I shlanmalar I

Akkumulator batareyasining tuzil1shi va ishlash prinsipi tasnif.
Avtomobillarda akkumulatorb atareyasi dvigatelni yurgazishda starterni hamda generator ishlamayotganda yoki zanjirga hali energiya berolmayotganda (masalan, dvigatel salt ishlash rejimida ishlaganda) elektr jihozlarning barcha asboblarini elektr toki bilan ta ’minlash uchun xizmat qiladi. Agarda zanjirga ulangan iste’mo lch ilarning iste’mol qilayotgan quvvati generator ishlab chiqarayotgan quvvatdan ko‘p bo‘lsa, u holda akkumulator batareyasi zaryadsizlanib, iste’m olchilarni ishlayotgan generator bilan birgalikda ta ’minlaydi. Qo‘rg‘oshin-kislotali akkumu lator batareyasi o‘zgarmas tokning ikkilamchi kimyoviy manbasidir. Elektr quvvati berishdan avval uni zaryadlash, ya’ni unga ma’lum miqdorda elektr quvvati berish kerak bo‘ladi. Avtomobillarda starterbop akkumulator batareyalari qo‘llanilib, ularning konstruksiyasi nominal sig‘im dan 3-5 m arta ko‘ptok bilan batareyalarni zaryadsizlash imkoniyatini yaratadi. Starterbop akkum ulator batareyalari quyidagicha tavsiflanadi: nom inal kuchlanish bo‘yicha (6 va 12 V); konstruksiyasi bo‘yicha ulagichlari qopqoq tepasida bo‘lgan, qopqoqli monoblok va ulagichlari qopqoq ostida bo‘lgan um um iy qopqoqli monoblok; xizmat ko‘rsatilm aydigan - elektrolit to ‘ldirilgan va to‘la zaryadlangan yoki quruqlayin zaryadlangan. G O S T 959.0-84 ga m uvofiq barcha qo‘rg‘oshinli starterbop akkum ulatorlar shartli nomlanishga ega. Masalan,3HJI-130 avtomobiliga 6CT-90 batareyasi o ‘rnatilgan. Birinchi raqam batareyadagi ketma-ket ulangan akkumulatorlar miqdorini bildiradi. H ar bir akkumulatorning kuchlanishi 2 V, shuning uchun batareyaning nominal kuchlanishi 12 V CT harflari batareyani starterbop ekanligini bildiradi. Harflardan keyingi raqam zaryadsizlanishning 20 soatli rejimidagi, am persoatlarda ifodalangan batareya sig‘imini ko'rsatadi. Bu raqam dan keyingi harflar batareyani qan d ay ishlanganligini bildiradi: A-qopqog‘i umumiy, H-quruqlayin zaryadlan m ag a n , 3 – xizmat ko‘rsatilm aydigan, elektrolit bilan to ‘ldirilgan va to‘liq zaryadlangan. Batareyaning shartli bclgilaridan so‘ng, m uayyan turdagi batareya uchun standartlar yoki texnik shartlarning belgilanishi k o‘rsatiladi. Batareyaning xuddi o‘sha yerida 20 soatli rejimdagi nom inal sig‘im amper soatlarda (A-s) va batareyaning -18 °C dagi zaryadsizlash (razryad) toki (A) ko‘rsatilishi mumkin.
Akkumulator batareyasini ishga tushirish uchun unga sulfat kislotan in g (H 2S 0 4) distillagan suvdagi ( F fO ) eritmasidan iborat bo’lgan elektrolit quyiladi. Elektrolit tayyorlash uchun zichligi 1,83 g/sm3 b o ’lgan texnikaviy sulfat kislotaning m axsus navi (G O ST 667-73) va distillangan suv (GOST 6709-72) ishlatiladi. Ushbu suv tarkibidagi qo’shimcha aralashmalar miqdori GOSTda
belgilangan qiymatdan oshmasligi kerak. To’liq zaryadlangan akkum ulatordagi elektrolitning 25°C dagi zichligi, avtomobillarni ishlatish sharoitlarining haroratiga qarab 1,22 - 1,30 g/sm 3 oralig’ida bo’lishi zarur. Akkumulator to’liq zaryadsiz
langanda elek trolit zichligi boshlang’ich holatga nisbatan 0 , 1 5 - 0 , 1 6 g/sm 3 ga kamayadi. Akkumulator baki um um iy idish ko’rinishida (monoblok) bo’lib,
to’siqlar yordamida alohida bo’lmalarga ajratilgan. Har bir bo’lma tubidagi
qovurg’alarga musbat va manfiy elektrodlar tayanib turadi. Baklar ebonit, plastmassa va polipropilendan tayyorlanadi. Polipropilen baklar nisbatan yengil vaznga va shaffoflikka hamda yuqori haroratbardoshlikka ega. Ulardagi elektrolit sathini tashqaridan turib nazorat qilish mumkin. Akkumulator ishlaganda tushadigan kukunlar elektrodlarni tutashtirm asdan, bak qovurg’alari orasidagi
bo’shliqqa to’planadi. Akkumulatorlarni batareyaga ulash uchun elektrodlar bloki monoblok bo’lmalariga shunday joylashtiriladiki, bir blokning manfiy bikrtag chiqig’i qo’shni elektrodlar blokining m usbat bikrtag chiqig’i bilan yonma-yon turishi kerak. Qo’shni chiqiqlar (“ + ” va “- ”) bir-biri bilan tutashtiriladi.
Akkumlator zaryadsizlanganda elektrolitdagi sulfat kislota miqdori kamayadi va elektrolit zichligi pasayadi. Akkumulator zaryadlanganda reaksiya teskari tartibda kechadi. Bunday holatda tok, boshqa tashqi manbadan musbat elektrod orqali
manfiy elektrod tomonga o‘tadi. Akkumulator zaryadlangan va zaryadsizlangan paytida ro‘y beradigan reaksiyani quyidagi kimyoviy formula orqali ifodalash mumkin: razryad Pb02+ 2H2S04+ PbPbS04+ 2H20 + PbS04 (+) elektrolit (— ) zaryad (+) elektrolit (— ) Akkumulator zaryadlanganda elektrolitdagi sulfat kislota miqdori ko‘payib, elektrolit zichligi ortadi. Elektrolitlarning akkumulator zaryadlangan va zaryadsizlangan paytida o‘z zichligini o ‘zgartirish xossasidan, akkumulator batareyalarini (ishlatish jarayonida) zaryadlanganlik darajasini aniqlashda foydalaniladi. Akkumulator sig'imi deb, akkum ulator eng kichik ruxsat etilgan kuchlanishgacha zaryadsizlanganda u bera olishi mumkin bodgan elektr miqdoriga aytiladi. Zaryadsizlash tokining kuchi qanchalik katta bodsa, akkum ulator zaryadsizlana oladigan kuchlanish shunchalik kichik bodadi. M asalan,
akkumulator batareyasining nominal sigdmi C 20 ni aniqlashda, zaryadsizlash I=0,05C ,0 tok bilan 10,5 V kuchlanishgacha olib boriladi, elektrolit harorati 18 dan 27°C gacha, zaryadsizlash vaqti esa 20 soat boMishi kerak. G O S T 959.0-84 b o ‘yicha, batareyaning sig‘imi C 20 ning 40% ni tashkil etsa, bunday batareya xizmat muddatini o‘tab bodgan hisoblanadi. Startyor rejimida batareyaning sig’mi, 25°C haroratda va 3 C 20 zaryadsizlash tokida aniqlanadi. Ushbu holatda б V kuchlanishgacha (akkumulatorga 1 V) bodgan zaryadsizlash vaqti 3 daqiqadan kam bodmasligi kerak. Batareyani 3C20 tok bilan zaryadsizlashda (elektrolit harorati - 18°C) boshlangan vaqtdan 30 soniya olgandan so‘ng batareya kuchlanishi 8,4 V (xizmat ko‘rsatilmaydigan batareyalar uchun 9,0 V) bodishi, 150 soniyadan sobng б V dan kam bodmasligi lozim. Bu tokni, ba'zan, sovuqlayin aylantirish to k i y o k i yurgazish toki deb ataladi. U 3 C 20 dan katta bodishi
mumkin (6CT-55 batareyalarda, u 4,64C 2(lga teng), kuchlanish esa zaryadsizlash oxirida, chet el batareyalari sinaladigan standartga bogdiq ravishda 7,2, 8,4 yoki 9,0 V bodishi mumkin. Ushbu tok batareya korpusida, uning sigdmi bilan yonma-yon qilib yozib q o ‘yiladi. H aro rat (27±5°C) bodganda, (25+0,25) A tok bilan batareyani 10,5 V gacha (akkum ulatorni 1,75 V gacha) zaryadsizlash vaq tini
ko‘rsatuvchi zaxira sigdm ham clcktrik tavsiflarga kiradi. F oydalanishga qulay bodishi uchun daqiqalarda ifodalangan bu sigdm, generator ishlamay qolganda a v tom obil yana qancha vaqt harakatlanishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu paytda iste'molchilarga berilayotgan tokning umumiy yig’dndisi 25 A ga teng deb hisoblanadi. Sigdmi 26 dan 75 A 4 s gacha bodgan batareyalarning zaxira sig’mi t/s=(00118 C 20+ 1)C 20 formula bo‘yicha hisoblanishi m um kin. Sigdmi C 20 >75 A 4 s bodgan b atareyalar uchun zaxira sigdm (1,7-5-1,8) C 20 ni tashkil qiladi.