Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Shimoliy Huroson. Shimoliy Hurosonning ilk o'rta asrlar davri O'rta Osiyoning boshqa hududlarida bo'lgani kabi yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va siyosiy jarayonlar ta'sirida rivojlanadi. Bu erda ilk o'rta asrlar davriga oid turli mazmundagi arxeologik yodgorliklar mavjud bo'lib, ulardan kohna shahar turidagi manzilgohlar nisbatan yaxshi o'rganilgan. Gaurqala (M.I.Filanovich) va Erkqala (Z.I.Usmanova) kabi manzilgohlarda olib borilgan arxeologik qazish ishlari o'z davri tarixi va madaniyati taraqqiyotidan darak beradi.
Arxeologik ma'lumotlar sosoniylar hukmronligi davrida Gaurqala inqirozga uchrab, ba'zi joylari vayrona holiga kelib, aholi soni kamayib ketganligidan darak beradi. VI asr oxirlarida parfiya davrida barpo etilgan muhofaza devorlarida ta'mirlash ishlari amalga oshirilib, VII asrga kelib inqiroz bartaraf etiladi. Bu davrda shaharda aholi uy-joy imoratlari ko'payadi va kulol hunarmandlarning mahallasi paydo bo'ladi. Shaharning to'rt tomonida darvozaga ega bo'lgan.
Shahar arki Erkqalaga shahriston ichkarisidan maxsus ko'tarma yo'lakcha orqali kirilgan. Uning arablar bosqiniga bo'lgan imoratlar, xususan, qala-saroy, arsenal va zindon kabi imoratlar aniqlangan. Arablarning O'rta Osiyoga harbiy yurishlarida Marv shahri xalifalikning tayanch nuqtasi vazifasini bajargan. O'lka xalifalik tarkibiga kiritilgandan so'ng shahar markaziy hokimiyat noibining ma'muriy markazi aylantiriladi.
Marv vohasida Durnali, Chongli, Uli Kishman kabi mavqei jihatdan keyingi o'rindagi shaharlar, Seraxs vohasida shu nomdagi shahar Kopetdog oldi hududida Hisrovqala shahri faoliyat yuritgan. Oxiridagi har ikkala shahar ikki qismli bo'lib, Parfiya davrida paydo bo'lgan. Shuningdek, er egalarining ixcham qasrlari, uy-qorgonlari, diniy inshootlar aniqlanib, qisman qazishma ishlari olib borilgan.
Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik tashkil etgan. Asososan dukkakli ekinlarning ko'pgina turlari, poliz, texnika yogli o'simliklar etishtirish va bogdorchilik yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilik ishlab chiqarishi sohasida kulolchilik, metallarga ishlov berish, toqimachilik, suyaklarga ishlov berish, zargarlik va boshqalarning taraqqiyot darajasidan darak beruvchi aniq arxeologik ma'lumotlar mavjud.
Ilk o'rta asrlarning barcha bosqichlari uchun xos sopollar mavjud. Gaurqaladan ikki xonal aylana shakldagi 10 dan ortiq xumdonlar aniqlangan. Dastlabki bosqichda sifati ancha past bo'lgan sopollar yaxshi pishirilmagan. Koproq noksimon, tuxumsimon, sharsimon shaklli tor va keng bogizli ko'zalar hamda chuqurroq likopchalar ko'payadi. V-VII asrlar davri sopollarining sifati oshadi. Ular asosan obdon tindirilgan loylardan yasalib, pishirish harorati ancha yuqori bo'lgan ko'kimtir va och sariq ko'zalar, vazalar hamda tuvaksimon shakldagi chuqur idishlardan iborat.
Arablargacha buddaviylik, zardushtiylik, xristianlik inshootlari aholi o'rtasida diniy erkinlikdan dalolat beradi. Hatto, Marv o'z davrida moneylikning markazi bo'lgan.
Ilk o'rta asrning boshlarida antik davrida urf bo'lgana ayol ma'budalari bir turdagilari “ona-ma'buda” boshqa turdagisi “qiz-ma'buda” larning nisbatan soddalashgan shakllari paydo bo'ladi. Erkak, otliq va ot tasvirlari vujudga keladi. Otlarda osmon jismlari: quyosh, oy va hoch tasvirini tushirishib, koinot tushunchalari bilan bogliq dunyo qarashidan dalolat beradi. V-VII asrlarda koroplastika san'ati o'z ahamiyatini yoqota borib qolda sodda qilib yasalgan otliqlarning shakllari egallaydi. VI-VII asrlarda davri zoomorf, antropomorf, o'simlik va yozuvlar tushirilgan bullalar keng tarqaladi.
O'rta Osiyoning yirik tarixiy-madaniy viloyatlaridan biri bo'lgan Huroson o'lkasida ilk o'rta asrlar davri jarayonlari hozirga qadar amalga oshirilgan arxeologik qazishma ishlarida imkoniyat darajasida yoritib berilgan.
Sugd. Sugd Xitoy manbalarida Chu daryosidan Boysun tog tizmalarigacha bo'lgan hudud tushunilgan bo'lib, undagi 8 ta mulkli yoki tarixiy-madaniy viloyat togrisidagi ma'lumot keltirilgan bo'lsa, nisbatan keyingi davr (X-XIII asrlar) arab manbalarida esa Samarqand va Buxoro Sugdlari togrisida ma'lumot berilgan.