I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   88

isdəkan//istikan; 

sanavar//simavar//sinavar; bojqa// boşqa//boçqa; biton; qasturka//kasdurka; badnus.   

 

 

 



 

 

Naxçıvan dialektində işlənən qab–qacaq adlarının bir çoxu leksik şəkilçilərlə düzəlmiş 



leksemlərdir. Bunlara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: küp+ə; dib+əx′; süz+əx′; dol+ça 

; qazan+ça; ləyən+çə; aç+ar

çal+x+ar;  kündə+gir; kəf+gir; yaxın+keş;  süz+gəc; ayax+lı//əyəx+lı<üzərində 

xəmir yaymaq üçün torpaqdan hazırlanmış əşya>; qapax+lı; qulp+lu; sap+ıl+ca (bu söz sap 

kökündən və lı+ca şəkilçilərindən ibarətdir. Deyilişi asan olsun deyə l-ı yer dəyişməsi baş 

vermişdir); qulp+lu+ca; ağız+dıx; boğaz+dıx; asma+lıx; qaşıx+lıx. 

Naxçıvan dialektində də Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində olduğu kimi, qab-

qacaq adları mürəkkəb söz və söz birləşməsi ilə ifadə olunur. Məs.: birəlli//tayəlli//təkəlli

üçün istifadə edilən qulplu mis parç>; gudul küpə; mis qablama; saxsı 

ləyən//lə:n; paxır qazan; qara aftafa//qara aftaha; yekə çömçə və s. 

Burada hər iki komponenti isim və ya isimləşmiş leksik vahidlərlə ifadə olunan, birinci 

komponenti qeyri-müəyyən yiyəlik hallı, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili isimlərdən ibarət ev 

əşyalarının adını bildirən söz birləşmələri və mürəkkəb sözlərə daha çox təsadüf olunur. Məs.: el 

qazanı//eysan qazanı; el samavarı//el sinavarı//el simavarı; xəmir təx'nəsi; çörəx' taxdası; paltar 

vannası; süd maşını; dibəx' daşı; su daşı; təndir şişi; küflə tıxacağı

ağzını qapamaq üçün köhnə pal-paltardan hazırlanmış əşya>; kül qabı; qənd qabı; sac ayağı//sac 

əyağı; yağ qabı; bal maşını.  

Naxçıvan dialektində ikinci komponenti feli sifətlə ifadə olunan mürəkkəb sözlər də qab-qacaq 

adı bildirir ki, burada ikinci tərəf artırıldığı əşyanın gördüyü işi, hərəkətlə ifadə olunan əlaməti 

bildirir:  cəvizqıran; qavırqaəzən, qətqıran, aşsüzən; südsüzən; qurudəzən//əngənəx'; əppəx'yapan; 

qazanqapan //tutacağ//tutqaç//tutqaş

 

 

Azərbaycan dilinin tədqiq olunmuş dialekt və şivələrində olduğu kimi, Naxçıvan dialektində 



də yatacaqla bağlı terminlər o qədər də çox deyil. Şübhəsiz ki, bu, yatacaqla bağlı əşyaların 

çeşidinin ümumiliyi və azlığı ilə bağlıdır. Regionda işlənən bu sahə terminləri ədəbi dildən və 

dilimizin digər dialekt və şivələrindən fonetik və semantik cəhətdən fərqlənir: Tax//taxt//taxd

çarpayı>;  qarafat//qaravat; balınc//balıç//nazbalış. Bu mənanı Gəncə 

dialekti və Salyan, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə şivələrində başaltı (1, s.36) sözü bildirir.  


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



103

Yasdıx//yasdığ. Bu söz qədim sözlərimizdən olub, tarixi abidələrimizin dilində də 

işlənmişdir: “Bir yasdıqda baş qoyduğum” (6, s. 53). Qeyd edək ki, Culfa şivələrində yastıq əvəzinə 

bağlama sözü işlənir.   

 

Döşəx'. Bu leksik vahid də yazılı mənbələrimizdə özünü göstərir: məs.: “Ta kim sası 



dinli kafirin döşəyinə varmayasan!” (6, s. 36). 

 

Yorqan.  Yorqan, döşəx' terminləri ilə bağlı olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, bu 



terminlərin ifadə etdikləri əşyaların materialından və nə məqsədlə hazırlandığından asılı olaraq 

çeşidləri ifadə edən terminlər də özünü göstərir: yun döşəx', panbıx döşəx', cehiz yorqanı, ərgən 

yorqanı, yay yorqanı, kürsü yorqanı və s. 

Barxana. Barxana “ev şeyləri, ləvazimatı, avadanlıq, cehiz” 

mənasında Qazax, Çəmbərək, Şəmkir, Tərtər, Tovuz dialekt və şivələrində; “qıza verilən cehiz” 

mənasında Qazax, Şəmkir, Zəngilan dialekt və şivələrində; “boxça, bağlama” mənasında Qarakilsə, 

Laçin şivələrində (1, s.34); “oğlan tərəfindən qız evinə meyvə sovqatı” mənasında Meğri 

şivələrində (4, s.419) qeydə alınmışdır. 

 

 

 



Mitil. Bu leksik vahid Şəki dialektində “yorğan-döşək astarı” 

mənasında qeydə alınmışdır. A. Vəliyev mitil sözünün “yorğan-döşək” mənasında Göyçay keçid 

şivələrində işləndiyini və bu sözün “Türk dilinin Ərzurum, Sivas, Elazığ və s. şivələrində 

mitil//mitel şəklində “üzsüz yorğan, döşək və yataq” mənasında işləndiyini qeyd edir (7, s.57).  

Fərməc//fərməş//marfaş . Dialektoloji lüğətlərdə bu leksik 

vahid farmaş şəklində, mərfəş şəklində eyni mənada və Şəki dialektində isə paltar sərilən yer (1, 

s.185) mənasında qeydə alınmışdır. 

Yüx'  . Naxçıvan dialektində yüx' (yük) sözü ilə bağlı 

yükaltı<üzərinə yorğan-döşək yığmaq üçün hazırlanan əşya>; yüküzü

örtük> və s. sözlər də işlənir.  

Döşəx'çə. Bu mənanı Ordubad dialektində dizdöşəyi  (1, s.147), Quba, Massalı, 

Şərur, Salyan, Füzuli və Şamaxı dialekt və şivələrində isə nalça (2, s.411) sözləri ifadə edir. 

Milçəx'dan//miçətgən.  

Yüyrüx'//yüyürüx'//nənni. -Uşax yüyrüx'də irahat olur.  Əvdə 

dirəx'lərin arasınnan asardıx nənnini, kimdi indi nənni asan. Şivədə yüyrüx' ismindən yürgələ 

(mək) feli də işlənir. Yüyrüyü hərəkət etdirmək mənasında yüyürüx'//yü:rük//yürük (2, s.637) leksik 

vahidi Zəngilan, Şirvan, Cəbrayıl şivələrində “beşik, nənni” mənalarında qeydə alınmışdır. 

Naxçıvan dialektində yatmaq üçün ayrılmış, hazırlanmış yer də müxtəlif terminlərlə ifadə 

edilir: çardax. -Çardağı bağmannar 

midaxıl vaxdı bağda, bostançılar bostanda qurallar. 

Səki. -Səkilərdə qışda nökər-nayıb 

yatarmış əvvəllər. 

Dam. -Qabaxlarda yay girməmişdən çıxıb damda yatardılar. 

Kətil. -Maşallah, həyətlərdə elə kətillər 

düzəldiblər kin, iki-üş mərtəbə, əvdən qəlbi. 

Dialektoloji lüğətdə kətil sözü Quba dialektində “ev tikərkən hər 3-4 kərpicdən sonra uzununa 

qoyulmuş ağac” (1, s.279) mənasında qeydə alınmışdır. 

Bölgədə bunlarla yanaşı ədəbi dilimizdə olan yatacaqla bağlı terminlər də işlənməkdədir. 

Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibində ev əşyalarının adını bildirən leksik vahidlər o qədər də 

geniş yer tutmur. İşlənən terminlərin isə əksəriyyəti alınmalardır. Elə buna görə də ədəbi dillə 

müqayisədə dialektal fərq özünü fonetik cəhətdən göstərir: qıreslo;  işqaf//işqab<şkaf>; 

kitab işqabı; istenka; etajerqa;  qabax istolu//qavax işdolu; tabredqa ; tufar 

işqabı//dufar işqafı; paltar işqafı; quxna mebeli//quxni mebeli; yatax mebeli; servat//servand və s. 

Əsl Azərbaycan sözlərinə aşağıdakıları misal gətirmək olar: sandıx, ikiqulplu sandıx, sandıqça, 

mücürü, ayna, bədənnamə ayna, aynalı qaravat. 

Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibində maraqlı qatlardan biri də məişətdə işlədilən alət adlarını 

bildirən söz qrupudur. Bu qrupa daxil olan leksemləri semantikasına görə aşağıdakı kimi təsnif 

etməyi məqsədə uyğun bildik: 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



104

a)

  Dəmirdən hazırlanmış alət adları. 



b)

  Ağacdan hazırlanmış alət adları. 

c)

  Daşdan hazırlanmış alət adları. 



Naxçıvanın rayonlarında alət əvəzinə hacat//həcət//həcəd sözü ümumiləşmiş termin kimi 

özünü göstərir. -İşi həcət görər, höcət yox. Dialektoloji lüğətlərdə də hajat  (Marneuli)

şeyləri>(1, s.218); həjət (Cəbrayıl, Laçın) ; həcət (1, s.218) mənalarında qeydə 

alınmışdır. İraqda yaşayan soydaşlarımızın şivələrində də hacat (5, s.364) mənasında 

işləndiyi göstərilir. 

Çaqqı. -Bir kəsərri çaqqım vardı, çoban Kərim aldı, hələ də qəytərəcəx’. 

Çaqqı (1, s.88) Ordubad dialekti və Meğri şivələrində “cib bıçağı” mənasında qeydə alınmışdır. 

Qəməlti. Bu leksik vahid dialekt və şivələrimizin bir çoxunda 

“qəmaltı

i

”, “qəməlti”, “qəməti” şəklində “balta”, “qatlanmayan bıçaq”, “mətbəx bıçağı”, “böyük 



bıçaq” (1, s.321) mənalarında qeydə alınmışdır. Bizə belə gəlir ki, qəməlti sözünün kökü 

Azərbaycan dilində xəncərin bir növü olan qəmə sözündəndir. 

Çapacax. -Çapacağı qəssablar işdədər, cəmdəyi onnan şaqqalallar. Bu 

söz düzəltmə sözdür, çapmaq, doğramaq felindən düzəlmişdir. 

Nacax. -Nacaxnan ət doğrarıx. 

Lənpə//ləmpə ; xəçirgət//xəçirdəx'

qoyulan yastı dəmir>; sünbə//sümbə; kündəgir <ərsin>; sajayağı//sacəyağı<üstünə sac 

qoymaq üçün hazırlanmış dəmir əşya>; açar//haçar; qəvərə//qəvrə; şiş və s. 

Ağacdan  hazırlanan  alət  adları nehrə; duvax//dŭax<üstündə xəmirdən müxtəlif un məmulatı, 

çörək növləri hazırlamaq üçün istifadə edilən dairəvi taxta>. Bu leksik vahidin doax//duax; do:ax 

fonetik şəklində Bolnisi, Qazax, Tovuz rayonlarında hən həmin mənada, həm də qabın ağzını 

örtmək üçün dairəvi taxta qapaq (1, s.147) mənasında işlənməsi göstərilmişdir; 

irəfətə//əppəx’yapan. Bu leksem 

dialektoloj lüğətlərdə Culfa və Qarakilsə şivələrində ilfidə; Zəngilan şivəsində ilfitə; İmişli, Şərur, 

Zəngilan şivələrində irəfətə  (1, s.256, 259) fonetik şəklində eyni mənada verilmişdir. Kürsü, 

toxmax, ətkötüyü, ayaxlı//əyaxlı//çörəx' taxtası//taxta<üzərində lavaş açmaq üçün hazırlanmış alət>; 

oxlav//oxlov; vərdənə; çatma. -Çatmanı üş 

dənə düz ağaşdan elərix’. Çanax.    

         c)  Daşdan hazırlanan alətlər. 

Azərbaycan dilinin başqa dialekt və şivələrində olduğu kimi, Naxçıvan dialektində də keçmiş 

zamanlarda daş və torpaqdan hazırlanmış alətlərin bir çoxu məişətdə bu gün də işlənməkdədir. Bir 

qrup bu qəbildən olan əşyaların isə özləri məişətimizdən çıxsa da, onların adları şivədə 

qalmaqdadır. Belə arxaikləşmiş dialektal vahidlərə aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: 

xart//xartdaşı



.  –Hər daşdan xart daşı olammaz. Xartdaşı 

yumşax, yağlı daşdan olar.  Xart Şəki dialektində “dəryaz itiləyən daş”, Borçalı, Şərur şivələrində 

“kəsici alətləri itiləmək üçün daş” (1, s.238) mənalarında işlənir.  

Savdaşı//kərənti daşı



. Şivədə itiləmək sözü ilə sinonim olan savlamax feli də savdaşı 

sözü ilə bağlıdır. Ətdaşı



<üstündə ət döyülən daş>;  dibəx



;  dibəx

 daşı


döymək üçün işlədilən daş

>;  kırkıra//əldaşı<əl dəyirmanı>. Bu mənanı Ordubad, Quba 

dialektlərində, Astara, Cəlilabad, Lənkəran və Culfa şivələrində dasdar//dassar//dastar (1, s.125) 

sözləri ifadə edir. Qeyd edək ki, kırkıra//kirkirə səs təqlidi ilə yaranan sözdür.  

Çaxmaxdaşı



. Qədimdə insanlar bu daşa dəmir vurmaqla çıxan qığılcımdan istifadə 

etmişlər. –Əşi, indi kimdi qav qəyirən, çaxmaxdaşı, çaxmaxdəmiri qəyirən, hərə bir jajqalqa de:llər, 

nə de:llər onnan əmrin aşırır. 

Sudaşı


. –Sudaşını aran kətdərində işdədəllər. Daha çox Şahbuz 

rayonunda rast gəldiyimiz bu vahidin mənasinda Naxçıvanda kəfər leksemi işlənir. 

Naxçıvanın Şahbuz rayonunda daşdan müxtəlif məqsədlər üçün əşyalar düzəldib, həmin 

əşyanın adlanmasında daş sözünü əlavə etmişlər. Məs: daşyalax



içərisi oyulmuş daş

>; daştəx




I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



105

hazırlanan təknə

>; daşşırran. Bundan bulağın suyunu bir yerə yığmaqda 

istifadə etmişlər. Ərazidə Təx

′nəli bulax//Təx′nəli bılax, Şırrannı bılax adları var. 

Duzdaşı


; pendir daşı 

daş


>. –Dələməni torbuya töküb, pendirdaşını qoyǔrux torbanın üssünə, həm suyu tez süzülür, həm 

də kin, başpendir yaxcı alınır.  

Dünyanın hər yerində olduğu kimi, Naxçıvanda da elektrik geniş şəkildə məişətə daxil 

olmuşdur. Burada elektrik cərəyanı mənasında tok leksemi işlədilir. Naxçıvan dialektində elektriklə 

işləyən alət adlarını aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik: 

1) Fonetik dəyişikliyə uğrayan alınmalar. 

2) Birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək 

ikinci növ təyini söz birləşməsi yolu ilə formalaşanlar. 

3) Birinci tərəfi qeyri-müəyyən təsirlik halda olan isim, ikinci tərəfi feli sifətin birləşməsi yolu 

ilə formalaşanlar:  

Fonetik dəyişikliyə uğrayan alınmalar: lampuşqa//lənpuşqa

xaladelnix



televizir//tilivizr



; iradiyo

piryomnix



pilastinqa//bilastinka



qaset 


duxofka; lüsdür//lüstür



qıramafon



; qansene , pulvizator  və s.   

Birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək 

ikinci növ təyini söz birləşməsi yolu ilə formalaşanlar: tok çaydanı, ət maşını, süd maşını, paltar 

maşını, tok səmavarı. 

Birinci tərəfi qeyri-müəyyən təsirlik halda olan isim, ikinci tərəfi feli sifətin birləşməsi yolu ilə 

formalaşanlar: paltar yuyan, tozsoran, üz qırxan, sok çəkən//şirə çəkən, saç quruluyan. 

Ümumiyyətlə, Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin leksikası olduqca zəngindir. Burada digər 

qohum Türk dilləri ilə həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər olduqca çoxdur. Buna görə də məhz 

dillərin bir-birinə təsiri altında dilçiliyin bu qolu istiqamətində inkişaf gedir, dialekt və şivələrin 

lüğət tərkibi zənginləşir. Eyni zamanda ədəbi dil də buradan bəhrələnərək öz leksikonun 

zənginləşdirir. 

Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin lüğət tərkibi digər dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, 

uzun əsrlərin məhsuludur və burada xalqımızın dilinin keçdiyi inkişaf yolu, həyatı, məişəti, və.s ilə 

bağlı olan çoxlu miqdarda qədim söz və ifadələri müşahidə edirik ki, bunlar da dilimizin tarixini 

özündə əks etdirir.  

Dialekt və şivələrimiz dilimizin ən qədim vəziyyətini, dil tariximizi özündə əks etdirən 

mənbələrdən biridir. Dildə elə leksik vahidlər var ki, onlarda xalqın tarixinin izləri, adət-ənənələri, 

milli ruhu yaşayır. Cəmiyyətin inkişafı, həyatının, məişətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq bu 

sözlərin bir qismi dilin lüğət tərkibindən çıxsa da, onun tarixinin canlı şahidi kimi xalqın dilində-

dialekt və şivələrdə yaşayır. Ona görə də dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini 

özündə qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir.  

 

 



ƏDƏBIYYAT 

 

1.



  Azərbaycan dialektoloji lüğəti. II cilddə. I cild. Ankara, Türk Dil Kurumu yayınları, 1999, 

374 s. 


2.

  Azərbaycan dialektoloji lüğəti. II cilddə. II cild. Ankara, Türk Dil Kurumu yayınları, 2003, 

279 s. 

3.

  Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri. Bakı, Azərbaycan SSR EA 



nəşriyyatı, 1962, 326 s. 

4.

  Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri şivələri. Bakı, Elm, 2003, 580 s. 



5.

  İraq-türkman ləhcəsi. Bakı, Elm, 2004, 422 s. 

6.

  Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, Öndər, 2004, 376 s. 



7.

  Vəliyev A. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. Bakı, Elm, 2005, 335 s. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



106

 

 



Məhəbbət Əsədova, fil.ü.f.d., dos. 

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti 

mehi-a-n@rambler.ru 

 

TÜRK DİLLƏRİNDƏ  ƏVƏZLİKLƏRİN MƏTN YARADICILIĞI FUNKSİYASI  



(PROBLEMƏ KOQNİTİV- LİNQVOPRAQMATİK ASPEKTDƏN YANAŞMA) 

 

Müasir dilçiliyin ən maraqlı tədqiqat sahələrindən olan mətn dilçiliyinin tədqiqat obyekti 



mikromətnlər sintaktik bütövlər, yaxud mürəkkəb  sintaktik bütövlər adı ilə Türk dillərində də 

linqvistik araşdırmaların hədəfi olmuşdur [2,199].  Mətn sintaksisində nəzərdə tutulan mikromətnlər 

hər hansı bir təhlil üçün götürülən mikromətnlər olmayıb “xüsusi səciyyəvi əlamətləri olan 

linqvistik vahid” kimi dəyərləndirilir [6, 433] və özündə danışanın, nitq aktı iştirakçısının ya da 

müəllifin savadı, biliyi, dünyagörüşü və intensiyası sayəsində koqnisiya imkanlarını təcəssüm 

etdirir. Mürəkkəb sintaktik bütövü formalaşdıran, onun təşkil edən cümlələr mürəkkəb sintaktik 

bütövün komponentləri adlanırlar.   Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün tərkibinə daxil olan 

cümlələr struktur- semantik cəhətdən bir- birinə bağlanaraq əlaqəli şəkildə onu formalaşdırırlar. 

Belə quruluş və məna baxımından bağlılıq səbəbindən həmin cümlələrdə nitq aktı iştirakçısının 

kommunikasiya prosesində idrakı fəaliyyəti sayəsində ifadə etdiyi mənanın dəqiqliyini yalnız 

sintaktik bütövün daxilində müəyyən etmək olar. “Formal və semantik əlaqələrin məzmunundan 

ibarət möhkəm sistemə malik” olan  [2,111] mürəkkəb sintaktik bütövlər “...əlaqəli nitqin (mətnin) 

cümlədən böyük elə bir bitkin mənalı parçasıdır ki, onu bir daha bitkin mənalı parçalara ayırmaq 

olmaz.” [6,434]. Bu təhlillərdən aydın olur ki, mürəkkəb sintaktik bütövü şərtləndirən əsas 

səciyyəvi cizgilər onun möhkəm sistemə malik olması və bir daha bitkin mənalı hissələrə 

parçalanmaması onun komponentlərini təşkil edən və bağlayan elementlərdən birbaşa asılıdır. 

Mətni təşkil edən cümlələrin “sintaqmatik substitusiya prinsipi üzrə- yəni bir dil ifadəsinin digəri 

tərəfindən əvəz edilməsilə bir- birinə bağlanması” [1, 94] qeyd olunur ki, bu əvəzlənmə birbaşa 

insan idrakının bilgilərinə əsaslanan intensiya sayəsində reallaşır. Mürəkkəb sintaktik bütövlərin 

formalaşmasında mətnyaradıcı faktor kimi K. Abdullayev təkrarların rolunu xüsusilə vurğulayır: 

“mürəkkəb sintaktik bütövlərin təşkilində, qurulmasında təkrarlar möhkəm bir sistemə 

əsaslanır”[2,111].  Görkəmli alim təkrarlar nəticəsində yaranan əlaqə vasitəsinin iki hissədən -1. 

Təkraredilən hissə; 2. Təkraredən hissədən ibarət olduğunu göstərir [2,115]. Mətnin təşkil 

olunmasında güclü amil kimi çıxış edən təkrarlar bir-birinə bağlı olan cümlələrdə mənanı 

aktuallaşdıraraq qabartmaq, oxucuya, dinləyiciyə daha yaxşı çatdırmaq üçün  ən yaxşı vasitədir, 

çünki, təkrar edən hissə  təkrar edilən hissədəki sözün, söz birləşməsinin açılmasını təmin edir 

[2,115], beləliklə, nitq aktı iştirakçısı işarələr sisteminin köməyi ilə söylənilən fikrə öz münasibətini 

bildirir və “mətnin semantikası həmin mətni təşkil edən dil işarələri vasitəsilə verilir” [6, 48]. 

Mətnin ifadə etdiyi semantikanın müəyyənləşməsində həmin mətni təşkil edən komponentlərin 

aktual üzvlənməsi, başqa sözlə desək tema- rema əvəzlənməsi  böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, 

cümlələr arasında məna bağlılığı tema sayəsində reallaşır və əvvəlki cümlədə qeyri- müəyyən olan 

sonrakı cümlədə yeni informasiya rema ilə müəyyənləşir. Əvvəlki cümlənin reması sonra gələn 

cümlənin teması kimi işlənərək mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində tematik proqressiyanın 

inkişafını təmin edir. Mikromətnin komponentləri arasında olan bağlılıq- koqeziya təkrarlar 

sayəsində yaranır və təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin struktur- semantik 

cəhətdən bağlanmasını təmin edir. Koqeziya əlamətlərindən olan təkrarlar fonetik, leksik, morfoloji 

və sintaktik   səviyyələrdə fərqləndirilir. Təkrarların növlərindən olan leksik təkrarlar da tam leksik 

təkrarlar, natamam leksik təkrarlar, əvəzlikli (pronominal) leksik təkrarlar və sıfır (elliptik) 

təkrarlara [2,119-141; 5,10] ayrılır. Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin əlaqələnməsində 

quruluş və məna baxımından bir bütöv kimi bağlanmasında əvəzlikli, yaxud da pronominal 

təkrarların rolu böyükdür. Digər nitq hissələri ilə müqayisədə say baxımından az olmalarına 

baxmayaraq dildə, yazılı və şifahi nitqdə sürəkli, tez- tez  işlənmələri ilə fərqləndirilən əvəzliklərin 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



107

bu cür intensiv işləkliyini “onların  cümlələr arasında əlaqə yarada bilmə imkanlarının  genişliyi ilə 

izah  etmək olar” [2,131].  Deyiktik, anaforik və katoforik xüsusiyyətli əvəzliklərin “rabitəli nitqin 

sintaksisində  böyük rolu onların hətta yeganə möhkəmləndirici vasitə  hesab olunması”  qənaətinə  

gətirib çıxarır. [2,131].  Bildiyimiz kimi əvəzlik komponentli cümlələr tam müstəqil cümlə sayıla 

bilməz, çünki,  belə cümlələrdə verilən əvəzliklər ya əvvəlki, ya da sonrakı cümlələrdə verilən 

müəyyən bir  leksik vahidi əvəzləyir. Bu baxımdan da  mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri 

arasında əlaqə yaradan əvəzliklər təkrar kimi çıxış edən əsas vasitələrdən biridir. 

Leksik təkrarların bir qolu olan əvəzlikli təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün ilk 

komponentində iştirak edən hər hansı bir leksik vahidin sonrakı cümlədə uyğun əvəzliklə əvəz 

olunması deməkdir. Əvəzlikli təkrarın sintaktik  mahiyyətinin “əvəzlikli əlaqə leksik təkrar və 

zəncirvari sinonimik əlaqədən fərqlənmədiyindən” ibarət olduğu dilçilik ƏDƏBIYYATında 

göstərilir [2,132]. Mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində cümlələrin struktur əlaqəliliyi əvəzlikli 

əlaqənin əsasıdır. “Onaların arasındakı fərq müstəsna rolun əvəzliklərə məxsus olduğu struktur 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin