I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

Kafi mənəm, şafi mənəm, dərd ilə dərman olmuşam. 

Qeyd edək ki, bir misra və ya beyt içərisində flektiv yaradıcılığın məhsulu olan belə sözlərin 

işlədilməsi fonetik obrazlılığı—alliterasiya, assonans kimi poetik fiqurları formalaşdırır ki, bu da 

nəticə etibarilə məzmun gözəlliyinə forma gözəlliyini də qatmış olur. 

Gəl, ey sufi, səfanun safisin iç 

Ki, safi içənin içi səfadur. 

Bu beytdə “sufi”, “safi” və “səfa” sözlərinin dəfələrlə təkrarlanması güclü alliterasiya  

yaratmışdır  və bu alliterasiya təkrarlanan sözlərlə yox, səs tərkibinə görə yaxın olan, daha doğrusu, 

paronim xarakterli sözlər vasitəsilə yaradılmışdır. Burada sözlər elə əlaqələnmiş və sıralanmışdır ki, 

sanki şair onu qurmaq üçün nə isə axtarmamışdır, sözlər öz-özünə süzülüb gəlmişdir. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

322

Aşağıdakı beytdə paronim sözlərin ardıcıl işlənərək  obrazlılıq yaratmasını  isə şairin 

düşünərəkdən formalaşdırdığını demək olar: 

Şəmi-rüxsarın mənim dəvimə tanıqdır bu gün, 

Hacəti höccət deyil, hər qanda rövşəndir dəlil. 

Burada şair maraqlı bir üsuldan istifadə etmişdir; ikinci misrada  “hacət” sözü ilə paronimlik 

təşkil edən “höccət  (hüccət)” sözü işlədilmişdir. Lakin qarşılaşdırma, daha doğrusu, inkara qarşı 

təsdiq məqamını yaratmaq üçün şair “höccət” sözünün sinonimi olan “dəlil” sözündən istifadə 

etmişdir. Təbii ki, burada da “höccət” sözü işlədilsəydi, həm ahəng pozulardı, həm dəburadakı 

effekti verməzdi. 

Azərbaycan dilində olan müvafiq sözlərdə səsdəyişmələri müxtəlif mövqelərdə olur; bu 

dəyişmələr fono-morfoloji inkişaf cəhətdən dilin fleksiyadakı prosesinə uyğundur, mahiyyətcə isə 

bu proses türk dillərinin təkamülündən, səs quruluşunun inkişafından irəli gəlib, dildaxili amillərin 

dilxarici amillərlə qovuşması ilə şərtlənir. M.Məmmədov bu dəyişmələri türk dillərinin başqa 

morfoloji quruluşunda axtaran tədqiqatçılara etiraz edərək, onları müasir ədəbi dilin norma və 

ölçülərini bütünlükdə dilin norma və ölçülərinə qarşı qoymaqda, müqayisəli-tarixi dilçiliyin  əsas 

prinsiplərindən biri olan tarixiliyi nəzərə almamaqda günahlandırır (5, 68-73). Paronimlərin 

yaranması təkrarlarla əlaqədardır. Paronimlərin sözün təkrar hadisəsi ilə əlaqəsi, qoşa sözlərin 

paronimik interpretasiyası barədə dilçilikdə müəyyən fikirlərə rast gəlirik (7). 

Nəsimi dilində elə iştiqaq nümunələri vardır ki, sonralar digər sənətkarlar tərəfindən də 

işlədilmişdir. M.Adilov yazır:”M.Füzulinin çox geniş miqyasda faydalandığı sənətdən - iştiqaqdan, 

hətta onun ayrı-ayrı misralarından bütün sonrakı poeziyamızda da istifadə olunmuşdur. Məsələn, bu 

sonuncu “nəqş-nəqqaş” qarşılaşdırmasına M.Şəhriyar irsində, eləcə də Nəsimidə təsadüf edirik”(3, 

92). Göründüyü kimi, müəllif Füzuli dilindəki faktdan danışsa da, əslində həmin leksik 

qarşılaşmadan ilk öncə Nəsiminin istifadə etdiyini qeyd etməli olur. Aşağıdakı beytdə bu faktı 

görmək mümkündür: 

Olmuşam dərdi-fərağından zəif ol həddə kim, 

Gətirməzlər xəyalə nəqşimi nəqqaşlar. 

İ.Nəsimi  qəzəllərində paronimlərin iştirakı ilə formalaşmış iştiqaqı əsasən belə qruplaşdırmaq 

olar:1) misranın əvvəlində iki sözün yanaşı işlənərək iştiqaq yaratması; 2) misranın sonunda iştiqaq 

yaradılması; 3) misranın daxilində yanaşı iştiqaqın yaradılması; 4) beytin sonundakı sözlərin iştiqaq 

yaradaraq qafiyə formalaşdırması; 5) beytin misralarının ilk sözlərinin iştiqaq yaratması; 6) 

misranın müxtəlif yerlərində iştiqaqın yaradılması; 7) paronimlər tabesizlik bağlayıcıları ilə 

birləşdirilir; 8) üç sözün iştiqaq yaratması; 9) dörd sözün iştiqaq formalaşdırması; 10) xüsusi adların 

iştirakı ilə yaranan iştiqaq; 11) cinas xarakterli sözlərin iştiqaq yaratması. Bunları qısa şəkildə 

nəzərdən keçirək. 

1) Bir misranın əvvəlində iki sözün yanaşı işlənərək yaratdığı iştiqaq. Qeyd etmək lazımdır ki, 

şeirdə misranın ilk və son sözləri daha güclü mövqedir və obrazlılıq yaradan elementlərin, məsələn 

qafiyənin, təkririn və sairənin bu mövqelərdə işlədilməsi emosional-ekspressiv çaları daha da 

gücləndirir. Bu baxımdan misra və ya beytin əvvəlində iştiqaqa daha çox rast gəlmək mümkündür. 

Məsələn: 

Eşq əhli iqlimində çün hüsnündür, ey dilbər, məlik, 

Hökmünə məhkum olmuşuz, sultanımızdır, mirimiz. 

2) Bir misranın sonunda iki sözün yanaşı işlənərək yaratdığı iştiqaq. Məsələn: 

Əgər nuri-əla-nurən degilsə zülfü rüxsarın, 

Nə mənidən günəş doğmuş saçın hər tirə tarindən. 

3) Bir misranın ortasında iki sözün yanaşı işlənərək yaratdığı iştiqaq. Məsələn: 

Cahanü dinü dil zülfün, canım, 

Əgər layiq düşər, şükranəsidir. 

        4) Paronimlər bəzən beytin misralarının sonunda qafiyə kimi işlənir. Məsələn: 

Canın vücudi sənsiz laşey kimi ədəmdir, 

Səndən cüda dirilmək, müştaqinə ələmdir. 

5) Bəzən isə beytin misralarının ilk sözü iştiqaq yaradır. Məsələn: 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

323

Təhqiqə irən taifəyə hərgiz ulaşmaz,həqiqəti üzə çıxarma; 

Təşkiklə qalanın işi təqlidü gümandır;eşitmə, dinləmə; 

6)İştiqaq yaradan sözlər misra və ya beytin müxtəlif yerlərində işlənir. Məsələn: 

Əfsanə satar aşiqə əfsun ilə vaiz, 

Aşiq qaçan ol qissəvü əfsanəyə uğrar? 

7) Paronimlər tabesizlik bağlayıcıları ilə birləşdirilir. Məsələn: 

Gecə-gündüz zülmətü nuri-cəlal ilə cəmal, 

Qəhrü lütfü aşiqə küfrü həm iman göstərir. 

Tubiyəm, həm Səlsəbiləm, həm mənəm cənnətür hur, 

Həm şərabəm, həm sərabəm, həm susuzam, həm Fərat. 

        8) Bir beytdə üç sözün iştiqaqı. Nəsimi dilində bu növ iştiqaqın özü də müxtəlif formalarda 

özünü göstərir. Belə ki, müvafiq sözlər ya bir-birinin yanında—yanaşı, ya bir-birindən aralı, yaxud 

ikisi yanaşı və üçüncüsü aralıda işlədilir. Bunların hər birinin özünəməxsus ekspressivlik gücü 

vardır. Məsələn:  

Buldu bu gün vüsalını eşq ilə uş Nəsimi kim, 

Vəslinə vasil olanın eyşi müqim içindədir. 

Nə süni-paki yəzdansan, a dilbər? 

Müsəvvərsən, müənbərsən, münəvvər! 

 Burada paronimlərin yanaşı işlədilməsi onları təkrara yaxınlaşdırmışdır. A.Səhhətin məşhur 

“Vətənimdir, vətənimdir, vətənim” misrasına bənzəsə də, Nəsimidə eyni söz təkrar olunmur, səs 

tərkibinə görə yaxın olan sözlər ardıcıl şəkildə işlədilir. 

9) Bəzən bir beytdə dörd sözün qoşa-qoşa paronimlik təşkil etməsi müşahidə olunur. Məsələn: 

Əhli-irfanın yeri mənidə çün eraf imiş,əhli  

Çün sən ariflərdən oldun, ürfü-erafın qanı? 

10)Nəsimi dilində apelyativlərlə antroponimlərin iştiqaq yaratması diqqəti cəlb edir:  

Üzündə abid omuşdur Nəsimi, 

Nəsiminin bu gün cana, nəsidir? 

Nəsimi paronimlərdən qafiyə yaratmada da istifadə etmişdir və bu tip paronimlər içərisində 

apelyativlə toponimik adın da qarşılaşması vardır. Məsələn: 

Sənin gülgün yanağın həsrətindən 

Axar çeşmim yaşı həm çün Ərəsvar. 

Gəl ey ömri-əzizimdən əzizim, 

Ki, sənsiz keçədir ömrüm əbəsvar. 

11) Bəzən misralarda cinas xarakterli sözlər  iştiqaq yaradır. Məsələn: 

Bu sözlər xoş nəsihətdir bilənə, 

Se adətdir, vəli eyni səadət. 

Nəsiminin poetik dilindəki iştiqaq daha zəngin leksik-semantik və qrammatik-struktur 

xüsusiyyətlərə malikdir. Bu yazıda biz bunların bəzisinə toxunduq; onların daha geniş aspektdə 

tədqiqinə ehtiyac vardır. 

ƏDƏBİYYAT 

1.Y.Seyidov. Nəsiminin dili. Bakı. “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1996, 272 s. 

2. M.Cahangirov. Milli təşəkkül mərhələsində Azərbaycan ədəbi dilinin aparıcı üslubları.II 

hissə, Bakı, “Elm”, 1989, 278 s. 

3. M.Adilov. Məhəmməd Füzulinin üslubu və poetik dili. Bakı. “Maarif”, 1996, 544 s. 

4. Mahmudova G.Y. Ərəb ədəbi dilində leksik problemlər və iştiqaq hadisəsi. Dilçilik 

İnstitutunun əsərləri, 2012 №3, s.202-211. 

         5.  M.T.Məmmədov.  Azərbaycan  dilində  sözün morfoloji inkişafı.- Azərbaycan dili tarixi 

məsələləri. Bakı, “ADU” nəşr., 90 s. 

6. F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, “Maarif”, 1988, 285 s. 

7. А.П.Критенко.  Паронимия и ее роль в языке. АКД, Киев, 1974, 24 c. 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

324

 

Nargiz Hajiyeva 

Paronyms in I.Nasimi’s language 

Summary 

Allthough Nasimi’s works’ language had been investigated many times but the problem of 

paronymy had not been touched upon. National and loan words and word combinations which have 

the identical meaning and form a synonymic equilibrium increases the harmony and clearness of 

this language. Nasimi also skillfully uses the formula of paronymy. Paronymy in eastern literary 

criticism coincide withthe so called poetic form as ishtigag. In Nasimi’s language there were used 

iqtizab  generated from one and the same root and ishtiqaq which has essentially different 

etymology. 

Key words: paronym, ishtigag, emotional, harmony, synonimic equilibrium, poetic figure, 

beyt, repetition. 

 

 

 

Vahid Zahidoğlu, fil.ü.f.d., dos. 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,  

Azərbaycan dilinin tarixi şöbəsi 

 

DEDE KORKUT KİTABI’NDA BUTUN BİNMEK  İFADESİ  ÜZERİNE 

Herhangi bir yazılı edebî kaynağın, özellikle de Dede Korkut Kitabı gibi önemli bir 

abidenin, değişik yönlerden tetkiki büyük ölçüde metnin orijinale uyğunluğuna, metinsel 

araştırmanın objektifliğine bağlıdır. Doğru düzenlenmiş metnin arkasında bu metnin ait olduğu 

devrin dil özelliklerini, kelimelerin etimolojik tahlilini,  birbiriyle gramer ve mantıksal bağlılığını 

aksettiren ciddi ilmî araştırmalar olmalıdır. Etimolojik araştırma yapılmadan, anlamları kesin 

belirlenmemiş ve birçok hallerde tahkiye akışına uymayan, tesadüfî sesteş kelimelerin metne dahil 

edilmesi bu metinden yararlanan okuyucular için de potansiyel tehlike kaynağı oluşturabilir. Bütün 

bunlar Dede Korkut Kitabı’nınmevcut yayımları için de geçerlidir. Metinsel ve lenguistik 

araştırmaların birbirine mutabık olmaması, metnin sistemli bir şekilde değerlendirilmemesi, ses 

değişimleri ve nüsha farklarının mukayeseli şekilde öğrenilmemesi neticesinde Dede Korkut 

Kitabı’nın yayımlarında birçok hata ortaya çıkmıştır. Bu hataların belli bir kısmı yayımcıların 

müstensihler üzerine yönelttikleri suçlamalardan kaynaklanmaktadır. Başka bir ifadeyle, okunuşları 

zor görünen ve Oğuz dilleri çerçevesinde alışılmadık anlamlar taşıyan bâzı kelimeler, müstensih 

yanlışı olarak kabul edilmiş, bir nevi bütün hatalardan müstensihler sorumlu tutulmuştur.Dede 

Korkut Kitabı’nın neşirlerinde kelimelerin okunuşu ile ilgili uygunsuzluklar, metin içinde görülen 

kopukluklar büyük ölçüde bu etkenlerle bağlıdır. Bunları dikkate alarak eserin yayımlarında farklı 

şekillerde okunmuş ve yorumlanmış, yıllar boyunca tartışmalara neden olmuş butun bin- ifadesinin 

okunuşu ve etimolojisi üzerine dikkat çekmek istiyoruz. İfadenin anlamının belirlenmesinde ortaya 

çıkan esas zorluk butun kelimesinin okunuşu ile ilgilidir. Bu kelime Dresden nüshasında 1. boyda 2 

, 2. boyda 1, 4. boyda 4, 6. boyda 1,  9. boyda 5, 10. boyda 3 - toplam 16 defa aynı  birleşme 

dahilində  butun bin- birleşmesinin  terkibinde kullanılmıştır: Kalkubanı yerüŋden örü turduŋ / 

Yelisi kara kazılık atuŋ butun bindüŋ (Drs.24); Buğaç Beg yerinden örü turdı, kara polat öz kılıcın 

beline kuşandı, ağ tozluca katı yayını eline aldı, altun cıdasın kolına aldı,  bedevil atını tutdurdı 

butun bindi (Drs.31); [Kazan beg] Koŋur atın çekdürdi,  butun bindi (Drs. 126); Beg yigidim 

Kazan! Kalkubanı yerüŋden örü turduŋ / Oğluŋla yelisi kara kazılık atuŋ butun bindiŋ (Drs.136); 

Kalkubanı Kan Turalı yerüŋden turı geldüŋ / Yelisi kara kazılık atuŋ butun bindiŋ (Drs. 186); 

Kalkubanı yerümden turı geldüm / Yelisi kara kazılık atum butun bindüm(Drs. 239); Kalkubanı 

oğul yerümden turı geldüm / Boynu sınsun al ayğırı butun bindüm (Drs. 244); Kalkubanı ana 

yerümden turdum / Yelisi kara kazılık atuma butun bindüm(Drs.257);  Kalkubanı  yerinden turan 

yigit / Yelisi kara kazılık atın butun binen (Drs.267). [Kazan]: Kalkubanı  yerinden turı gelen / 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

325

Kazılık atın butun binen / Ne yigitsin? / Aduŋ nedür, degil maŋa, dedi (Drs.288) vb. Örneklerden 

de anlaşıldığı gibi butun binmek birleşmesi ata binmekle ilgilidir ve yapılan işin durumunu bildirir. 

Kelime Dresden nüshasında bütün durumlarda 

ن , Vatikan nüshasında Vat.13'te ْنُ ُ, Vat. 93 ve  

Vat. 94'te 

ْن ُد ُ  olarak yazılmıştır. Dresden nüshasının IX. boyunda (Emren boyunda) bu kelime 

buda 

د biçimindedir:  Begil razı oldı. Kalkdı yer öpdi. Dedem Korkut himmet kılıcın beline 

bağladı, çomağı omuzına bırakdı, yayı karusına keçürdi. Şahbaz ayğırı çekdürdi buda

د bindi. 

Hısımını kavumını ayırdı, evini çözdi, Oğuzdan köç eyledi. (Drs. 236).                       

          M.  Ergin  butun  kelimesini  but  “ayağın dizden yukarı kısmı” leksik birimi ile aynı kümede 

vererek  butun bin-  ifadesini soru işaresi altında “bir sıçrayışla binmek” olarak izah etmiş, buda 

bin- ifadesi karşısında budayazılışının müstensih hatası olduğuna dair not düşülmüştür. (Ergin 

1963: 62).  Yazarın iki yazılış biçimini de but / bud kelimesiyle ilişkilendirdiği ve - unekini vasıta 

eki olarak değerlendirdiği anlaşılmaktadır. Fakat butkelimesine eklenen vasıta hali klassik yazım 

kurallarına göre -ın (butın)biçiminde olmalıydı.               

          O.Ş.Gökyay  metinde  bu  kelimeyi  butun  olarak okuduğu halde, sözlükte batun  maddesinde 

vermiş, birçok orta asır yazma eserlerde, aynı zamanda Anadolu metinlerinde kullanılmış bat, bata, 

batun “hızlı, suratli” kelimesiyle aynı anlamda olduğunu bildirerek batun binmek ifadesini “hemen 

binmek, çabucak binmek, ata sıçramak, hemen atlanmak” olarak açıklamıştır. IX. boydaki buda 

kelimesine dair herhangi bir açıklama verilmemiştir. (Gökyay 2000: 173).  T. Tekin butun bin- 

ifadesi hakkında yazmıştır: “Gökyay bu deyimdeki butun  kelimesini metne böyle almakla birlikte, 

sözlüğe batun  “çabuk, süratli, çabucak” diye almıştır. Eski Türkçe bat “çabuk” sözünün vasıta hali 

batun  değil,  batın  olurdu. Oysa söz konusu kelime her iki nüshada genellikle butun  şeklindedir. 

Ayrıca, Vat. nüshasında bu kelimenin but / bud isminin vasıta hali olduğınu hiçbir tereddüde yer 

bırakmayacak şekilde kanıtlayan, başka deyişle dal’la yazılmış iki örneği daha vardır: 

budın

ند (Vat. 93, 95). Begil Oglı Emren Boyu’nda Şahbaz ayğırı çekdürdi, buda bindi 

cümlesindeki  buda

د  kelimesi de budun / budın yerine bir müstensih yanlışıdır. Söz sonundaki 

nun harfi he sanılmıştır”(Tekin 1986: 145-146).  

          T.Tekin inin  O.  Ş.  Gökyay ın  kelimeyi  batun  olarak okunmasına itirazı yeterli kadar 

esaslıdır. Fakat kendisinin teklif ettiğibut / bud + -un modeli de aynı itirazı doğurmaktadır; 

kelimenin kökü bud “but”olsaydı vasıta hali -ın biçiminde olmalı ve kelime her yerde butın / budın 

olarak yazılmalıydı. Vatikan nüshasındaki 

ْن ُد ُ  yazılışı ise 2. hecede damma ile harekelenmiştir; 

butın olarak okunması imkansızdır. 

         H.Araslı  kelimeyi  bütün“tam, bütün” ve büde biçiminde okuyarak büde kelimesini bütün 

kelimesinin tahrif olunmuş biçimi olarak değerlendirmiştir (Araslı 1962: 125).  

          S.Alizade  ve  F.Zeynalov  1988  yılında  yayımladıkları  kitapta  kelimeyibütün ve büde 

biçiminde okuyarak başka bir açıklama vermemişler. Daha sonra S. Alizade bu meselenin üzerine 

tekrar dönmeye ihtiyaç duymuş yeni okunuş varyantı (butun) sunarak kelimenin kökenini ve 

anlamını belirlemeye çalışmıştır. Onun geldiği sonuca göre, “…atı butun binmek“eyerli binmek” 

anlamındadır. Sözlüklerde kelimenin kökü bot/ bodaynı kavramı ifade eder…”(Alizade 1998: 12-

13). Burada kelimenin doğru okunmasına rağmen, verilen anlamın nereden alındığı malum değildir. 

Sözlüklerde  bot / bod  “eyer ” anlamını taşıyan kelime yoktur. Bundan dolayı verilen açıklamayı 

sadece varsayım olarak kabul etmek mümkündür. 

         S.Tezcan da M.Ergin ve T.Tekin gibi butun kelimesini but / bud kelimesine bağlamış, fakat 

biraz farklı şekilde – “bacaklarını eyere sıkıca yapıştıraraq ata binmek” olarak açıklamış, verdiği 

anlamın karşısına soru işaresi koymuştur. (Tezcan 2001: 93-94, 404). 

         Muharrem  Daşdemir  buda kelimesiyle ilgili ayrıca bir makale yayımlamış, buda bindi 

ifadesini buda yetdi olarak okumuştur (Daşdemir 2004: 1-4).   

          S.Özçelik butun olarak okuduğu sözün etimolojisi hakkında kesin bir fikir söylemeden buda 

yazılışının doğru olabileceğini belirtmiştir.  Birleşmenin  bu da şeklinde işaret zamiri olarak 

okunabileceği ihtimali üzerinde dayanmıştır (Özçelik 2005: 251-252).  

         M.S.Kaçalin kelimeyi butun şeklinde okuyarak butun bin- ifadesini “bacaklarını eyere sıkıca 

yapıştırarak binmek” gibi açıklamış, buda

د yazılışını ise butun olarak düzeltmiştir (Kaçalin 2006: 

145, 189). 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

326

          En son olarak A. Akar bu ifade üzerine açıklama yapmış ve şu kanaate gelmiştir: “Butun 

binmek deyiminin binicinin, atın üzerinde ayakta durarak, butlarıyla atı hedefe doğru hızla sevk ve 

idare ederek binmesi şeklinde anlamlandırılması uygun olacaktır”. Yazar butun kelimesindeki -un 

ekini arkaik araç hali eki olarak kabul etmiştir (Akar 2015: 67-70)      

         Aslında  bu    kanıların  büyük  çoğunluğu  metin  gerçekliğini  yansıtmamakta,  bulgulara  öznel 

yaklaşımla alakadardır denilebilir. Gerçeklik şudur ki atı bütün veya yarım binmek mümkün değil. 

Kelime  

ط“ta” harfiyle yazıldığı için bütün olarak okunamaz. Aynı zamanda but“but” kelimesini 

butun ve buda kelimeleriyle ilişkilendirmek mantıksal açıdan kusurlu görünmektedir. Aksi 

durumda, destandaki buda  varyantı yanlış sayılmalıdır (M.Ergin ve diğer naşirlerde olduğu gibi). 

İfadenin  bu da bindi şeklinde okunuşu da doğru kabul edilememektedir: Bu durumda Begil’den 

önce başka birisinin at binmesi gerekmekteydi ki, bu da ifadesinin kullanılmasına ihtiyaç olsun. 

Halbuki burada sadece Begil’in at binmesinden bahsedilmektedir. Bize göre ise, bütün  ve buda 

kelimeleri yansıma kökenli olup at binildiği zaman ayakların yere vurulması neticesinde çıkan sesle 

ilgilidir.  Bu kelimeler bultun ve bulta  varyantlarında Kazak ve Kırgız Türkçelerinde “kenara 

sıçramak, yana atlamak” anlamlarını ifade eder. Yansıma kökenli bu kelimelerle ilgili Kırgızca’da 

bulk  - “sıçramak, kenara atlamak”, bulku  -  “birden hareket etmek, sıçramak”, bult ber  - “kenara 

sıçramak”,  bult - bult et  - “kenara sıçramak” (bult - bult etip  sekir - “bütün gücüyle atlanmak”, 

bulkulda - “diksinmek, titremek, çırpınmak”,  bulta  “kenara sıçrayarak”, bultun - bultun sekir  - 

“tüm gücüyle atlamak”, Kazakçada  bult et  - “birdenbire ve hızla kenara atlanmak, kenara 

sıçramak”,  bulkın  - “çırpınmak, sıçramağa çalışmak” biçimleriyle de karşılaşılmaktadır. Bazen 

kelime başında bve  p seslerini bulunduran ses taklidi kelimeler “bir noktada sıkışan cismin 

bulunduğu yerden kurtulması, fırlaması, patlayıp çıkması, dışa atılması”, “elle ayakla vurma, 

çarpma, düşme, bu tarzda gürültü çıkarma, patıltı, düzensiz adım atma ve benzer rast gele 

hareketleri” ifade eder (Zulfikar 1995: 40). Bu tipli ses taklidi kelimelerde tabiattaki gerçek sesleri 

bildirmek için b ve p'den sonra ilk hecada daha çokrvel ünsüzleri sedasız tünsüzü ile birlikte 

kullanılır:  partla-,  pırtla  -,pırt vs. Bazen bu kelimelerde sedasız tünsüzünün etkisyle r ve l  

ünsüzleri düşebilir: partla - >patla -,  pırt- >pıt-/ bıt-, partlak/ bartlak>patlak /batlak, part et- >pat 

et-, partıltı>patıltı, partlat - >patlat -, part >pat, partapart >patapat, paltır - kültür>patır - kütür, 

pırtla- >pıtla-,  pürtle->pütle- “birdenbire çıkmak”, pırtmak/  pırtlamak“yerinden çıkmak, sapmak, 

kaymak; bulunduğu yerden fırlayıp veya kayıp dışarı çıkmak” >pıtmak“elden kaçmak, kurtulmak, 

elden kaymak; fırlamak, gitmek”; pıttırmak “elden kurtulmak, elden çıkmak”; pıtırtı“ayakla yapılan 

hafif gürültü”; pıtırdamak“pıtırtı etmek”, pıtır pıtır“hafif ayak sesi” vs. (Zulfikar 1995: 40, 597-

600). Aynı ses olayına yazılı kaynaklarda da rastlamak mümkündür: bıldırcın(Türk) /  bildirçin(Az) 

-  budursun(Kaşgarlı, I, 1999: 110), çart - çart /  şart - şart(Az.) -  çat - çat (DKK), keltür - 

(Kaşgarlı, II, 1999: 195) - getir -  (Az.), oltur - (Kaşgarlı, I, 1999: 224) - otur- (az.), kurtul  -kutul - 

(El - İdrak, 82 - 83), küldürdü - güldür - güldür-  güldürtü  (Zulfikar 1995: 487) - 

kütür(Danişmendname, 13b) -  küt - küt(

182),  çıldurdu(Tarama Sözlüğü, II, 1995: 896) - çıtırtı“hafif ses” vs. Kelime ortasında rt,  ltses 

birleşmelerinde sedasız ünsüzden evvel r  ve  l ünsüzlerinin düşmesi Türk dillerinde sadece ses  

taklidi kelimelerde değil, başka kelimelerde de görülür (Sravnitel’no- istoriçeskaya grammatika 

1984: 355; 371-373).  Verilen örneklerden de anlaşıldığı gibi, butun ve budakelimeleri ses taklidi 

kökenlidir,  bultun ve bulta kelimeleriyle ilgilidir ve aynı semantik yükü taşımaktadırlar. Bu 

kelimelerin kökünde duran bult  / but kelimeleri ayağın yere vurulduğu veya yüksek  bir yerden 

herhangi bir eşyanın düştüğü zaman oluşan sesi ifade eder. Aynı anlamlıbuldur - buldur  yansıma 

kelimelerinin M. Kaşgarlı’nın sözlüğünde de bulunması ihtimalimizi kuvvetli şekilde 

desteklemektedir: Taş kuzuğka tüşti,buldur - buldur etti“Taş kuyuya düştü, güldür - güldür etti” 

(Kaşgarlı, I, 1998: 456).Kelime çağdaş Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi Dede Korkut