Baliqning laqqasi, o`bdan yog’lig’i!
Amuday serhimmat daryo kamdan-kam,
Bizning qayiqchilar,
Bizning baliqchilar
Dunyoda kamdan-kam, bilag’on, o`ktam!..
«Qoraqalpoq daftari» turkumidan o`rin olgan «Amu balig’i» nomli bu she`rda Amudaryoni, Amu balig’ini olqishlash orqali shoir vatanparvarlik tuyg’ularini o`ziga xos yo`sinda, juda samimiy va iftixor ila ifoda etadi. Bu she`r asosan 11 hijoli barmoqda yozilgan, ammo she`rning 8-, 12- va 13-misralari 6 hijoli. SHoir go`yoki ayrim o`rinlarda barmoq «qoliplari» ichida siqilib qolishni istamay, o`zini erkin qo`yadi, shunda barmoqning tekis ritmi sarbastning notekisligi bilan almashinadi. Mirtemirning «Barqut», «Qoraqalpoqda Toshkentni sog’inish», «Onaginam», Shahar», «Fidel Toshkent dengizida» kabi she`rlarida ham barmoqning ayrim o`rinlarda sarbast bilan almashinganini ko`ramiz. Yoki bunday she`rlarda teng hijoli misralar ichida kam yoki ko`p hijoli misralar uchrab qoladi. Mirtemir garchand sochma janrida birinchilardan bo`lib ijod qilgan, sochma janrining taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shgan esa-da, uning ijodida sof sarbastda yozilgan she`rlar juda oz. «1917» sarlavhali she`r ana shunday she`rlardan biridir:
Qorong’ilik... jon olguday qo`rqinch va shaddod, - 13
Qora vahima, - 5
Qarsillagan qora ayoz, qora girdibod, - 13
Dil qiyma-qiyma... - 5
El nolakor – har go`shada gir-gir parvona, - 13
G’aribona ingrashidan titrar keng borliq. - 13
Go`yo tinmay to`qimoqda chigil afsona, - 13
Ne afsona, yuz sarguzasht munglig’ va zorliq. - 13
Elmi o`zi – ingragan kim, uvvos tortgan kim, - 13
Yo iblisning qahqahalari? - 9
Yurak uzib, cho`zib-cho`zib, dod taratgan kim, - 13
Yo qiyomat dag’dag’alari?18 - 9
Ushbu she`rda Mirtemir 1917 yilgi Oktyabr inqilobini madh etish maqsadida dastlab shu inqilobdan oldingi hayot manzaralarini nuqul qop-qora ranglarda o`quvchi ko`z oldida chizib ko`rsatadi. 13 hijoli og’ir vazn 5 va 9 hijoli vazn bilan almashinib turadi. Mana shu kam hijoli misrachalar o`zidan oldingi 13 hijoli misralar bilan birgalikda mustazodni eslatadi, go`yoki 13 hijoli og’ir vaznni yanada vazminlashtirishga xizmat qiladi. SHe`r garchand tarixiy sharoit taqozosi bilan o`z mazmuniy ahamiyatini yo`qotgan bo`lsa-da, vazn, qofiya izlanishlarini tekshirish uchun, Mirtemirning ijodiy laboratoriyasini tekshirish uchun material sifatida xizmat qila oladi.<sup>7</sup>
Yuqoridagi misollarning barchasi 20-30-yillardan boshlab to 50-60-yillargacha sarbast mustaqil tizim sifatida shakllanib, o`z taraqqiyotining ma`lum bosqichiga etganligini ko`rsatib turibdi. Dastlab Fitrat, CHo`lpon, Botu, elbek kabi shoirlar; ulardan so`ng esa Hamid Olimjon, G’afur G’ulom, Oybek, Mirtemir, Maqsud Shayxzoda, Asqad Muxtor kabi shoirlar sarbastda go`zal she`rlar yaratdilar, sarbastning mustaqil she`riy sistema sifatida milliy she`riyatimizda joriylanishiga munosib hissa qo`shdilar. Ammo bizning kuzatishlarimiz bu davrlarda sarbast miqdor jihatdan sarbastdan keyingi o`ringa turganligini, sarbast vaznidagi ko`pgina she`rlarda ham barmoq unsurlariyaqqol sezilib turganligini ko`rsatdi.
Sarbast o`zbek she`riyatining keyingi bosqichlarida yanayam turli tovlanishlarga, jilo va ranglarga ega bo`ldi. Bu davrda sarbastning taraqqiysiga Rauf Parfi, Xurshid Davron, Abduvali Qutbiddin, Tillak Jo`ra kabi shoirlar, bugungi kunda o`zini modernizm vakillari deb atayotgan juda ko`p yosh shoirlar o`z hissalarini qo`shdilar va qo`shib kelmoqdalarki, bu xususdagi mulohazalar bitiruv ishining keyingi bobidan o`rin olgan.