I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Yüklə 2,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
isdəkan//istikan; sanavar//simavar//sinavar; bojqa// boşqa//boçqa; biton; qasturka//kasdurka; badnus.
Naxçıvan dialektində işlənən qab–qacaq adlarının bir çoxu leksik şəkilçilərlə düzəlmiş leksemlərdir. Bunlara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: küp+ə; dib+əx′; süz+əx′; dol+ça çal+x+ar xəmir yaymaq üçün torpaqdan hazırlanmış əşya>; qapax+lı; qulp+lu; sap+ıl+ca (bu söz sap kökündən və lı+ca şəkilçilərindən ibarətdir. Deyilişi asan olsun deyə l-ı yer dəyişməsi baş vermişdir); qulp+lu+ca Naxçıvan dialektində də Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində olduğu kimi, qab- qacaq adları mürəkkəb söz və söz birləşməsi ilə ifadə olunur. Məs.: birəlli//tayəlli//təkəlli üçün istifadə edilən qulplu mis parç>; gudul küpə ləyən//lə:n; paxır qazan; qara aftafa//qara aftaha; yekə çömçə və s.
Burada hər iki komponenti isim və ya isimləşmiş leksik vahidlərlə ifadə olunan, birinci komponenti qeyri-müəyyən yiyəlik hallı, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili isimlərdən ibarət ev
əşyalarının adını bildirən söz birləşmələri və mürəkkəb sözlərə daha çox təsadüf olunur. Məs.: el qazanı//eysan qazanı; el samavarı//el sinavarı//el simavarı; xəmir təx'nəsi; çörəx' taxdası; paltar
vannası; süd maşını; dibəx' daşı; su daşı; təndir şişi; küflə tıxacağı ağzını qapamaq üçün köhnə pal-paltardan hazırlanmış əşya>; kül qabı; qənd qabı; sac ayağı//sac
əyağı; yağ qabı; bal maşını. Naxçıvan dialektində ikinci komponenti feli sifətlə ifadə olunan mürəkkəb sözlər də qab-qacaq
adı bildirir ki, burada ikinci tərəf artırıldığı əşyanın gördüyü işi, hərəkətlə ifadə olunan əlaməti bildirir: cəvizqıran; qavırqaəzən, qətqıran, aşsüzən; südsüzən; qurudəzən//əngənəx'; əppəx'yapan;
qazanqapan //tutacağ//tutqaç//tutqaş
çeşidinin ümumiliyi və azlığı ilə bağlıdır. Regionda işlənən bu sahə terminləri ədəbi dildən və dilimizin digər dialekt və şivələrindən fonetik və semantik cəhətdən fərqlənir: Tax//taxt//taxd çarpayı>; qarafat//qaravat dialekti və Salyan, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə şivələrində başaltı (1, s.36) sözü bildirir.
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
Yasdıx//yasdığ işlənmişdir: “Bir yasdıqda baş qoyduğum” (6, s. 53). Qeyd edək ki, Culfa şivələrində yastıq əvəzinə
bağlama sözü işlənir.
Döşəx'
Yorqan çeşidləri ifadə edən terminlər də özünü göstərir: yun döşəx', panbıx döşəx', cehiz yorqanı, ərgən yorqanı, yay yorqanı, kürsü yorqanı və s.
Barxana mənasında Qazax, Çəmbərək, Şəmkir, Tərtər, Tovuz dialekt və şivələrində; “qıza verilən cehiz”
mənasında Qazax, Şəmkir, Zəngilan dialekt və şivələrində; “boxça, bağlama” mənasında Qarakilsə, Laçin şivələrində (1, s.34); “oğlan tərəfindən qız evinə meyvə sovqatı” mənasında Meğri
şivələrində (4, s.419) qeydə alınmışdır.
mənasında qeydə alınmışdır. A. Vəliyev mitil sözünün “yorğan-döşək” mənasında Göyçay keçid şivələrində işləndiyini və bu sözün “Türk dilinin Ərzurum, Sivas, Elazığ və s. şivələrində
mitil//mitel şəklində “üzsüz yorğan, döşək və yataq” mənasında işləndiyini qeyd edir (7, s.57). Fərməc//fərməş//marfaş vahid farmaş şəklində, mərfəş şəklində eyni mənada və Şəki dialektində isə paltar sərilən yer (1, s.185) mənasında qeydə alınmışdır.
Yüx' yükaltı<üzərinə yorğan-döşək yığmaq üçün hazırlanan əşya>; yüküzü örtük> və s. sözlər də işlənir. Döşəx'çə Şərur, Salyan, Füzuli və Şamaxı dialekt və şivələrində isə nalça (2, s.411) sözləri ifadə edir. Milçəx'dan//miçətgən Yüyrüx'//yüyürüx'//nənni dirəx'lərin arasınnan asardıx nənnini, kimdi indi nənni asan. Şivədə yüyrüx' ismindən yürgələ
(mək) feli də işlənir. Yüyrüyü hərəkət etdirmək mənasında yüyürüx'//yü:rük//yürük (2, s.637) leksik vahidi Zəngilan, Şirvan, Cəbrayıl şivələrində “beşik, nənni” mənalarında qeydə alınmışdır.
Naxçıvan dialektində yatmaq üçün ayrılmış, hazırlanmış yer də müxtəlif terminlərlə ifadə edilir: çardax midaxıl vaxdı bağda, bostançılar bostanda qurallar. Səki yatarmış əvvəllər. Dam Kətil düzəldiblər kin, iki-üş mərtəbə, əvdən qəlbi.
Dialektoloji lüğətdə kətil sözü Quba dialektində “ev tikərkən hər 3-4 kərpicdən sonra uzununa qoyulmuş ağac” (1, s.279) mənasında qeydə alınmışdır.
Bölgədə bunlarla yanaşı ədəbi dilimizdə olan yatacaqla bağlı terminlər də işlənməkdədir. Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibində ev əşyalarının adını bildirən leksik vahidlər o qədər də
geniş yer tutmur. İşlənən terminlərin isə əksəriyyəti alınmalardır. Elə buna görə də ədəbi dillə müqayisədə dialektal fərq özünü fonetik cəhətdən göstərir: qıreslo kitab işqabı; istenka; etajerqa işqabı//dufar işqafı; paltar işqafı; quxna mebeli//quxni mebeli; yatax mebeli; servat//servand və s.
Əsl Azərbaycan sözlərinə aşağıdakıları misal gətirmək olar: sandıx, ikiqulplu sandıx, sandıqça, mücürü, ayna, bədənnamə ayna, aynalı qaravat.
Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibində maraqlı qatlardan biri də məişətdə işlədilən alət adlarını bildirən söz qrupudur. Bu qrupa daxil olan leksemləri semantikasına görə aşağıdakı kimi təsnif
etməyi məqsədə uyğun bildik:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
a)
Dəmirdən hazırlanmış alət adları. Ağacdan hazırlanmış alət adları. c)
Daşdan hazırlanmış alət adları. özünü göstərir. -İşi həcət görər, höcət yox. Dialektoloji lüğətlərdə də hajat (Marneuli) şeyləri>(1, s.218); həjət (Cəbrayıl, Laçın) alınmışdır. İraqda yaşayan soydaşlarımızın şivələrində də hacat işləndiyi göstərilir.
Çaqqı Çaqqı (1, s.88) Ordubad dialekti və Meğri şivələrində “cib bıçağı” mənasında qeydə alınmışdır.
Qəməlti “qəmaltı
i
”, “qəməlti”, “qəməti” şəklində “balta”, “qatlanmayan bıçaq”, “mətbəx bıçağı”, “böyük Azərbaycan dilində xəncərin bir növü olan qəmə sözündəndir. Çapacax söz düzəltmə sözdür, çapmaq, doğramaq felindən düzəlmişdir. Nacax Lənpə//ləmpə qoyulan yastı dəmir>; sünbə//sümbə qoymaq üçün hazırlanmış dəmir əşya>; açar//haçar Ağacdan hazırlanan alət adları nehrə; duvax//dŭax<üstündə xəmirdən müxtəlif un məmulatı,
çörək növləri hazırlamaq üçün istifadə edilən dairəvi taxta>. Bu leksik vahidin doax//duax; do:ax fonetik şəklində Bolnisi, Qazax, Tovuz rayonlarında hən həmin mənada, həm də qabın ağzını
örtmək üçün dairəvi taxta qapaq (1, s.147) mənasında işlənməsi göstərilmişdir; irəfətə//əppəx’yapan dialektoloj lüğətlərdə Culfa və Qarakilsə şivələrində ilfidə; Zəngilan şivəsində ilfitə; İmişli, Şərur, Zəngilan şivələrində irəfətə (1, s.256, 259) fonetik şəklində eyni mənada verilmişdir. Kürsü,
toxmax, ətkötüyü, ayaxlı//əyaxlı//çörəx' taxtası//taxta<üzərində lavaş açmaq üçün hazırlanmış alət>; oxlav//oxlov; vərdənə dənə düz ağaşdan elərix’. Çanax c) Daşdan hazırlanan alətlər.
Azərbaycan dilinin başqa dialekt və şivələrində olduğu kimi, Naxçıvan dialektində də keçmiş zamanlarda daş və torpaqdan hazırlanmış alətlərin bir çoxu məişətdə bu gün də işlənməkdədir. Bir
qrup bu qəbildən olan əşyaların isə özləri məişətimizdən çıxsa da, onların adları şivədə qalmaqdadır. Belə arxaikləşmiş dialektal vahidlərə aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:
xart//xartdaşı yumşax, yağlı daşdan olar. Xart Şəki dialektində “dəryaz itiləyən daş”, Borçalı, Şərur şivələrində “kəsici alətləri itiləmək üçün daş” (1, s.238) mənalarında işlənir.
Savdaşı//kərənti daşı sözü ilə bağlıdır. Ətdaşı ′
′
daşı
döymək üçün işlədilən daş >; kırkıra//əldaşı<əl dəyirmanı>. Bu mənanı Ordubad, Quba
dialektlərində, Astara, Cəlilabad, Lənkəran və Culfa şivələrində dasdar//dassar//dastar (1, s.125) sözləri ifadə edir. Qeyd edək ki, kırkıra//kirkirə səs təqlidi ilə yaranan sözdür.
Çaxmaxdaşı etmişlər. –Əşi, indi kimdi qav qəyirən, çaxmaxdaşı, çaxmaxdəmiri qəyirən, hərə bir jajqalqa de:llər, nə de:llər onnan əmrin aşırır.
Sudaşı
rayonunda rast gəldiyimiz bu vahidin mənasinda Naxçıvanda kəfər leksemi işlənir. Naxçıvanın Şahbuz rayonunda daşdan müxtəlif məqsədlər üçün əşyalar düzəldib, həmin
əşyanın adlanmasında daş sözünü əlavə etmişlər. Məs: daşyalax >; daştəx
′
nə
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
hazırlanan təknə >; daşşırran istifadə etmişlər. Ərazidə Təx ′nəli bulax//Təx′nəli bılax, Şırrannı bılax adları var.
Duzdaşı
daş
də kin, başpendir yaxcı alınır. Dünyanın hər yerində olduğu kimi, Naxçıvanda da elektrik geniş şəkildə məişətə daxil
olmuşdur. Burada elektrik cərəyanı mənasında tok leksemi işlədilir. Naxçıvan dialektində elektriklə işləyən alət adlarını aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik:
1) Fonetik dəyişikliyə uğrayan alınmalar. 2) Birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək
ikinci növ təyini söz birləşməsi yolu ilə formalaşanlar. 3) Birinci tərəfi qeyri-müəyyən təsirlik halda olan isim, ikinci tərəfi feli sifətin birləşməsi yolu
ilə formalaşanlar: Fonetik dəyişikliyə uğrayan alınmalar: lampuşqa//lənpuşqa
xaladelnix ′
televizir//tilivizr piryomnix ′
;
qaset
duxofka; lüsdür//lüstür qıramafon Birinci tərəfi qeyri-müəyyən yiyəlik halda, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək ikinci növ təyini söz birləşməsi yolu ilə formalaşanlar: tok çaydanı, ət maşını, süd maşını, paltar
maşını, tok səmavarı. Birinci tərəfi qeyri-müəyyən təsirlik halda olan isim, ikinci tərəfi feli sifətin birləşməsi yolu ilə
formalaşanlar: paltar yuyan, tozsoran, üz qırxan, sok çəkən//şirə çəkən, saç quruluyan. Ümumiyyətlə, Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin leksikası olduqca zəngindir. Burada digər
qohum Türk dilləri ilə həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər olduqca çoxdur. Buna görə də məhz dillərin bir-birinə təsiri altında dilçiliyin bu qolu istiqamətində inkişaf gedir, dialekt və şivələrin
lüğət tərkibi zənginləşir. Eyni zamanda ədəbi dil də buradan bəhrələnərək öz leksikonun zənginləşdirir.
Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrinin lüğət tərkibi digər dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, uzun əsrlərin məhsuludur və burada xalqımızın dilinin keçdiyi inkişaf yolu, həyatı, məişəti, və.s ilə
bağlı olan çoxlu miqdarda qədim söz və ifadələri müşahidə edirik ki, bunlar da dilimizin tarixini özündə əks etdirir.
Dialekt və şivələrimiz dilimizin ən qədim vəziyyətini, dil tariximizi özündə əks etdirən mənbələrdən biridir. Dildə elə leksik vahidlər var ki, onlarda xalqın tarixinin izləri, adət-ənənələri,
milli ruhu yaşayır. Cəmiyyətin inkişafı, həyatının, məişətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq bu sözlərin bir qismi dilin lüğət tərkibindən çıxsa da, onun tarixinin canlı şahidi kimi xalqın dilində-
dialekt və şivələrdə yaşayır. Ona görə də dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini özündə qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım gəlir.
1. 374 s.
Azərbaycan dialektoloji lüğəti. II cilddə. II cild. Ankara, Türk Dil Kurumu yayınları, 2003, 279 s.
3.
4.
Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri şivələri. Bakı, Elm, 2003, 580 s. İraq-türkman ləhcəsi. Bakı, Elm, 2004, 422 s. 6.
Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. Bakı, Öndər, 2004, 376 s. Vəliyev A. Azərbaycan dilinin keçid şivələri. Bakı, Elm, 2005, 335 s.
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti mehi-a-n@rambler.ru
TÜRK DİLLƏRİNDƏ ƏVƏZLİKLƏRİN MƏTN YARADICILIĞI FUNKSİYASI
Müasir dilçiliyin ən maraqlı tədqiqat sahələrindən olan mətn dilçiliyinin tədqiqat obyekti linqvistik araşdırmaların hədəfi olmuşdur [2,199]. Mətn sintaksisində nəzərdə tutulan mikromətnlər hər hansı bir təhlil üçün götürülən mikromətnlər olmayıb “xüsusi səciyyəvi əlamətləri olan
linqvistik vahid” kimi dəyərləndirilir [6, 433] və özündə danışanın, nitq aktı iştirakçısının ya da müəllifin savadı, biliyi, dünyagörüşü və intensiyası sayəsində koqnisiya imkanlarını təcəssüm
etdirir. Mürəkkəb sintaktik bütövü formalaşdıran, onun təşkil edən cümlələr mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri adlanırlar. Belə ki, mürəkkəb sintaktik bütövün tərkibinə daxil olan
cümlələr struktur- semantik cəhətdən bir- birinə bağlanaraq əlaqəli şəkildə onu formalaşdırırlar. Belə quruluş və məna baxımından bağlılıq səbəbindən həmin cümlələrdə nitq aktı iştirakçısının
kommunikasiya prosesində idrakı fəaliyyəti sayəsində ifadə etdiyi mənanın dəqiqliyini yalnız sintaktik bütövün daxilində müəyyən etmək olar. “Formal və semantik əlaqələrin məzmunundan
ibarət möhkəm sistemə malik” olan [2,111] mürəkkəb sintaktik bütövlər “...əlaqəli nitqin (mətnin) cümlədən böyük elə bir bitkin mənalı parçasıdır ki, onu bir daha bitkin mənalı parçalara ayırmaq
olmaz.” [6,434]. Bu təhlillərdən aydın olur ki, mürəkkəb sintaktik bütövü şərtləndirən əsas səciyyəvi cizgilər onun möhkəm sistemə malik olması və bir daha bitkin mənalı hissələrə
parçalanmaması onun komponentlərini təşkil edən və bağlayan elementlərdən birbaşa asılıdır. Mətni təşkil edən cümlələrin “sintaqmatik substitusiya prinsipi üzrə- yəni bir dil ifadəsinin digəri
tərəfindən əvəz edilməsilə bir- birinə bağlanması” [1, 94] qeyd olunur ki, bu əvəzlənmə birbaşa insan idrakının bilgilərinə əsaslanan intensiya sayəsində reallaşır. Mürəkkəb sintaktik bütövlərin
formalaşmasında mətnyaradıcı faktor kimi K. Abdullayev təkrarların rolunu xüsusilə vurğulayır: “mürəkkəb sintaktik bütövlərin təşkilində, qurulmasında təkrarlar möhkəm bir sistemə
əsaslanır”[2,111]. Görkəmli alim təkrarlar nəticəsində yaranan əlaqə vasitəsinin iki hissədən -1. Təkraredilən hissə; 2. Təkraredən hissədən ibarət olduğunu göstərir [2,115]. Mətnin təşkil
olunmasında güclü amil kimi çıxış edən təkrarlar bir-birinə bağlı olan cümlələrdə mənanı aktuallaşdıraraq qabartmaq, oxucuya, dinləyiciyə daha yaxşı çatdırmaq üçün ən yaxşı vasitədir,
çünki, təkrar edən hissə təkrar edilən hissədəki sözün, söz birləşməsinin açılmasını təmin edir [2,115], beləliklə, nitq aktı iştirakçısı işarələr sisteminin köməyi ilə söylənilən fikrə öz münasibətini
bildirir və “mətnin semantikası həmin mətni təşkil edən dil işarələri vasitəsilə verilir” [6, 48]. Mətnin ifadə etdiyi semantikanın müəyyənləşməsində həmin mətni təşkil edən komponentlərin
aktual üzvlənməsi, başqa sözlə desək tema- rema əvəzlənməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, cümlələr arasında məna bağlılığı tema sayəsində reallaşır və əvvəlki cümlədə qeyri- müəyyən olan
sonrakı cümlədə yeni informasiya rema ilə müəyyənləşir. Əvvəlki cümlənin reması sonra gələn cümlənin teması kimi işlənərək mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində tematik proqressiyanın
inkişafını təmin edir. Mikromətnin komponentləri arasında olan bağlılıq- koqeziya təkrarlar sayəsində yaranır və təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin struktur- semantik
cəhətdən bağlanmasını təmin edir. Koqeziya əlamətlərindən olan təkrarlar fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik səviyyələrdə fərqləndirilir. Təkrarların növlərindən olan leksik təkrarlar da tam leksik
təkrarlar, natamam leksik təkrarlar, əvəzlikli (pronominal) leksik təkrarlar və sıfır (elliptik) təkrarlara [2,119-141; 5,10] ayrılır. Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərinin əlaqələnməsində
quruluş və məna baxımından bir bütöv kimi bağlanmasında əvəzlikli, yaxud da pronominal təkrarların rolu böyükdür. Digər nitq hissələri ilə müqayisədə say baxımından az olmalarına
baxmayaraq dildə, yazılı və şifahi nitqdə sürəkli, tez- tez işlənmələri ilə fərqləndirilən əvəzliklərin
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
bu cür intensiv işləkliyini “onların cümlələr arasında əlaqə yarada bilmə imkanlarının genişliyi ilə izah etmək olar” [2,131]. Deyiktik, anaforik və katoforik xüsusiyyətli əvəzliklərin “rabitəli nitqin
sintaksisində böyük rolu onların hətta yeganə möhkəmləndirici vasitə hesab olunması” qənaətinə gətirib çıxarır. [2,131]. Bildiyimiz kimi əvəzlik komponentli cümlələr tam müstəqil cümlə sayıla
bilməz, çünki, belə cümlələrdə verilən əvəzliklər ya əvvəlki, ya da sonrakı cümlələrdə verilən müəyyən bir leksik vahidi əvəzləyir. Bu baxımdan da mürəkkəb sintaktik bütövün komponentləri
arasında əlaqə yaradan əvəzliklər təkrar kimi çıxış edən əsas vasitələrdən biridir. Leksik təkrarların bir qolu olan əvəzlikli təkrarlar mürəkkəb sintaktik bütövün ilk
komponentində iştirak edən hər hansı bir leksik vahidin sonrakı cümlədə uyğun əvəzliklə əvəz olunması deməkdir. Əvəzlikli təkrarın sintaktik mahiyyətinin “əvəzlikli əlaqə leksik təkrar və
zəncirvari sinonimik əlaqədən fərqlənmədiyindən” ibarət olduğu dilçilik ƏDƏBIYYATında göstərilir [2,132]. Mürəkkəb sintaktik bütöv daxilində cümlələrin struktur əlaqəliliyi əvəzlikli
əlaqənin əsasıdır. “Onaların arasındakı fərq müstəsna rolun əvəzliklərə məxsus olduğu struktur |