I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans



Yüklə 2,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/88
tarix31.01.2017
ölçüsü2,74 Mb.
#7272
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   88

məämetekey “yabanı hindiba və s. Noqay türkcəsinin dialektlərində /əä/-nin olduğu sözlər yaşlı 

nəslin və xanımların dilində /a/ saiti ilədir: (3,9) akel- / äkel-, aper- / äper-, arüw /əärüw, azirlen- 

/äzirlen və s. 

Noqay türkcəsində saitlərin eşitmə və səslənmə xüsusiyyətləri digər fonemlərdə də göründüyü 

kimi ən çox Qazax və Qaraqalpaq türkcəsi ilə uyğunluq və yaxınlıq ifadə edər (4,164). 

Dodaqlanmayan-açıq dilönü (incə) saiti /e/ sözdə bütün mövqelərdə yer alır. Baskakov, bu səsin 

dialektlərdə ilk səs vəziyyətində ikən yayılmış olaraq 

e

y

və ya 



e

i

tərzində deyildiyini; 



y

er “kişi, ər”, 

y

ertengi “hekayə” və s., söz içində isə bəzən /



e

i

 / tərzində damaq ahəngi ilə tələffüz edildiyini; bes 



“beş”, ber- “vermək və s. dilə gətirmişdir. Ancaq Noqay türkcəsində ön səs vəziyyətindəki, 

e

y



e

i



 

Qazax və Qaraqalpaq türkcələrindəki kimi nizamlı və xüsusiyyətli deyil (5,81)  /o/ və /ö/ saitləri də 

bəzən söz əvvəlində ikən yüksələn diftonq xüsusiyyətini alır. Baskakov Noqay türkcəsində ilk səs 

vəziyyətindəki /

u

o-, 


Ö

ö-/-nün də eyni ilə /

e

y



e

i

/ kimi daha çox dialektlərdə yaşlı nəsil və 



xanımların dilində, nadir hallarda rast gəlinən bir vəziyyət olduğunu söyləmişdir. Grammatika 

Noqayskogo yazıka da isə ön səs vəziyyətindəki /ö/ saitinin əgər üzərində vurğu varsa /ö/ tərzində 

bir yüksələn diftonq xüsusiyyətində deyildiyi, vurgusuz olduğu təqdirdə söz əvvəlindəki /ö/-nün 

belə bir diftonq xüsusiyyəti daşımadığını ifadə edilmişdir: 

a

öz ”öz “, 



ü

öw “hörmə (əmr)”, 

ü

ötpö 


“keçmə (əmr)” lakin örmö “hörülmüş, hörmə”, ötüw “keçmə, keçid, keçmək”, özgö “başqa” və s. 

(1,27). Eyni yerdə /o/ saiti üçün belə bir təsbit edilməməklə bərabər bənzər nümunələr verilmişdir; 

u

o/ “o”, 


a

onsız “onsuz”, 

u

onma “onma (əmr)”, ozba “buraxma (əmr)” və s. Noqay türkcəsində bütün 



qapalı saitlər, Qazax və Qaraqalpaq türkcəsində olduğu kimi qısa və əlavə qapalı (və ya əlavə geniş) 

xüsusiyyətdədir, /o/, /ö/, /u/, /ü/ saitləri yazı dilində ilk hecadan irəlidə göstərilmir, ancaq danışıqda 

və dialektlərdə xüsusilə /u/,  /ö/,  /ü/ saitləri nizamlı olaraq ilk hecadan irəlidə də eşidilər: ötpök 

“ekmək, çörək” (yazıda: ötpek) örmökşen “hörümçək” (yazıda: örməkken), ölön “ot” (yazıda: ölen), 

kögörşin “göyərçin” (yazıda: kögerşin), tömön “alçaq” (yazıda: tömeri), qulluqşı “işçi” (yazıda: 

qullıqşı), sürgün “sürgün, sürülmə” (yazıda: sürgin), köpür “körpü” (yazıda: köpir), kümüs “gümüş” 

(yazıda: kümis)və s. Qısa və əlavə qapalı xarakterli /ı/ və /i/ saitlərinin vurgusuz hecalarda zəiflədiyi 

diqqəti çəkər: q(ı)zıl, q(ı)ldım, b(i)lek, t(i)lek, t(i)si“onun dişi” və s. Danışıq dilində bəzi sözlərdə /y/ 

samiti qarşısında yer alan /ü/ saiti lil formasında telafîuz edilir: iykön “böyük” (yazıda: üyken), iygö 

“evə” (yazıda: üyge), biyîip “belə” (yazıda: büyip

səsdə birləşib başqa bir fonem meydana gətirdiyi növdən diftonqlar yaranmaz. Yalnız bir sait ilə /y, 

w/ əlavə saitlərinin bir heca yaratmasından irəli gələn növdən diftonqlar (lojnıy diftonq = sözdə 

diftonq, yalançı diftonq). Sovet Türkologiyası əlavə saitlərin olduğu səslərin hamısını ümumiyyətlə 

diftonq olaraq qiymətləndirmişdir: (1,34) yarı saitin saitdən sonra gəldiyi alçalan diftonqlar 

(nishodyaşçiy diftonq), ay, ıy, iy, üy, oy, öy, aw, uw, üwsözdə bütün mövqelərdə ola bilir: ayγ ır, qayyı, 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



88

torγay, qaymaq, bay, mıy, şıyqan, biyle-, iygi, buyrıq, tıyqı, quyrıq, tüyme, büyrek, oynaq, boy, söylem, awlaq, 

buzaw, taw, qıraw və s. əlavə saitin saitdən əvvəl gəldiyi yüksələn diftonqlar (voshodyaşçiy diftonq) ise: 

yı, yi, ya, yo, yöümumiyyətlə ilk hecada yer alır: yiyin, yılan, sıyır, yi bek, yalyız, tayaq, ayaq, yor ya, yoq, 

kiyik, kiyim və s. Noqay türkcəsində dilönü (incə), dilarxası (qalın) ahəngi çox möhkəmdir. Kök 

dilarxası (qalın) saitli isə şəkilçi də dilarxası (qalın) saitli, kök ön saitli (incə) isə şəkilçi də ön 

saitlidir (incədir): atlarımız, islerimizvə s. Dodaq ahəngi isə xüsusilə dilönü (incə) saitləri üçün 

etibarlıdır və yumşaq bir şəkildə reallaşar. Dodaq uyğunlaşması yazıda əks olunmaz. 

Noqay türkcəsinin sait fonemlərini xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı kimi bir cədvəldə 

göstərmək mümkündür: 

 

 

ARXA



ÖN 

 

AÇIQ 



QAPALI 

AÇIQ 


QAPALI 

DODAQLANMAYAN 

/ a /

 

/ı/



 

/ e /


 

/i/


 

DODAQLANAN 

/o/

 

/u/



 

/ö/


 

/ü/


 

 

Noqay türkcəsinin samit quruluşu. 



Noqay türkcəsinin yazı dilində on doqquz samit fonem var: 

/b/, /w/, /γ/, /g/, /d/, /c/, 

/

Z

/,



 

/q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, /s/, /t/, /ş/, /y/  

Bu samitlər sözdə işlənmə yerinə görə belə təsnif edilə bilərlər: 

 

Söz önündə görünəbilən samitlər 



/b/, /y/, /q/, /k/, /m/, /p/, /s/, /ş/, / t/, /d/ 

Söz daxilində görünəbilən 

samitlər 

/b/, /w/, /d/, /d/, /y/, /g/, /q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, 

/s/, /ş/, /t/, /y/, /z/ 

Söz sonunda görünəbilən samitlər  /q/, /k/, /l/, /m/, /n/, /ň/, /p/, /r/, /s/, /ş/, /t /, / w /, / y /, / z / 

 

/d/ samiti Noqay türkcəsində az sayda sözdə olmaqla bərabər söz əvvəlində da yer ala 



bilməkdədir: dört, doňız, direk, dolqın, deňiz, dawıs, dıdpar, dömbek və s. 

/b/ samiti Noqay türkcəsi danışıq dilində iki sait arasında (İntervokal) ikən diş-dodaq v-sinə 

dönə bilər (1,39) yiber- [yiver-], şıbın [şıvınj, qabaq [qavaq], yip+i>yibi [yivi], qara bala [qara 

vala], şəkilçisi boylam [eki vaylam]. Bu vəziyyətə kar samitlər qonşuluğunda da rast gəlinə bilər: 

qarbız [qarvız], arba [arva], borbay [borvay], qalbır [qalvır] və s. Söz sonunda olan /p/ isə sait ilə 

başlayan bir şəkilçi aldığında /b/ üzərindən qoşadodaq v-sinə;  /w/ dəyişir: (3,24) şap-ıs>şabıs 

[şawıs], yap-ılyan>yabılyan [yawılyan], sep-e-di>sebedi [sewedi], kep-ip>kebip [kewip] və s. 

Danışıq dilində son səsdəki /p/-dən sonra sait ilə ya da /y/ ilə başlayan bir söz gəlirsə /p/ samiti 

cingiltiləşərək /b/-yə çevrilir, ancaq bu vəziyyət yazıda əks olunmur: sındırıp alyan [sındırıbalγan], 

berip yiberdi [berib yiwerdi], qarap ozuw [qarab ozuw] və s. 

/q/ samiti danışıq dilində /x/-yə dəyişmə meylində olur: (1,44) toqta- toqta- [toqta— toxta~], 

uqla- [ııqla-~uxla~], aqşa [aqşa~axşaj, qardaş [qardaş~xardaş] və s. Danışıq dilində /k/ samiti iki 

sait arasında ikən və ya sonunda kar və ya cingiltili samit saxlayan bir sözdən sonra gəldiyi zaman 

/g/ samitinə çevrilər, lakin bu yazıda əks olunmur: bilek+i>bileği, kerek+im>keregim, sen kim [sen 

gim], ol kerek [ol gerek] və s. Bənzər şəkildə iki sait arasında qalan /q/ samiti /y/-yə çevrilir: 

mıq+ım>mıγım, qaq-uw>qaγtuw və s. 

N.A. Baskakov, Noqayskiy yazık i ego dialektı adlı əsərində Noqay türkcəsinin fonemlərini 

göstərdiyi cədvəlin altına alınma səslərin ayrılması vəziyyətində Noqay türkcəsi ilə Qazax türkcəsi 

və Qaraqalpaq türkcəsi səs sistemlərinin hamısıyla uyğunlaşdığı nəticəsinə gəlmişdir. Noqay 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



89

türkcəsi dialektlərində ön səs vəziyyətində ümumiyyətlə /y~c~j/ qərarsızlığı, yayılmış olaraq /s~ş/ 

və /ş~ç/ dəyişmələri olmaqdadır. Ancaq yazı dilinin samit səsləri səslənmə yerləri və formalarına 

görə aşağıdakı cədvəldə olduğu kimi xarakterizə edilə bilir: 

 

 

 



Qoşa 

dodaq 


Dildiş 

Dildiş- 


damaq 

Damaq 


Yumşaq 

Damaq 


Kar /

p / 


/t/ 

 

/k/



 

/

q/ 



(/~x/)

 

Qapanma 



Cingiltili 

/b/


 

/d/ 


 

/g/ 


/γ/

 

Kar 



 

 

(/ç/) 



 

 

Qapanma- 



daralma 

Cingiltili 

 

 

(/c/) 



 

 

Kar 



 

/s/


 

/ş/ 


 

 

Daralma 



cingiltili /w/ 

/z/


 

(/j/) 


/y/

 

 



Kar 

 

 



 

 

 



Burun 

cingiltili 

/m/

 

/n/



 

 

/ň/  



Kar 

 

 



 

 

 



Yan 

cingiltili 

 

/l/


 

 

 



 

Kar 


 

 

 



 

 

Vurğulu 



 

cingiltili 

 

/r/


 

 

 



 

 

ƏDƏBIYYAT 



1.

  Baskakov N.A. Qrammatika noqayskoqo yazıka, çast I, Fonetika i morfologiya, Çerkessk, 

1973 

2.

  Baskakov N.A. Oçerk qrammatiki noqayskoqo yazıka (Fonetika, Morfologiya, Sintaksis), 



Noqaysko-Russkiy slovar, Moskva 1963. 

3.

  Baskakov N.A. Noqayskiy yazık i eqo dialektı, Moskva-Leninqrad-1940. 



4.

  Baskakov N.A. Tyurkskiye yazıki, Moskva, 1960 

5.

  Dmitriyev N.K., F.G.İshakov, “Xarakteristika otdelnix, glasnıx sovremennıx tyurkskix 



yazıkov”,İssledovaniya po sravniyelnoy grammatike tyurkskix yazıkov, Fonetika, Moskva, 

1955 


                    Phonetic structure of Nogay turkish of Khipchak turkish languages. 

 

 



 

 

Nogay language has its specific peculiarities among Khipchak languagegroups. In this 



article deals with phonetic structure of Nogay language. 

Key word: Nogay language, vowel, consonant, stress. 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



90

 

Qətibə Mahmudova, fil.ü.f.d., dos. 



AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Türk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ VƏ TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİNDƏ ABREVİASİYA HADİSƏSİ 



SÖZYARATMA ÜSULU KİMİ 

 

Bildiyimiz kimi dildə hər vaxt müxtəlif üsullarla yeni sözlər yaranır. Məhz buna görə də 



bütün dünya dillərində olduğu kimi türk dillərində də müxtəlif sözyaratma üsulları mövcuddur. 

“Son illərdə nəşr olunan qrammatika kitablarında morfoloji və sintaktik yolla sözyaratma üsulları 

ilə bərabər qəlipləşmə, ixtisar(abreviaturalar), arxaik sözlərin dirilərək yenidən dilə qayıtması, 

semantik mənanın dəyişməsi, digər dillərdən sözalma, fonetik yolla sözyaratma və bəzi digər söz 

yaradıcılığı yollarından bəhs edilir” (1,s.5). Sadalanan bu sözyaratma yollarının hamısının yer 

aldığı, araşdırıldığı bir mənbə yoxdur. Marsel Erdal türk dillərində söz yaradıcılığını geniş şəkildə 

tədqiq etmişdir(2). Düzdür, əsərin əsasını morfoloji yolla söz yaradıcılığı təşkil edir. Lakin bununla 

belə əsərdə sintaktik yolla söz yaradıcılığından, digər dillərdən örnək götürməklə, geriyə və önə 

assimilasiya ilə yeni söz yaratmadan da bəhs edilmişdir. 

“Dil tarixinin bütün mərhələlərində təsadüfən, necə deyərlər, göydəndüşmə kimi, yeni söz 

əmələ gələ bilər, yaxud kimsə nə etdiyini dəqiqliklə bildirmək istədikdə, könüllü olaraq yeni söz 

yarada bilər”(3, s. 71). 

Abreviasiya dildə sözlərə qənaət etmək məqsədi ilə yaranmış ixtisar hadisələrindən biridir. 

Digər ixtisarlardan fərqli olaraq, abreviasiyanın obyekti söz və ya söz birləşməsinin bütöv 

strukturudur. Abreviasiya əsasında yeni və daha qısa formalı sözlər yaradır. Abreviasiyanın 

məhsulu abreviaturdur. Abreviasiyanın coğrafiyasına nəzər saldıqda onun bütün dünya dillərini bu 

və ya digər dərəcədə əhatə etdiyinin şahidi oluruq. Türk dillərində ixtisarların işlənmə tarixi 

qədimdir. İxtisar sözlər haqqında ilk məlumat Azərbaycan dilçiliyində 1930-cu illərdən verilməyə 

başlayıb. Türk dillərində abreviasiya bir dil hadisəsi kimi özünü XX əsrin 40-cı illərində təsdiqlədi.  

Lakin son zamanlar türk dillərində abreviaturaların sayı xeyli çoxalmışdır. Ümumiyyətlə, türk 

dillərində ixtisarların işlənmə tarixinə nəzər saldıqda görürük ki, qədim zamanlardan dildə bu 

ixtisarlar işlənsə də, sovet dönəmində bunların sayı xeyli çoxalmışdır. Buna da səbəb rus dilindən 

hazır şəkildə keçən ixtisarlar olmuşdur. Əlbəttə, Türkiyə türkcəsi burada istisnalıq təşkil edir. Lakin 

XX əsrin 90-cı illərindən sonra rus abreviaturaları yerini Avropa dillərindən keçən ixtisar sözlərə 

verdi. Sovet dönəmində Azərbaycan dilindəki ixtisar sözləri həcminə görə bütün türk dillərindən 

çox olub. 1990-cı ildən sonra isə bunun yerini Türkiyə türkcəsindən və Avropa dillərindən keçmiş 

abreviaturalar tutdu. 

Qeyd etdiyimiz kimi türk dillərində müxtəlif sözyaratma üsulları mövcuddur. Abreviasiya 

hadisəsinin bir sözyaratma üsulu olması haqqında o qədər də geniş danışılmayıb.  

Abreviasiyanın söz yaradıcılığının bir üsulu kimi götürülməsi baxımından dilçilər iki qrupa 

bölünür. Rus dilçisi M. S. Maleyeva da abreviasiyanın sözyaratma üsulu hesab olunmasının 

əleyhinədir. O yazır: “....ixtisar yeni sözlərin yaradılması üsulu deyil, yeni sözün yaradılması 

prosesində həmin yeni sözün maddi bazasını hazırlayan başlanğıc mərhələdir”(4,s.111). 

Abreviaturaların yaranma üsulu olan abreviasiya hadisəsinin bir sözyaratma üsulu olub olmaması 

haqqında alimlərin müxtəif fikirləri mövcuddur. Bəzi alimlər abreviaturanı sözyaratma üsulu hesab 

etmirlər. Onların fikrincə “....abreviaturlar(məntiqi cəhətdən yanaşdıqda aydın olur ki)dildə yeni 

mənalı leksik vahidlər düzəltmir, yalnız dildə əvvəlcədən mövcud olan hazır leksik vahidlərin 

qısaldılmış şəkildə işlənərək, terminin, sözün tələffüzünün işlədilməsini asanlaşdırır”(5, s.99). S. 

Sadıqova bu üsulu sözyaratma yolu kimi qəbul etməsə də, M. Qasımov abreviasiya hadısəsini 

sözyaratma üsullarından biri kimi qəbul edərək, bu üsulla terminlərin yaradılmasından bəhs edir(6, 

s.140).  “Öz yaranma və formalaşma tarixinə görə çox-çox qədimlərə gedib çıxan, özünütəsdiq 

yolunda bir sıra maneələri dəf edən və nəhayət, bu gün hər hansı bir dili onsuz təsəvvür edə 

bilmədiyimiz ixtisar yolu ilə (abreviasiya) söz yaradıcılığı yeni sözlərin meydana gəlməsində 

özünəməxsus rol oynayır. Hazırda bu dil hadisəsi söz yaradıcılığının gərəkli üsullarından biri hesab 



I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



91

olunur”(7, s. 3,). Abreviaturlar əslində XX əsrin əvvəllərindən söz yaradıcılığının bir növü kimi 

tanınır. Lakin     M. Adilovun da dediyi kimi o illərdə abreviaturaların yaranması ümumdil 

məhsuldar söz yaradıcılığna çevrilməmişdir (7, s. 26). 

Abreviasiya söz yaradıcılığı üsulu kimi ibtidai formada türk dillərinin hamısında daha 

qədimlərdən məlum olmuşdur. Lakin bu ibtidai ixtisar hadisəsi bütün türk dillərində leksik 

vahidlərin yaradılmasına xidmət etmirdi. Azərbaycan dilində latın əlifbasına, bir qədər sonra isə 

kiril əlifbasına keçid dilimizdə abreviasiyanın imkanlarını genişləndirmş, yalnız bundan sonra 

ixtisar yolu ilə söz yaradıcılığı Azərbaycan dilində özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmış və şüurlu 

dil hadisəsinə çevrilmişdir”(7. s. 160). 

R. İ.Mogilyovski ixtisarların tədqiqatçılarını üç qrupa bölür: birinci qrup abreviaturaların 

fenomoloji tərəflərini; ikinci qrup dilçilər linqvistik və ekstralinqvistik amillərin abreviatur 

yaradıcılığındakı rolunu, üçüncü qrup alimlər isə ixtisar sözlərinin söz yaradıcılığında iştirakı 

məsələlərini araşdırmışlar(7, s. 5). Bizi məhz 3-cü qrup alimlərin fikirləri maraqlandırır.  

Bu gün abreviasiyanın bir sözyaratma üsulu olub olmaması özü də birmənalı şəkildə qəbul 

edilmir. Lakin hələ XX əsrin əvvəllərində F. Suxotin yazırdı: “Abreviasiya söz yaradıcılığıdır. 

Abreviaturlar dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində böyük rol oynayır. Leksik abreviaturlar dilin 

digər sözlərinə aid bütün xüsusiyyətlərə malikdir. Abreviaturlar təkrar söz yaradıcılığında iştirak 

edir, (yəni, leksik şəkilçi qəbul edirlər)qrammatik kateqoriyaları vardır, sintaktik birləşmə əmələ 

gətirilməsində rol oynayır(8, s.56). 

Türkoloqların da böyük əksəriyyəti abreviaturanı sözyaratmanın bir üsulu kimi göstərir. Tatar 

dilçisi F. Qəniyev tatar dilində sözyaratmanın üsulları kimi müxtəlif yollar göstərir ki, onlardan biri 

abreviasiya hadisəsidir. Alim ixtisarları yeni sözlər kimi təqdim edir (9). 

Abreviaturaların söz yaradıcılığı olmasını tənqid edənlər söyləyirlər ki, abreviaturaların daxili 

mənasını geniş xalq kütlələri bilmirlər. Əslində bu vahidlərin daxili mənası dil daşıyıcılarının gərəyi 

belə deyildir. Onsuz da gündəlik eşitdiyimiz sözlərin səs tərkibi heç kimə lazım deyil. Bəlkə də 

BMT, TİKA, NATO, SOCAR, TOFEL  kimi ixtisarların daxili mənasını heç kimi bilmir. Ancaq bu 

abreviaturlar səslənən kimi hamı söhbətin hansı anlayışdan getdiyini anlayır. Gənc tədqiqatçılardan 

da abreviaturaları söz yaradıcılığının məhsulu kimi qəbul edənlər vardır. “Dilçilik terminlərinin 

yaranmasında istifadə olunan üsullardan biri də abreviaturalardır” (11, s.18) yazan E. Atakişiyev 

abreviatura üsulu ilə yaranan dilçilik terminlərini iki qrupa ayırır:1. Hərfi ixtisarlar. Məsələn, FDM-

Funksional Dilçilik Məktəbi, BFB-Beynəlxalq Fonetik Transkripsiya və s. 2. Heca-termin ixtisarlar. 

Məsələn, etnolinqvistika, paleoqrafiya, transformasiya, sinsematika və s. (11.s.19). 

Türk dillərində abreviaturaların yaranma üsulları müxtəlifdir. Azərbaycan dilinin özündə belə 

abreviaturaların yaranma yolları fərqli göstərilir: 

1. sözlərin baş hərfləri ilə müxtəsər yazılışı; məsələn: BDU – Bakı Dövlət Universiteti, 

TQDK-Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası; 

2.

 



iki və daha çox sözdən ixtisarla düzəldilmiş bir söz; məsələn: hidroleksem, hipersema, 

hiperurbanim, subordinativ, desemantikləşmə, transformasiya və s. 

3.

 

 dildə çox işlənən "və s.", "və i. a.", "və. b." kimi ixtisarlar da abreviaturaya daxildir. 



AMEA-nın 1960-cı il nəşrində abreviaturalar mürəkkəb ixtisarlar adı ilə öyrənilir və onların 2 

növü göstərilir: 

 1. Mürəkkəb ixtisarların tərkbindəki sözlərin hər birinin ilk hissəsi götürülüb, böyük və 

nöqtəsiz yazılır. Bunlar bütöv söz kimi oxunur. Məsələn, sinsemantika, metro, Azərneftmaştəmir və 

s. 

2. Mürəkkəb ixtisarların tərkibindəki sözlərdən hər birinin baş hərfini götürüb böyük və 



nöqtəsiz yazırlar(11, s. 52). Məsələn. AMEA-Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası.  

AMEA-nın 1980-ci il nəşrində yazılır “Mürəkkəb ixtisarlar sintaktik yolla düzələn isimlərin 

xüsusi tipidir”(12,s. 91). Bu kitabda mürəkkəb ixtisarların 7 tipi göstərilir. Bu tiplərə ixtisarların 

quruluş özəllikləri ilə bərabər, tələffüz şəkilləri də aid edilmişdir. 

Türkiyə dilçiləri də abreviaturanı sözyaratma üsullarından biri kimi qəbul edir. Türkiyə 

türkcəsində abreviatura “Kısaltma”  termini ilə verilir. Professor Ş. Akalın Türkiyə türkcəsində 

kısaltma-abreviatura yolu ilə yaranan sözləri üç qrupa bölmüşdür: Baş hərflərlə qısaltma- 


I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 



 

 

 



 

 

 



92

Başharfleştirme/Kısaltma. Ş.Akalın yazır ki,  Türkiyə türkcəsinin qrammatika kitablarındavə 

qaynaqlardabaşharfleştirme/kısaltma (initialism/acronym) yoluyla söz yaradıcılığı dedikdə 

 

göstərilən  nümunələr əsasən bunlardır: TDK, ODTÜ, TÜBİTAK, GAP kimi təşkilat, idarə adları  



olur. Lakin qurum, təşkilat, şirkət adlarının qısaldılması yalnız xüsusi adların ixtisarıdır. Söz 

yaradıcılığında idarə, təşkilat,  şirkət adları qısaldılması yerinə sözlərin baş hərflərindən istifadə 

edilərək edilən qısaltmalar yeni söz yaradılmasına xidmət edir (13, s.47) və son illərdə meydana 

çıxan  AVM (alışveriş merkezi), STK (sivil toplum kuruluşu), FM (kütləvi danışıqda efem), MR 

(kütləvi danışıqda emar) və başqa nümunələr verilməlidir. Bu abreviaturalar, bir söz  kimi istifadə 

olunmaqda və sayları hər  gün artmaqdadır. Ş. Akalın abreviaturanın bir növü kimi “Kırpma”nı 

göstərir. “Kırpma” ya Ş. Akalın belə tərif verdi. “ Mənasında dəyişiklik olmadan bir sözün 

müəyyən bir parçasının atılması yoluyla yaranan ixtisar növü” . Kırpma (clipping) yoluyla Türkiyə 

türkcəsində milim[etre], santim[etre], tel[graf], foto[ğraf] və s. az  sayda nümunə daxil olmuşdur. 

Ş. Akalın ixtisarın 3- cü növü kimi “Karma”nı göstərir. İki ayrı hissənin birləşdirilərək bir hissə 

yaradacaq şəkildə edilən abreviatura növü karmadır (blending) sunta, arge kimi az saydakı 

nümunələr Türkiyə türkcəsinin lüğət tərkibində karma yoluyla yaradılmış sözlər vardır (1, s.27). 

2015-ci ildə Ankarada çap olunan “Yeni türk dili” kitabında da abreviasiya hadisəsi 

“kısaltma” adı ilə sözyaratma üsulu kimi verilmişdir. Kitabın müəllifləri Türkiyə türkcəsində 11 

sözyaratma üsulu göstərmişlər ki, bunlardan biri də “kısaltma” dır. Abreviaturaya belə tərif verilir: 

“Birden fazla kelimeden oluşarak bir anlam alanını karşılayan kelimelerin baş herflerinin bir araya 

getirilmesiyle oluturulan kısaltmalar başlı başına kelime gibi kullanabilmektedir”(14,s. 429). 

Türkiyə türkcəsində elə ixtisarlar var ki, onlar artıq tam yeni söz kimi formalaşıblar. Bu tip 

ixtisarlar özü də iki yerə bölünür: 


Yüklə 2,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   88




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin