Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Ustrushona. Ustrushona o'lkasi togrisida qadimgi yozma manbalarda ma'lumolar uchramaydi. Faqat antik davri mualliflari asarlarida Aleksandr Makedonskiyning Yaksart (Sirdaryo) bo'yiga yurish qilib, bu erdagi Eron shohi Kir tomonidan asos solingan Kiropol shahrini vayron qilgach uning o'rnida barpo ettirgan mustahkam qalani Aleksandriya EShata nomi bilan ataganligi togrisidagi ma'lumotlar saqlangan. O'lkaning antik davri manzilgohlari nisbatan yaxshi o'rganilmagan. Bu davrda Ho'jand kohna shahri, O'ratepa (Mugtepa), Munchoqtepa va Shirin kabi shahar turidagi manzilgohlar faoliyat yuritgan.
Xo'jand kohna shahrida aniqlangan madaniy qatlamlarga ko'ra hayot milodning boshlariga qadar davom etgan. Shirin manzilgohining quyi qatlami sopollari mil.avv. IV asrlarga oid bo'lib, tadqiqotchi olimlarning taxminlariga ko'ra milodning birinchi asrlarida shaharga aylangan. Umumiy maydoni 10 ga. ni tashkil etgan. Mug (O'ratepa) manzilgohi ham taxminan mana shu davrda shakllangan. Sirdaryo bo'yida joylashgan Munchoqtepa manzilgohi nisbatan yaxshi saqlangan. U togri to'rtburchak shaklli 4 ga. dan iborat manzilgohni bo'lib, daryo suvi muntazam yuvib turganligi tufayli maydon qisqarib ketgan. Shimoliy-sharqida nisbatan baland joyda joylashgan 70x40 m. Qismi ko'rinishidan kohna shaharning ark bo'lgan. Manzilgoh xom gishtlar bilan terilgan devorlari bilan muhofaza qilingan. Shirin va Mugtepa (O'ratepa) manzilgohlari o'rnida ham milodning birinchi asrlarigacha hayot davom etgan.


Tortinchi bolim. O'RTA ASRLAR DAVRI


I.Bob. Ik o'rta asrlar


O'rta Osiyoning ilk o'rta asrlar davri umumiy tavsifi. O'rta Osiyo hududida ilk o'rta asrlar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarida muhim o'zgarishlar jarayoni kechadi. Antik davrining yirik kushonlar imperiyasi ichki ziddiyatlar va tashqi ta'sirlar mamlakatni oxir oqibat inqiroziga olib keladi. Shimoliy o'lkalarni o'z ta'sirida ushlab turgan Qanguylar davlatining ham bu davrda qudrati susayib, tarkibidagi kichik ma'muriy bo'linmalar o'rnida mahalliy mustaqil davlatlarning qaror topishi bilan yakunlanadi.
Umuman olganda O'rta Osiyoning III-V asrlar davomida uzluksiz davom etgan siyosiy inqirozlar va toboro kuchayib borayotgan er egaligi munosabatlari mintaqada feodal tarqoqlik jarayoni kuchayib, alohida mulkliklar egalarining mustaqil boshqarishga harakati natijasida kichik davlatlar vujudga kelishiga zamin yaratilib, keyingi asrlarda aniq namoyon bo'ladi. Yozma manbalarda O'rta Osiyo hududida V-VI asr boshlarida 15 ta, VI asr o'rtalarida esa 21 ta davlatlar togrisidagi ma'lumotlar keltirilib o'tilgan.
Bunday oqibatlar shahar madaniyati taraqqiyotiga ham o'zining salbiy ta'sirini o'tkazmasdan qolmaydi. Ayrim shahar markazlarida hayot butunlay to'htagan bo'lsa, boshqa bir yirik markazlarning faoliyati susayib, hududi keskin qisqarib ketadi. Bunday holatni O'rta Osiyoning ayrim yirik shahar (Marv, Afrosiyob, Qanqa va b.) markazlari kuzatish mumkin.
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida kechayotgan jarayonlar moddiy madaniyat qiyofasida ham muhim o'zgarishlar yasalishiga sabab bo'ladi. Bu birinchi navbatda aholi yashaydigan manzilgohlarda; ularning tuzilishi qurilish shakllari, usullari va ayrim texnologik o'zgarishlarida namoyon bo'ladi. Bunday o'zgarishlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida sodir bo'layotgan tub o'zgarishlari aniqrogi toboro kuchayib borayotgan er egaligi munosabatlarning qaror topayotganligidan dalolat beradi. Jamiyatning yangi a'zolari manfatlari talablariga toliq javob beradigan yashash manzillari: mustahkam muhofazaga ega qala-qorgonlar, qorgonchalar va ko'shklar paydo boladi. Ular bir tomondan jamiyatda o'sib kelayotgan yangi mulkdor tabaqa vakillari bo'lgan er egalarining qarorgohi bo'lsa, ikkinchi tomondan yirik er egasiga tegishli kichik bir mikrovohani tashqi dushmandan himoya qiladigan tayanch nuqtasi vazifasini bajargan.
O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik vohalariga muntazam kirib kelib joylashgan ko'chmanchi chorvador qabilalari (kidariylar, xioniylar, eftaliylar) o'lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotida sezilarli o'zgarishlarga sabab bo'ladi. Ayniqsa, eftalitlar davrida ma'lum markazlashgan davlatning qaror topishi O'rta Osiyoda susayib qolgan iqtisodiy va madaniy aloqalarning tiklanishi va taraqqiyotiga olib keladi.
Birinchi ming yillikning o'rtalariga kelib mintaqada Turk xoqonligi ta'sirining kuchayishi bilan Uzoq Sharqdan Vizantiyagacha bo'lgan juda katta hududda tashqi savdo aloqalarning yuksalishiga olib keladi. Buyuk Ipak yo'lida xalqaro savdo aloqalarining qaytadan kuchayishi o'z navbatida hunarmandchilik ishlab chiqarish taraqqiyotining yuksalishi sabab bo'ladi. Natijada yirik shaharlarning iqtisodiy ishlab chiqarish markaz sifatidagi ahamiyati ortib boradi. Hunarmandchilik taraqqiyoti tog-kon ishlarining jadallashishi, metallar qazib olish ko'lamining kengayishiga olib keladi. Bu sohada Choch va Iloq vohalari Chotqol-Qurama tog-kon ishlab chiqarish tumanlarida foydali qazilmalarni o'zlashtirish ishlari nisbatan yaxshi rivojlanadi. Agar ilk o'rta asrning dastlabki bosqichlarida metallurgiya ishlab chiqarishi kon qazib olinadigan hududlar yaqinida to'plangan bo'lsa, keyinchalik yirik shahar markazlarida jamlanadi.
Antik davrining oxirlaridan boshlab xalqaro savdosida Sugdlik savdogarlar mavqiening ortib borishi bilan Еttisuvda va Xitoyda ko'plab savdo faktoriyalariga ega bo'la boshlaydilar. O'rta Osiyoda Turk xoqonligi ta'sirining kuchayishi Uzoq Sharqdan Vizantiyagacha bo'lgan Buyuk Ipak yo'lidagi xalqaro savdo nazorati turk hukmdorlari tasarrufiga o'tishi tashqi savdo munosabatlarining barqarorlashuvini ta'minlaydi.
O'rta asrlar davriga oid Xitoy yozma manba (Syuyan Szyan va Tanshu) ma'lumotlarida O'rta Osiyoning otroq dehqonchilik vohalarining har birida bir necha o'nlab shaharlar va bir necha yuzlab qishloqlar togrisidagi xabarlar keltiriladi. Yozma manba mualliflari tushunchasida shahar tushunchasi muhofaza devorlariga ega bo'lgan manzilgohlarga nisbatan belgilangan.
Bu davrda irrigatsiya tizimi takomillashib, yangi erlar o'zlashtiriladi. O'rta Osiyoning tog oldi hududlari ham mana shu davrdan boshlab muntazam o'zlashtirila boshlaydi. Qishloq xojaligi taraqqiyoti o'zining yuqori cho'qqisiga ko'tariladi. Bogdorchilik xojaligi jadal rivojlanadi.
Ilk o'rta asrlar davri feodal davlatlari avvaliga eftalitlar, keyin Turk xoqonligiga rasman tobe bo'lsada, markaziy hokimiyatga soliq to'lash bilan cheklanib, amalda mustaqil siyosat yuritgan. O'rta Osiyo erlari VIII asrlarga kelib arablar tomonidan zabt etilib xalifaliga tobe bo'lib qoladi.
V-VII asrlarda uzluksiz olib borilgan harbiy yurishlarga qaramasdan mahalliy erlik aholisining yaratuvchilik faoliyatini davom ettirib, yuksak darajadagi madaniy taraqqiyotga erishishadi. Otroq dehqonchilik vohalarida yangi shaharlar ko'payib, ularning maydoni muntazam kengayib boradi. Bu davr shaharlarning bir qismi antik davri shaharlarining davomi sifatida faoliyat yuritgan bo'lsa, boshqa bir qismi ilk o'rta asrlarda qaror topadi. Shaharlar madaniy-iqtisodiy markaz sifatida barcha turdagi ixtisoslashgan hunarmandchilik va savdo munosabatlari rivojlanadi.
Bir tomondan er egaligi munosabatlarining chuqurlashuvi, ikkinchi tomondan esa aholi sonining ko'payib borishi bilan aholi manzilgohlari manzarasining keskin o'zgarashiga olib keladi. Dehqon jamoasining oddiy qishloqlaridan tortib, alohida qismi mustahkam mudofaa devorlari bilan muhofaza qilingan qishloqlar, saroylar, qasrlar, qorgonlar, qorgonchalar va ko'shklar barpo etila boshlaydi. Yangi turdagi aholi manzillarining sun'iy qurilgan maxsus tag kursi (3-5 m. balandlikda) ustida joylashgan asosiy qismi odatda mudofaa devori bilan muhofazalanib, burjlar va shinaklar bilan kuchaytirilgan. Yirik er egalari o'zlashtirilgan ekin erlari hududlarida sugorish inshootlari suvni nazorat qilib turish maqsadida ularning boshida qorgon va qasrlarini barpo etishga kirishishadi. Yozma manba ma'lumotlarida otroq dehqonchilik vohalaridagi, ayniqsa markaziy shahar yaqin atrofida bir necha yuzlab shunday aholi manzillari togrisidagi ma'lumotlar keltirilgan.
Mulkiy munosabatlarining kuchayib borishi moddiy madaniyat sohalarilariga ham o'zining sezilarli ta'sirini ko'rsatib, muhim o'zgarishlar yasalishiga sabab bo'ladi. Bu holat qurilish va me'morilikda koproq namoyon bo'lib, aholi manzillari manzarasidagi o'zgarishlar bilan birgalikda ularning imoratlar qurilish usullari, ayrim me'moriy echimlarida namayon bo'ladi. Kichik xonalar va tor koridor sifat xonalarning tomini yopishda gumbaz usuli keng qollanila boshlaydi. Eshiklarning ustki qismini birlashtirishda ham bu usulidan foydalaniladi. Imoratlarni qurishda xom gishtlardan keng foydalanilgan. Bu davrda pishgan gishtlardan esa uylar sathiga to'shashda foydalanilgan. Mahobatli imoratlar, davlatmand kiShilarning uy-joylari devorlarini dunyoviy, diniy va afsonaviy mazmundagi rang-tasvir namunalari, ganch va yogoch o'ymakorlik bezaklari bilan jihozlash ommaviylashadi. Xonalarning ustunlari va ravoqlar turli geometrik naqshlar, o'simlik va ularning mevalarining shakllarini o'yib bezash usuli kengayadi. Shuningdek, ganchkorlikda o'simlik va ularning mevalari, baliq, qushlar shakllarini foydalaniladi.
O'rta Osiyoning VIII asrlar davri tarixi arablar bosqini va ularga Qarshi mahalliy aholi harakatlari bilan bogliq. O'lkaning arablar tomonidan bosib olinishi bilan sodir bo'lgan siyosiy jarayonlar mahalliy madaniyat an'analarining inqirozi va ma'lum muddatli susayishga sabab bo'ladi. Keyingi davr madaniyat taraqqiyoti islom dini mafkurasi talablariga mos holda tashkillashtiriladi.
Umuman, O'rta Osiyoning ilk o'rta asrlar davri tarixi va madaniyatidan guvohlik beruvchi ashyoviy dalillar mintaqaning barcha tarixiy-madaniy o'lkalarida aniqlangan turli arxeologik yodgorliklarda o'z aksini topgan. Arxeologik yodgorliklari me'moriy-rejaviy echimiga ko'ra quyidagi shakllari ajralib turadi.
1. Uch qismdan iborat yirik shaharlar (ark, shahriston va shahar atrofi - Samarqand, Marv, Buxoro, Еrqorgon, Qanqa va b.)
2. O'rta va kichik shaharlar (ark va shahriston ayrimlarida shahar atrofi qismlari - Termiz, Poykent Panjikent, Varaxsha, Kofirqal'a va b.)
3. Aylana yoki kvadrat shakldagi ko'shklar. Ular ham mudofaa devorlari, burjlar va shinaklarga ega bo'lgan.
4. Togri to'rtburchak yoki kvadrat shakldagi saroylar. Ular ayrim hollarda ikki qavatdan iborat bo'lib, uy-joy, mehmonxona va xojalik xonalaridan tashkil topgan. Mehmonxonalar devorlariga mazmunan boy bo'lgan turli mavzudagi rang-tasvir bezaklari chizilgan.
5. Dehqon jamoasi uy-joylaridan tashkil topgan qishloqlar.
6. Davlatmand kiShilarga tegishli mustahkam muhofazalangan uy-qorgon-lari.
7. Diniy maqsadlarda foydalanilgan inshootlar.
Qadimgi shaharlargina emas balki, o'rta asrlar davri kohna shahari va shahar turidagi yodgorliklarini o'rganish dolzarb masala sanaladi. Chunki, jamiyatning etaklovchi kuchi sifatida uning barcha jarayonlarni o'zida mujassam etadi. Shuning uchun ham asosiy etibor ularni o'rganishga qaratilgan.
Qayd etilgan birinchi qisman ikkinchi guruhdagi shaharlar feodal davlatlar yoki tarixiy-madaniy viloyatlarning ma'muriy, madaniy-iqtisodiy markazi, ikkinchi guruhdagi shaharlarning asosiy qismi esa, kichik dehqonchilik vohalarining markazi bo'lgan.