Ibragimova lola bitiruv malakaviy ishi mavzu: maktabgacha ta

MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI

Yüklə 0,5 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	13/23
tarix	02.01.2022
ölçüsü	0,5 Mb.
	#38607

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 23

maktabgacha talim yoshidagi bolalar nutqini ostirishda bolalar adabiyotidan foydalanish

1.2. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI

BADIIY ADABIYOTNI HIKOYA QILIB BERISHGA O'RGATISHDA

FOYDALANILADIGAN USULLAR.

Bolalarni hikoya qilishga o’rgatishda maxsus usullardan foydalaniladi.

Ulardan asosiylarini aytib o'tamiz:

l. Hikoya namunasini berish usuli. Bunda qandaydir buyumni (predmetni)

yoki voqeani jonli va qisqa tasvirlanadi. Vu usul birmuncha yengil usul bo’lib,

tarbiyachi bolalarga narsa-buuum, rasm, voqea haqida tayyor hikoya aytib beradi,

bolalar hikoyani tinglab, o'z hikoyalari uchun mazmun tanlaydilar, uning hajmini,

izchilligini belgilab oladilar. Shuning uchun bu usul o’quvchilarni hikoya qilib

berishga o'rgatishga yordam byeruvshi ta'limiy usul bo’lib hisoblanadi.

Namuna bolalarning taqlid qilishiga mos bo’lishi, ya'ni hajmi kichik, fikrlar

izchil bayon qilinishi, jumlalar qisqa va grammatik jihatdan to'g'ri tuzilishi lozim.

Masalan, o'qituvchi o’yinchoqni tasvirlashga o'rgatishda o'zi bitta o'yinchoqni olib,

u haqda shunday tasviriy hikoya tuzadi:

-Mana bu ayiqcha, u jigarrang, yumshoq baxmaldan yasalgan. Uning bosh

qismida ikkita kichkina quloqlari, ikkita qop-qora, dum-dumaloq ko'zlari,

tumshug'i bor. Tumshug'ida esa burni bor. Tanasida 4 ta oyog'i bor. Ayiqcha

o'yinchog'i bizga o'ynash uchun kerak.

Bolalar namuna hikoyadan yaxshi foudalanishlari ushun uning matni qisqa

gaplardan iborat bo’lishi va izchil bayon qilinishi kerak.

Hikoya namunasi boshqa usullarga nisbatan hikoya qilishga o’rgatish

jarayonini uyengillashtiradi, bolalar erishishi kerak bo'lgan natija ko'rsatib beriladi.

bundan tashqari, namuna o’quvchilarning hikoya qilishlari lozim bo'lgan

mavzularning hajmini, ketma-ketligini belgilaydi.

Tarbiyachining namuna hikoyasidan bolalarni hikoya qilib berishga

o'rgatishning dastlabki bosqichlaridan, shuningdek, yangi vazifa qo'yilganda yoki

hikoya qilib bera olmaydigan bolalarga yordam berishda foydalaniladi.

Tarbiyachining namuna hikoyasini yomon hikoya qiladigan 1 – 2 bola takrorlashi

mumkin.

Namuna hikoya usulidan mashg'ulotning borishida foydalanish kerak.

Undan mashg'ulot oxirida foydalanish esa hech qanday ijobiy natija bermaydi,

chunki o’quvchilar namuna hikoyaga taqlid qila olmaydilar, o’z nutqlarida undan

foydalanish imkoniyatiga ega bo'lmaydilar.

2. Hikoya rejasini berish usuli. Hikoya rejasi 2 – 3 asosiy savoldan iborat

bo’lib, fikrning ketma-ketligini va mazmunini belgilaydi. Namhna usulidan

foydalanib hikoya qilib berish bilan bog'liq 2–3 mashg'ulotdan keyin hikoyani reja

asosida so’zlab berishga o'rgatish mustaqil yetakchi usullardan biri bo’lib qoladi.

Bolalar hikoyasi xilma-xil bo’lishi uchun o’qituvchi oldindan asosiy va qo'shimcha

reja tayyorlab qo’yishi kerak. Bu masg’ulot jarayonida savollarni almashtirish

bolalar diqqatini faollashtiradi.

Masalan, maktabga tayyorlov guruhi bolalarga o’z guruh xonalarini

tasvirlash uchun taxminan quyidagi rejani taklif etish mumkin:

l. Xonani kim toza saqlaydi.

2. Sen xonani yig'ishtirishda (tozalashda) qanday yordam berasan?

6 yoshli bolalar guruhi bilan dastlabki mashg’ulotlarda agar bola rejadan

chetlashsa, uning nutqini bo’lmasdan oxirigacha tinglab turish lozim. Ammo asta

sekin hikoyaning to’liq yoki izchil emasligini aytib boshqa bolalarni javobni

to’ldirishga jalb qilishi kerak.

7 yoshli bolalarning hikoyasiga dastur talablarini (ularning maqsadga

qaratilganligi va izchilligiga) qo’yadi. Shuning uchun o’quvchilarni hikoya

rejasiga amal qilishga o’rgatush kerak. Ayniqsa, bu rasm asosida hikoya qilish va

o’z tajribalaridan hikoya tuzishga taalluqlidir.

Tarbiyachi hikoya qiluvchining mavzudan yoki rejadan chetga chiqib

ketganini o'zi ko'rsatibgina qolmay, balki bolalarni o'rtog'ining hikoyasini nazorat

qilib borishga jalb qilishi kerak.

(Hozir nima haqida hikoya qilib berish kerak? Hammaga tushunarli bo’lishi

uchun avval nimani hikoya qilib byerish yaxshiroq?)

Hikoya namunasini berish hikoya qilishga o'rgatishning eng yengil usuli,

hikoya ryejasini berish usuli esa ancha qiyin. Vu usul murakkab bo’lishiga

qaramay, bolalarni hikoya qilishga o'rgatishda keng tarqalgan muhim usul

hisoblanadi.

3. Rejani jamoa bo’lib muhokama qilish usuli. Reja asosida hikoya tuzish

va uning mazmunini boyitishni uyengillashtirish maqsadida, rejani jamoa bo’lib

muhokama qilish tavsiya etiladi. Bu usuldan maktabga tayyorlov guruhlarida va 1-

2-sinflarda ryeja asosida hikoya qilishga o'rgatishning dastlabki bosqichida

foydalaniladi. Masalan, o’qituvshi o’quvchilarga shunday uo'llanma beradi: "Biz

qanday qilib jo'ja boqqanimizni gapirib byering. Jo'jalar qauyerdan paydo bo'ladi?

Ulami qanday parvarish qildingiz? Jo'jalar katta bo'lganda, ular qanday bo'lishdi?"

Vu usulning mohiyati nimadan iborat?

Hikoyani tuzishga qadar tarbiyachi bolalar bilan birgalikda rejadagi ayrim

savollarni muhokama qiladi, ya'ni hikoya mazmunining xilma-xil bo’lishi

imkoniuatlarini ko'rsatadi. Rejadagi bir savolga (masalan, "Bola qanday kushuksha

topib oldi?") bir necha o’quvchi joyida o'tirgan holda javob byerishini taklif etadi.

Bolaning joyida o'tirgan holda javob berishi - bu hali hikoya emas, balki bir yoki

bir necha gapdir. Hikoya ryejasini jamoa bo’lib muhokama qilish usuli esa

bolalarning tashabbuskorligini jonlantiradi, faollashtiradi, bolalarni murakkab

jarayon hisoblangan mustaqil hikoya tuzishga o'rgatadi.

4. Jamoa bo'lib hikoya tuzish usuli.

Bu usul o'ziga xos bo’lib, undan o’quvchilarni ijodiy hikoya tuzishga

o'rgatishda foydalaniladi. Oldindan belgilab qo'yilgan hikoya rejasini ketma-ket

muhokama qilish jarayonida o’qituvshi va o’quvchilar ayrim javoblarni

tinglaudilar, ulardan qaysi biri yaxshiroq ekanligini muhokama qiladilar.

Tarbiyachi ularni o'ulab topilgan hikoyaning boshlanishi sifatida takrorlaudi.

So'ngra navbatdagi eng yaxshi savol tanlanadi, o’qituvchi esa aytilgan eng yaxshi

jumlalarning va o’zining gapini birlashtirib, kichik hikoya tuzadi.

Oxirida hikoya tarbiyachi tomonidan takrorlanadi, so'ngra 2–3 o’quvchi

takrorlaudi. Vu usulning mohiyati shundaki, dars mashg'ulotida barsha bolalar

faollik ko'rsatishadi, ularning xauollari asta-sekinlik bilan shakllanadi. Biroq bu

usulning bir qator kamchiliklari mavjud: o’quvchilarning nutq faoliyati jumlalarni

tuzish, so’zlarni tanlash bilangina chegaralanadi, ular monologik nutqni

rivojlantirish ustida kam mashq qiladilar. Shuning uchun bu usuldan foydalanish

chegaralangan.

5. Hikoyani qismlar bo'yicha tuzdirish usuli.

Ayrim dars mashg'ulotlarida hikoyani qismlar bo'yicha tuzdirish usulidan

foydalanish mumkin, bu usul hikoya tuzishni yengillashtiradi, chunki topshiriq

hajmi kamayadi. Shuningdyek, mashg'ulot ancha qiziqarli va xilma-xil bo'lib,

hikoyalar to'liq va suqur mazmunga ega bo'ladi, ko'p bolalardan so'rash imkoniyati

vujudga keladi.

Mazmuni alohida qismlarga yengil ajraladigan gasmlarni qism bo'yicha

tasvirlash mumkin. Masalan, o’quvchilar Ushbu gasmlarni qism bo 'yicha

tasvirlashlari mumkin: "Tovuqlar", "Mushuk bolalari bilan", "Echki bolalari bilan",

"Sigir buzog'i bilan", "Qishki o'uinlar" va hokazolag.

Tarbiyachi tasviriu hikoya ushun mavzu taklif etishdan avval rasmni kichik-

kichik qismlarga ajratib chiqadi. Masalan, "Quyonlar" dyegan mavzuda tasviriy

hikoya tuzishda o’qituvchi bolalarni shundau ogohlantiradi: "Quyon haqida hikoya

qilamiz, ammo hammasini bir yo'la emas, balki quyonlar haqida hamma narsani

xotirlash (esga tushirish) ushun tartib bilan gapiramiz". So'ngra har bir qism uchun

reja taklif etish mumkin. Masalan: "Hozir, o’quvchilar quyonni tanasi nima bilan

qoplanganligini, uning tumshug'i qanday yekanligini, u qandau harakat qilishini

(uurishini) eslaymiz".

Vu ryeja asosida 2–3 bola hikoya qilib bergach, navbatdagi qismga o'tiladi:

"Vizning quyonlarimiz qayerda yashashini, katagida nimalar borligini, ular nima

uchun kyerakligini garirib byering". So'ngra quuonning oziqlari, kim ularga

g'amxo'rlik qilishi va hokazolar haqida hikoya qilib berish mumkin. Dars

mashg'uloti oxirida nutqi yaxshi, hikoya qilish malakasi riuojlangan bir o’quvchi

rasmda tasvirlangan narsalar haqida batafsil gapirib berishi mumkin.

6. Savollar berish usuli.

Vu usul hikoya qilishga o'rgatishda ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi.

Savol1ar, asosan, hikoya aytib byerilgandan kyeuin aniqlik kiritish va

to'ldirish maqsadida beriladi.

7. Aytib turish usuli.

Nikoya qilish jarauonida o’quvchi qandaydir xatoga uo'l qo'yishi yoki ayrim

joyini esdan chiqarganda so'z yoki gapni aytib turishdan foydalanish o’rinli.

O’quvchining xatosini to'g'rilash yoki hikoyaning esdan chiqargan joyini aytib

turish yetarlicha baland ovozda, samimiy bo’lishi kerak. O’quvchi o’qituvchining

tuzatishini takrorlashi shart emas, aks holda u o'z hikoyasining davomini yo'qotib

qo'yadi. Bolalar hikoya qilib berayotganlarida ular nutqidagi xatolarni e'tiborsiz

qoldirish kerak emas - xatoni hikoya qilish jarayonida to'g'rilash mumkin, agar

ko'pchilik o’quvchilarda xato ushraudigan bo'lsa, o’qituvchi ular bilan lug'at ustida

ishlash yoki grammatik to'g'ri nutqni, nutqning tovush madaniyatini shakllantirish

uchun tashkil etiladigan mashg’ulotlarda shug'ullanadi.

8. Baholash usuli.

Bu usuldan foydalanishning asosiy maqsadi shundaki, baho faqat hikoyasi

baholanayotgan o’quvchigagina ta'sir etib qolmasdan, balki hikoya tnzishi lozim

bo'lgan boshqa bolalarga ham ta'sir qilsin. Shuning uchun bu usuldan dars

mashg'uloti davomida foydalaniladi. Mashg’ulot oxirida berilgan baho, o'z

mohiyati bilan foydasizdir, bundan tashqari, barcha tinglangan hikoyalarning sifati

qanday bo'lganligini bola esda saqlashda qiynaladi, mashg'ulotning oxirida ular

toqatsizlanadilar va buning natijasida o’qituvchining ko'rsatmalarini idrok eta

olmaydilar. Nar bir hikoyani batafsil baholash shart emas, biroq ayrim

hikoyalardagi biror ahamiyatli tomonni, izchillikni, yangilikni yoki kamchiliklarni

(lug’ati, ovoz kuchi, qomatini noto'g'ri tutish va hokazo) aytib o'tish kerak.

Tarbiyachi hikoya qilib byergan bolaning hikoyasini shunday baholaydi:

"Yasha, Salim. Sen birinchi bo’lib hikoya qilib byersangda, o'rdakchalar qanday

harakat qilishlarini aytishni esingdan chiqarmading. Sening hikoyangni qiziqib

tingladik".

Ba'zan o’rtoqlarining hikoyasini muhokama qilishga o’quvchilarning o'zini

ham jalb qilish mumkin. Vu usul katta guruhlarda qo'llaniladi. Chunki o’quvchilar

hikoyaning sifatini (to'liqligini, qiziqarliligini, ifodaliligini va boshqalarni) ayta

oladilar.

Shundau qilib, o’qiuvchichi o’quvchilarni hikoya qilib berishga o'rgatishda

foydalaniladigan hamma usullarni juda yaxshi bilishi va bu usullardan sharoitga

qarab, mashg’ulot ushun yetakchi usulni tanlashi kyerak.

Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish

Qayta hikoya qilish - hikoya qilishning birinchi turi hisoblanadi. Qayta

hikoya qilish tinglangan badiiy asarlarni ma 'noli og'zaki nutqda takroriy aytishdir.

Qayta hikoya qilish o’quvchilar badiiy nutqining rivojlanishiga, emotsional va

obrazli so'zlarni tanlashga o'rgatadi, jonli so'zni egallashga yordam beradi, asarni

tinglay bilish, uning mazmunini tushunish ko’nikmasini o'stiradi, ularni bayon

qilishdagi izchillikni, muallifning ifoda usulini eslab qolishga, asarni tushunib,

jamoa oldida og'zaki aytib byera olish malakasini shakllantiradi.

Qayta hikoya qilishga o’rgatish samarali bo’lishi uchun, eng avvalo, qayta

hikoya qilish ushun matnlarni to'g'ri tanlash lozim.

Nar bir asar o’quvchilarda jamiyatimiz uchun zarur bo'lgan sifatlarni

tarbiyalashi va rivojlantirishi kerak. Qayta hikoya qilish uchun asar tanlanganda

quyidagi talablarga amal qilish kerak: yuqori badiiy qimmatga, g'oyaviy–mantiqiy

yo'nalishga ega bo’lishi, jo'shqinligi, fikrning yangiligi va bayonning obrazliligi,

voqyealarning ketma-kyetligi, mazmunining qiziqarliligi, shu bilan bir qatorda,

badiiy asarning hajmi va uning o’quvchi yoshiga mos kelishini ham hisobga olish

muhim ahamiuatga ega,

Ushbu talablarga xalq ertaklari, hajmi uncha katta bo'lmagan hikoyalar

misol bo'la olishi mumkin. Shuningdyek, dasturda o’quvchilarning qayta

hikoyalariga bir qansha talablar qo'yilgan:

l) ma'nosiga tushungan bolda, ya'ni matnni to'liq tushunib hikoya qilish;

2) asarni to'liq bauon etish, ya'ni asardagi muhim joylarini tashlab

ketmasdan bayon etish;

izchillik (ketma-ketlik) bilan hikoya qilish;

muallif matnidagi lug'atlardan va iboralardan foydalanish, ayrim

so'zlarni ularning sinonimlari bilan almashtirish;

to'g'ri ohangdan foydalanish, uzoq rauzalarning bo'lmasligi;

og'zaki nutq madaniyatiga e'tibor berish: qayta hikoya qilayotganda

gavdani to'g'ri tutish, tinch turish, tinglovchilarga murojaat qilish, nutqning

intonatsion ma'nodorligidan (ifodaliligidan) foydalanish, uyetarlisha baland ovozda

tovushlarni aniq talaffuz etish,

Ushbu talablarning barshasi bir-biri bilan uzviy ravishda bog'liq bo’lib,

bulardan birortasini ham e'tibordan chetda qoldirish mumkin emas.

Savod o’rgatish davrida qayta hikoya qilishga o'rgatish usullari bir qancha

bo’lib, bu ishlar bolalar nutqini qayta hikoya qilish orqali amalga oshiriladi.

Ma’lumki, qayta hikoya qilish monologik nutqni shakllantirishda eng

birinchi bosqich hisoblanadi. Shuning uchun har bir o’quvchi qayta hikoya qilishni

yaxshi egallab olishi shart. Buning uchun har xil usullardan foydalaniladi. Vular

quyidagilar:

l. Tarbiyachining bola bilan birga qayta hikoya qilishi.

Tarbiyachi bu usuldan qayta hikoya qilishga o'rgatishning dastlabki

bosqichida, ayniqsa, hikoya qilib byera olmaydigan o’quvchilar bilan ishlashda

keng foydalanishi kerak.

Qayta hikoya qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga sezdirmagan holda

gavdasini to'g'rilashi, imo-ishora, ko'z qarashi bilan dalda berishi mnmkin, dars

mashg’ulotining oxirida esa, albatta, o’quvchini maqtash kerak: "Yasha, endi

boshqa o’rtoqlaringga hikoya qilish yengil bo'ladi. Faqat keyingi safar balandroq

ovozda hikoya qilgin".

2. Qayta hikoyani takrorlash.

Vu usuldan ko'proq savod o’rgatish davrida hamda shu bilan birga

murakkab hikoyalarga nisbatan maktabgacha ta’limning keyingi bosqichlarida ham

foydalaniladi. Vu o’quvchi uchun ansha murakkab bo'lgan ishdir, chunki u

o’qituvchining hikoyasiga alohida luqma tashlash (gap qistirish) bilan birga, to'liq

jumlalarni ham takrorlashiga to'g'ri keladi.

3. So'z va jumlalarni aytib turish.

Bu usul qayta hikoya qilishning ravonligini, izchilligini ta’minlaydi, uzoq

pauza qilishga uo'l qo'ymaydi. Bu usuldan ko'proq o’quvchi asar matnining ayrim

joularini yesdan shiqarganda foudalaniladi.

Agar bola juda yaxshi hikoya qilsa-yu, biroq nutq sur'ati juda syekin bo'lsa,

o’qituvchi pauza vaqtida sabr-toqat bilan hikoyaning davomini kuzatishi:

o’qituvchining gavda holatiga e'tibor bilan qarashi, dalda byerishi orqali o’quvchi

diqqatini to'plashi kyerak.

Agar bola hikoya qilayotgan vaqtda tyebranib (chayqalib) tursa, boshini

egsa, qo’li bilan ortiqsha harakatlarni qilsa, uning hikouasini bo’lib tanbyeh

byerish yaramaydi, balki budau hollarda imo-ishora, ko'z qarashi bilan uning

xatosini, kamchiligini tuzatishi, hikoya qilib byergandan kyeuin esa hammaga

yeshitarli qilib: "Hikoya qilayotganingda tinch turishing, boshingni pastga

egmasdan, o'rtoqlaringga qarab turishing kerak, axir ular syening hikoyangni

tinglashadi-ku", deb aytishi kerak. O’qituvchi o’quvchining bu nuqsonlarini

kundalikka belgilab qo'ysa, maqsadga muvofiq bo'ladi. Chunki keyingi qayta

hikoya qilib byerish mashg'ulotidan oldin uana bir marta o’quvchini

ogohlahtirishda bundan foudalanadi.

Tarbiyachi aytib turish orqali, bolani qayta hikoya qilauotganida uo'l

qo'ygan grammatik xatolarni to'g'irlaydi. Vu usul qayta hikoya qilishga

o'rgatishning keyingi bosqichlarida ham qo'llaniladi.

4. Savollar berish.

Vu usul keng tarqalgan bo’lib, u muqaddima (kirish) suhbatida va

mashg'ulot

jarayonida

qo'llaniladi.

Qayta

hikoya

qilish

mashg'ulotida

foydalaniladigan savollarni shartli ravishda ishlatilishiga va maqsadiga qarab bir

qancha turkumga ajratish mumkin. Hikoya qilolmaydigan o’quvchilarga qayta

hikoya qilishni boshlagunga qadar yordamchi savollar berish mumkin, bu hikoyani

boshlashga yordam beradi, masalan: "Sen nima haqida hikoya qilasan, ola quyon

to'g'risidami? Mayli, kel boshlaymiz. Kunlardan bir kuni jikkakkina ola quyon

sheriklariga ... ". Yoki: "Turna Tulkini o'zi bilan olib, osmonga ko'tarilibdi va unga

nima debdi? Uyerni ko'ryapsanmi? Mana shu Turnaning autgan gaplarini,

Tulkining esa javobini aytib byering ... Na, mushtumday ... Vu yog'ini o'zing

davom et".

Bola qayta hikoya qilib bergandan kyeuin, albatta, savol berishdan

foydalanish mumkin. Bu asar mazmunini o’quvchi qay darajada tnshunganini

aniqlashga yordam beradi, matnni qayta hikoya qilayotgan vaqtda tashlab ketilgan

joularini tiklashga yordam beradi.

Ayrim hollarda qayta hikoya qilishdan kyeuin qahramonlarning fe'l-atvori

yoki ularning ifodali nutqi haqida savol berish mumkin.

Qayta hikoya qilish o'rtasida unsha katta bo'lmagan mashqlar o’tkazish yoki

ko'rsatma byerishdan foydalanish mumkin. Shuningdyek, asar matnining ayrim

joularini uana bir marta takrorlash usulini qo'llash mumkin .

5. Rag'batlantirish.

Qayta hikoya qilish jarauonida o’qituvchichi o’quvchini jilmayish, boshini

qimirlatish (tasdiqlash), qisqa so'z aytish ("Yasha", " barakalla") bilan

rag'batlantiradi.

Qayta hikoya qilib byergandan so'ng o’quvchini maqtaydi. Bunda qayta

hikoya qilishning biror ijobiy sifatini ta'kidlab o'tadi.

6. Qismlar bo'yicha qayta hikoya qilish.

Vu usul bolalar idrokining qimmatini yo'qotmaydi, chunki qayta hikoya

qilish ushun bolalarga mazmuni tanish bo'lgan asar tanlanadi. Qismlar bo'yicha

qayta hikoya qilish usulidan foudalanib, mashg’ulotni tashkil etish jarauoni

bolalardan kun davomida so'rash imkonini yaratib beradi.

7. Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish.

Vu usul nutqning ma'nodorligini (ifodaliligini) shakllantirishga yordam

beradi. O’qituvchi tomonidan ishtirok etuvchi shaxslar xaraktyerining izohlanishi

o’quvchilar nutqining oydinlashishiga, diqqatining faollashishiga katta ta'sir etadi.

Rollarga bo’lib qayta hikoya qilish maktabgacha ta’limda o'rta guruhdan boshlab

qo'llaniladi. Bu usuldan mashg'ulotning oxirida foydalanish maqsadga muvofiqdir.

8. O'yin usuli (dramalashtirilgan o'yin).

Bu usulda rersonajlarning (ishtirok yetuvshilarning) luqma tashlashlari

harakatlar bilan boshqariladi: o’quvchilar imo-ishoradan, hayvonlarning ovozlariga

taqlid qilishdan va boshqalardan keng foudalanadilar, biroq o’yin uchun hech

qandau niqoblar, dekoratsiyalar talab etilmaydi. O’qituvchi avval o'zi muallif

nomidan gapiradi, so'ngra bola gapiradi. Dastlab rolni ijro etish uchun nutqi bo'sh

rivojlangan bolalar chiqariladi. Dramalashtirilgan o'yin 5 daqiqa davom etadi. Turli

yosh guruhlarida qayta hikoya qilib berishga o'rgatish mashg'ulotining tuzilishi

(o'tkazish uslubiyoti) har xil bo'ladi.

Qayta hikoya qilish uchun tanlangan matn o’quvchilar uchun tushunarli

bo’lishi kerak.

Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish mashg'ulotida o’qituvchi o’z oldiga

bolalarning bog'lanishli nutqini rivojlantirish, matn mazmunini bir-biriga bog'lab,

ketma-ketlik bilan, nutqning ifodali vositalaridan foydalanib, aniq, grammatik

jihatdan to'g'ri bayon etishga o'rgatish vazifasini qo'yadi. Qayta hikoya qilib

berishga o'rgatish mashg'ulotini o'tkazish uslubiyoti (metodi) ushbu guruh bolalari

bog'lanishli nutqining rivojlanganlik darajasiga, o’qituvchining o'z oldiga qo'ygan

vazifasiga, shuningdyek, qayta hikoya qilib berish uchun tavsiya etilgan adabiy

asar matniga bog'liq bo'ladi. Qayta hikoya qilib berish mashg'uloti ushbu

qismlardan iborat bo’lishi mumkin:

l. Kirish suhbati. Vu shubat asar mazmunini idrok qilishga, o’quvchilarning

tasavvurlarini aniqlashga, kerakli emotsional holatni vujudga keltirishga va

hokazolarga qaratilgandir.

2. Badiiy asarni o'qib berish. Asarni dastlabki o'qib berishda o’quvchilarga

uning mazmunini esda saqlab qolish kerakligini, so’ng uni qayta hikoya qilib

berish lozimliginii ta'kidlamaslik kerak, aks holda, badiiy asarning g'oyaviy

tomonini idrok eta olmasligi mumkin. Asar matnini ma'noli qilib, ishtirok

yetuvshilarning dialogini intonatsiya bilan ajratib o'qib berish (yoki hikoya qilib

berish) juda muhimdir. Shundau qilinganda o’quvchilarga asardagi qahramonlarga

va voqealarga o'z munosabatlarini bildirishga yordam bergan bo'lamiz.

3. O’qib berilgan asarning mazmuni va shakli yuzasidan suhbat. O'qib

berilgan yoki hikoya qilib berilgan asar mazmuni yuzasidan beriladigan savollar

oldindan yaxshilab o'ylab qo'yilgan bo’lishi kerak.

Dars mashg'ulotining bu qismi unsha uzoq bo'lmasligi, bolalarga 4 - 5 savol

berish bilan kifoyalanish lozim.

4. Adabiy asar matnini ikkinchi marta o’qib berish (yoki hikoya qilib

berish). O'qib berishdan va o’qituvchi o’quvchilarga asarni diqqat bilan tinglashni,

uning mazmunini esda olib qolishni, kyeuin qayta hikoya qilib byerishlarini

ta'kidlaydi.

5. O’quvchilar tomonidan asarni qayta hikoya qilib berish. Misol tariqasida

o'zbek xalq ertaklaridan "Uch tulki" yertagini qayta hikoya qilish mashg'ulotini

keltiramiz.

Tarbiyachi yertakni o'qib byerishdan (yoki hikoya qilib byerishdan) avval

o’quvchilarga quyon, qo'ng'iroq, eshak va uning bolasi xo'tikning, tulkining (ona

tulki, ota tulki, bola tulki) rasmlarini ko'rsatadi va o’quvchilardan ularning nomini

so'raydi. O’qituvchi bolalardan tulki qanday hayvon yekanligini, eshak, uning

bolasi xo'tik, quyon qandau hayvon yekanligini so'rab oladi. So'ngra o’qituvchi

o’quvchilarga mana shu hayvonlar, "Uch tulki" ertagida uchrashini aytadi va

bolalarga bu ertakni hikoya qilib beradi (yoki o'qib beradi). Shundan so'ng asar

mazmuni uuzasidan savollar beradi: "Hozir myen sizlarga qaysi ertakni hikoya

qilib berdim? Bu ertak qaysi hiylagar hayvon haqida uozilgan? Ertakdagi tulkilar

qandau? Rahmdilmi yoki hiylagarmi? Ular qandau qilib quyonni aldashdi? Ertak

oxirida tulkining bolasi Qashqani (quuonni) qandau qilib aldaganini kim eslab

qoldi?

Tarbiyachi o’quvchilarga savollarga hammalari to'g'ri va aniq javob

byerganlarini, asar mazmuniga yaxshi tushunib olganlarini aytib, "Hozir myen bu

yertakni uana bir marta hikoya qilib byeraman, sizlar esa uni diqqat bilan

tinglanglar, keyin uni myenga qayta hikoya qilib berasizlar", - deydi.

Asarni ikkinshi marta hikoya qilib bergach, 5 - 6 o’quvchini ertakni qayta

hikoya qilib berishga chiqaradi. Nar bir o’quvchining qayta hikoya qilib berishlari

baholanadi. Masalan: "Bekzod ertakni juda qiziqarli, ifodali qilib aytib berdi,

ammo uning hikoyasi to'liq bo'lmadi. U ona tulki quyonni qanday aldaganini

hikoya qilib bermadi".

Boshlang’ich ta’limda keyingi jarayonlarda o’quvchilarni yangi pedagogik

texnologiyalar asosida qayta hikoya qilishga o'rgatishda turli usullardan

foydalaniladi:

a) o’qituvchi tomonidan tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish ;

b) o’quvchilarga tanish bo'lgan ikkita-uchta asarlardan birini o'z xohish-

istaklari bilan qayta hikoya qilish;

d) asarni sahnalashtirib, qayta hikoya qilish.

O’quvchilar o'rtoqlarining hikoyalarini baholashga jalb etiladi.

Bunday muhokamani uyushtirish metodik jihatdan juda murakkab bo’lib, u

o’qituvchidan katta mahoratni, har bir o’quvchining shaxsiy xususiyatlarini

bilishni talab etadi. Uana bu ishning murakkabligi shundan iboratki, o’quvchilar

hamma hikoyalami eslarida saqlashlari lozim bo'ladi, shuning uchun

o’quvchilarning hikoyasini yozib borgani ma'qul, so'ngra ularning ba'zilarini

muhokamadan avval o'qib berishi kerak. Muhokamani tashkil etish o’quvchilarni

qayta hikoya qilishdagi yaxshi va uomon tomonlarni seza olishga, o'rtoqlariga

nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo'lishni tarbiyalashga yordam beradi.

Savod o’rgatish davri o’quvchilarini rasmga qarab hikoya qilishga o'rgatish

quyidagicha amalgam oshiriladi.

Rasmga qarab hikoya qilish illustratsiyali materiallar tarkibiga kiradi.

o’qituvchi rasmlar yordamida bolalarning tevarak-atrof to'g'risidagi tasavvurlarini

kengaytiradi, tafakkurlarini rivojlantiradi, xotirani mustahkamlaudi va nutqni

boyitadi. Shuningdyek, ko'rish imkoniyati bo'lmagan narsa va hodisalar bilan

tanishtiradi, ular to'g'risidagi bilimlarini aniqlaydi va to'ldiradi, yuqori axloqiy

sifatlarni (myehnatga qiziqish, ona tabiatga muhabbat, o'z o'rtoqlariga sadoqat va

hokazolar) shakllantirishga yordam beradi. o’quvchilarni hikoya qilishga o'rgatish

uchun narsa-buyumlarni tasvirlovchi predmetli rasmlardan, sujetli rasmlardan,

ryerroduksiyalardan, peyzaj va naturmort, etud rasmlardan foydalaniladi.

M. M. Konina bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o'rgatishning

quyidagi mashg'ulot turlarini ajratib ko'rsatadi: l) narsa-buyumlarni tasvirlovchi

rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; 2) voqeaband rasmlar bo'yicha tasviriy

hikoya tuzish; 3) voqyeaband rasmlar asosida mazmunli hikoya tuzish; 4) voqealar

ketma-ket kyeladigan rasmlar to'plami asosida hikoya tuzish; 5) peyzajli (

manzarali ), naturmort rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish.

Tarbiyachi hikoya qilish ushun rasm tanlashda quyidagi talablarga amal

qilishi kerak: a) voqealar oddiy bo’lishi, bolaning yoshiga qarab voqyeaning

murakkablashib borish tamoyiliga amal qilishi; b) mazmuni jihatidan

o’quvchilarning yoshiga va nutqining rivojlanish darajasiga mos bo’lishi; d)

o’quvchining xayolini, tafakkurini, estetik his-tuug'ularini, kuzatuvshanligini,

nutqini rivojlantirishga yordam berishi; ye) rasmda tasvirlangan narsa buuumning

ko'rinishi yoki voqyeaning biror-bir qismida haqiqatni buzib tasvirlash hollari

bo'lmasligi.

Maktabgacha ta’limning keyingi bosqichlarida o’quvchilar faolligi o'sadi,

nutqi takomillashadi, turli rasmlar bo'yicha mustaqil hikoya tuza oladilar.

Rasmlardan foydalanilgan dars mashg'ulotlarida ularning mazmuniga qarab har xil

vazifalar qo'yiladi: l) o’quvchilarni rasmlarning mazmunini to'g'ri tushunishga

o'rgatish; 2) his-tuug'ularni tarbiyalash (rasmlarning mazmuniga qarab aniq

rejalashtiriladi: tabiatga muhabbat, kasb-hunarga hurmat va hokazolar); 3) rasmlar

bo'uisha bog'langan hikoya tuzishga o'rgatish; 4) lug'at to'rlamini kengaytirish va

faollashtirish (o’quvchilar xotirada saqlashlari lozim bo'lgan yangi so'zlar yoki

aniqlanishi va mustahkamlanishi lozim bo'lgan so'zlar oldindan aniq

rejalashtiriladi). O’qvchilarni hikoya qilishga o'rgatish jarayonida o’qituvchining

rahbarligi o'zgaradi. Endi u shaxsan ishtirokshilikdan kuzatuvchi roliga o'tadi,

zarur bo'lgandagina aralashaladi. Boshlang’ich ta’limning keyingi bosqichlarida

o’quvchilarining hikoyalariga katta talablar qo'yiladi: voqealarni uzviy bog'langan

holda, grammatik jihatdan to'g'ri jumlalar tuzib bauon qilish; til vositalarining

(harakatlarni, sifatlarni, holatlarni va boshqalarni aniq belgilash) mustaqilligi,

obrazliligi, bir maqsadga qaratilganligi, topshiriqni o’quvchi tomonidan ongli

tarzda anglash uni to'g'ri bajarishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Bu

jihatlarga tarbiyachining rahbarlik qilishi juda katta ahamiyatga ega, u topshiriqni

tushunishga va to'g'ri bajarishga yordam byeradi. o’qituvchining namuna-hikouasi,

auniqsa, maktabga tayyorlov guruhida ularning hikoya qila olish malakasini

uanada yuqori darajada rivojlanishi ushun asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi.

O’qituvchi boladan namuna-hikouaning aynan o'zini takrorlashni talab qilib

qolmasdan, balki takomillashtirib, o'zgartirib, umumlashtirgan holda, adabiy

obrazlardan foydalanib hikoya qilishni talab etadi. Namuna ko'pincha rasmning bir

qismi uchun taalluqli bo’lib, u boshqa qismlar yuzasidan mustaqil hikoya tuzish

imkonini byeradi. Maktabga tauuorlov guruhida o’qituvchining namuna-hikouasi,

guruhda rasmdagi mazmunni bog’langan holda bayon etishga qiynaladigan

o’quvchilar bo'lsagina taklif etiladi. Bundau mashg'ulotlarda hikoya ryejasini

byerish, hikoya mazmunini va izchilligini aytib turishdan foydalanish yaxshi

natijalar byeradi.

Maktabgacha ta’limning keyingi bosqichlarida rasmga qarab hikoya

tuzishning hamma turlaridan foydalaniladi: narsa-buyumlarni tasvirlovshi va

voqeaband rasmlar bo'yicha tasviriu hikoya tuzish; peyzajli va naturmortli rasmlar

bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; rasmlar seriyalari - to'plamlari bo'yicha, masalan,

"Vizning uyer maudonchamiz qishda va yozda") hikoya tuzish.

Rasmlar to'plami bo'yicha hikoya tuzish malakasini takomillashtirishda

quyidagi usullar yordam beradi: jamoa bo’lib hikoya tuzish - avval boshlanishini

o’qituvchi tuzadi, o’quvchilar tugatishadi; bir o’quvchi boshlaydi, boshqasi davom

ettiradi.

Quyida misol tariqasida bog'lanishli nutqni rivohantirish bo'yicha mashg'ulot

ishlanmasini keltiramiz. Bu mashg'ulotda nutqning turli vazifalari hal etiladi.

I qism. Vog'lanishli nutq. "Tipratikanlar" rasmi bo'yicha hikoya qilish .

Dastur mazmuni. O’quvchilarning yovvoyi hayvonlar (tipratikanlar)

to'g'risidagi mavjud bilimlaridan foudalanib, rasm bo'yicha hikoya qilishga

o'rgatish.

II qism. Lug'at ishi. Torishmoqlarni topish.

Dastur mazmuni. O’quvchilarni torishmoqlardagi obrazli ifodalarning

mazmunini tushunishga o'rgatish.

III qism. Nutqning tovush madaniuatini tarbiyalash. "r-l" tovushlarining

to'g'ri talaffuzini mustahkamlash.

Dastur mazmuni. "r-l" tovushlarining to'g'ri talaffuzini aniqlash,

mhstahkamlash, fonetik idrokni o'stirish. "r-l" tovusulari bo'lgan so'zlarni aniq va

sho'zib talaffuz etishga o'rgatish.

Dars mashg’ulotining borishi. O’qituvchi bolalarga tipratikan haqidagi

shye'rni aytib beradi.

So'ngra tarbiyachi so'raydi: "Tirratikanning tanasi nimalar bilan qoplangan?"

(Ignalar bilan.) "Tipratikan qanday?" (Tikanli.) Tirratikan haqidagi torishmoqni

tinglashni taklif etadi:

Tikuvchimas, bichuvchimas,

Ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan.

So'ng shu topishmoq yuzasidan ham savollar beradi: "Nima uchun: ninasi

ansha yekan, yoviga sanshar yekan" deb autngan? (Chunki uning tanasi ighalar

bilan qorlangan, bironta yovvoyi hayvon uni yemoqchi bo'lsa, dumaloqlanib olib

ighalarini tikkaytirib oladi, natijada uning ighalari yovga (dushmaniga) sanshiladi.

biz ham uni tutib olmoqchi bo'lsak, ighalarini qo’limizga sanshib olishi mumkin.

Unga tegib bo'lmaydi, tikanli.)

Uana bitta torishmoq aytadi:

“Ignalarini o’zi bilan olib yuradi,

Tikishni esa bilmaydi".

O’qituvchi so'raydi: Nima ushun "Tikishni bilmaydi" deyilgan? Uana

qanday ignalar bor, ular nima ushun kerak? (Tikuv ignalari, tikish uchun.)

Tipratikanning ighalari bilan tikish ushun ishlatiladigan ignalar nimasi bilan

o’xshash? (ular o'tkir, uzun, ingishka.)

Tarbiyachi

“Tipratikanlar” rasmini ("Yoyyoyi hauvomar" seriyali

rasmlardan) ko'rsatadi. O’quvchilarga uni diqqat bilan ko'rib chiqishni taklif etadi

va savollar beradi: "Bu rasmda nima tasvirlangan? Ona tipratikan nima qilyapti?

Tipratikan bolalarishi? Tirratikanlar nima yeydi? Unga ighalar nima uchun kerak?

U qandau? Tirratikanni nima bilan taqqoslash mumkin?" Javoblarni tinglaydi va

bolalarga tirratikanlar haqida autilganlarni esdan chiqarmaslikni aytadi. Shu rasm

uuzasidan bir bolaning hikoyasi:

"Ona tipratikan va tipratikanchalar yashashar yekan. kunlardan bir kuni ular

o'tloqqa sayr qilgani borishibdi. Ona tirratikan shilliqqurtlarni ko'rib ularga tikilib

qaray boshlabdi. Ikkita tipratikancha esa qo'ng'izga qarab o’ylashibdi, bu kim

yekan, bitta tipratikancha esa xuddi koptokka o'xshab, dum-dhmaloq bo’lib olibdi.

Qo'ng'iz yiqilib tushgan edi, tirratikansha qo'rqib, tumshug'ini ichkariga yashirdi".

Ikkihchi bir o’quvchining hikoyasi: "Bir bor yekan, bir yo'q ekan. Ona

tipratikan bilan tipratikanchalar yashar yekan. Kunlardan bir kun ular sayr qilgani

bog'ga borishibdi. Ona tirratikan shilliqqurtni ko'rib qoldi. Ikkita kishkina tikanli

tirratikanshalar shuvalchangni ko'rib qolib, unga qarab turishibdi va qandau

taqsimlab olishga hauron".

Ushinshi o’quvchining hikoyasi: "Tirratikanshalar va ona tirratikan yashar

yekan. Kunlardan bir kuni ular o'rmonga sayr qilgani borishibdi. Ikkita

tipratikancha qo'ng'izni ushlab olishdi va uni taqsimlay olishmadi. Ular qarasalar,

shox-shabbalarning ostida bir ko'k rangdagi dum-dumaloq narsa. Bu ularning

akalari bo’lib, u qo'rqqanidan xuddi koptokka o'xshab dum-dhmaloq bo’lib olgan

edi. Ular akalariga qarauotganlarida, qo'ng'iz qochib qoldi".

O’qituvchi o’quvchilardan kimning hikoyasi nimasi bilan ko'proq

yoqqanligini, har bir tinglagan hikoyalarida qandau uangi va qiziqarli narsalarni

yeshitganliklarini so'rab oladi.

Boshlang’ich sinf o’quvchilari sekin-astalik bilan rasmda tasvirlangan tabiat

manzaralarini (peyzajni) tasvirlash bilan o'z hikoyalarini to'ldirib boradilar.

Masalan, "Qishki o'yinlar" rasmi yuzasidan o’quvchi shunday hikoya qilishi

mumkin: "Vu rasmda qish tasvirlangan. Kun iliq va quyoshli. Osmon ko'm-ko'k,

beg'ubor.. ". Rasm bo'yicha hikoya qilishga bunday tasvirlashni kiritish

o’quvchilarni manzarali (peyzajli) va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya tuzishga

tayyorlaydi. Vu hikoya turi maktabga tayyorlov guruhida tashkil etiladi.

O’quvchilarni manzarali va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya qilishga

o'rgatishning qiziqarli va samarali uslubiyotini N. M. Zubareva ishlab chiqqan.

Jumladan, ushbu uslubiyotni u quyidagicha yoritadi: " O’quvchilarni manzarali

rasmni idrok qilishga sekin-astalik bilan, ularning emotsional kayfiyatlariga

tayangan holda, tabiatni kuzatish bilan bog'lab o'rgatib boriladi. Manzarali rasmni

idrok qilishni tevarak-atrofdagi tabiatning rang-barangugini va chiroyini kuzatish

bilan (quyoshning chiqishi va botishi, momaqaldiroq, oqshom, ob-havo (bulutli,

ochiq, izg'irin shamol va boshqalar) bog'lab olib borish kerak. Manzarali rasmni

ko'rib chiqishda quyidagi savollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Rassom

bizga bu o'rmon haqida (ushbu daraxt, maysazor, o'tloq haqida) nimalarni hikoya

qilib bermoqchi bo'lgan? Nima ushun rassom o'zining rasmini shunday nomlagan?

Rassomga nima qiziqroq, chiroyliroq ko'rinadi? O’qituvchining "nima haqida ... ",

"nima to'g'risida ... " degan savollari rasmning tavsifini aniqlashga, tabiat

manzarasi to'g'risida aniq tavsif berishga yordam beradi. U yoki bu rasmning

badiiy g'oyasini yaxshi tushunish va ahiqlash ushun musiqadan, poetik (she'riy)

asarlardan foydalanish ma'qul. Vu o’quvchilarda, bir tomondan, barqaror

diqqatning vujudga kelishiga yordam bersa, ikkinchi tomohdan, ularning

kayfiyatini ko'taradi, tasvirlash uchun o'xshatishlar, epitetlar, taqqoslashlar va

kinoyalarni tanlashga yordam beradi".

Masalan, Safo Ochilning, "Ko'klam qo'shig'i", Shukur Sa'dullaning "Vahor

keldi", Zafar Diyorning "Qor", she'rlaridan, tabiat to'g'risidagi o'zbek xalq qo'shiq

va laparlaridan foydalanish mumkin.

Rasmning g'oyasini tushunishga yordam berishda ushbu metodik usul ham

yordam berishi mumkin: o’qituvchi o’quvchilardan qor bilan o’ynayotganlarida,

uyda onalari bo'lmaganda, shifokor emlash uchun kelganda va hokazo vaziyatlarda

kayfiyatlari qanday bo’lishini so'raydi. O’qituvchining namuna-hikoyasi yoki

adabiu asarni o'qib berishi katta ahamiyatga ega. Masalan, V. Baksheyevning

"Yashil bahor", O'.Tansiqboyevning "Kuz" rasmini ko'zdan kechirishda

mashg'luotni O'tkir Hoshimovning "Tomshi haqida ertak" hikoyasini, Qudrat

Hikmatning "Bu qaysi fasl?" asaridan parcha o'qib berish bilan tugallash mumkin.

Savod o’rgatishga tayyorlov guruhida naturmortlarni ko'rib chiqish va

tasvirlash mashg'uloti tashkil etiladi. O’qituvchi doskaga uncha murakkab

bo'lmagan rasmli (naturmortni) yoki rasmda tasvirlangan idishlardan, gullardan,

mevalardan stol ustida, xuddi rasmda tasvirlangandek, "naturmort" yasaydi.

So'ngra o’quvchilarning o'zlari narsa-buyumlardan "naturmort" yasaydilar va bir

vaqtning o'zida "natusmortni" tasvirlaydilar: rangini, bo'yoqlarning mosligini,

narsalarning shaklini aytib tasvirlaydilar, keyin esa rasmdagi "naturmort" bilan

taqqoslaydilar. "Stoldagi naturmort"ni ko'rib chiqish bolalarga narsa-buyumlarning

turli sifat xususiyatlarini, belgilarini ahiqlashga yordam beradi, ularning estetik

sifatlari to'g'risidagi tasavvurlari doirasini kengaytirishga ta'sir etadi. Bola sekin-

astalik bilan mustaqil ravishda naturmortlarni tasvirlashga o'tadi. Ushbu naturmort

rasmlardan foydalanishi mumkin: D. Nalbahdyan "Gullar", I. Levitan "Siren", A.

Laktinov "Fevral", I. Mashkov "Tarvuz bilan naturmort", R. Kanchalov "Deraza

oldidagi siren", A. Fatxuuin "Nishona". Shnuingdek, o’qituvchi mashg'ulotda

fotoetud reproduksiyalaridan ham foydalanishi mumkin. Y. Ryumkinning

"Olmalar", Y. Ignatovichning "Momaqaldiroq" va "Moychechak" rasmlarini

ko'zdan kechirish yaxshi natijalar beradi.Savod o’rgatish davrida bolalarni

o'yinchoqlarga qarab hikoya qilishga o'rgatish mumkin.

Bolalarning eng sevimli va qiziqarli dars mashg'ulotlaridan biri bu

o'yinchoqlarni ko'rib chiqish va tasvirlashdir. O’yinchoqlarga qarab hikoya

tuzishning ma'nosi juda keng. U o’quvchilarda axloqiy sifatlarni tarbiyalaydi,

birgalikda hikoya qilish malakalarini rivojlantiradi, xotira, diqqat va irodani mashq

qildiradi. Hayotda hosil bo’lgan tajribalarini, idroklarini mustahkamlaydi; kam

gapiradigan bolalarning nutqiy muloqotga kirishib ketishiga ta'sir etadi, ularning

hayotlarini sermazmun va quvhoq qiladi; lug'atini faollashtiradi, bog'langan

nutqning rivojlanishiga yordam beradi. O’yinchoqlarga qarab hikoya tuzish

maktabgzvha ta’limning kichik guruhlaridan boshlab savod o’rgatish davri

jarayonigacha davom etadi. O'yinchoqlar bo'yicha mashg'ulotni tashkil etishda

o'yinchoqlarni tanlashga jiddiy e'tibor berish kerak. Kichik guruh bolalariga

tasvirlash ushun taklif etiladigan o'yinchoqlar o'zining ba'zi bir xususiyatlariga ega:

o’yinchoqlar nomi bo'yicha bir xil bo’lishi mumkin, biroq tashqi ko'rinishi

jihatidan bir-biridan farq qilishi kerak (katta va kichkina ayiqchalar; sochi mayda

o'rilgan, do'ppi kiygan va sochiga lyenta taqilgan qo'g'irchoq; qizh va yasli

piramidalar, kubiklar va hokazolar). O'yinchoqlarni bu tartibda tanlash bolalarning

lug'atini faollashtirishga va taqqoslash ustidan foydalanish asosida bog'lanishli

nutqini rivohantirishga yordam beradi.

Katta va savod o’rgatishga tayyorlov guruhlarida taxminan quyidagi

o'yinchoqlarni tanlash mumkin (tarbiyachi oldindan o'yinchoqlar to'plami

ro'yxatini tuzib qo'yadi):

Sentabr. Qog'ozdan yasalgan to'q sariq, zarg'aldoqrang bayroqcha; matodan

yasalgan

yashil

rangdagi

bayroqcha;

uog'oshdan

yasalgan

qo'ziqorin;

plastmassadan va metalldan qilingan chelakchalar; har xil kattallikdagi

qo'g'irchoqlar to'plami; qayiqchalar (o'yinchoqlar nimadan yasalganligini, nomini,

rangini bildiruvchi so'zlarni mustahkamlash ushun).

Noyabr. Soatlar, pochta qutisi, tyelyefon, paroxod, aytomobillar,

samolyotlar (shakl va fazoni bildiruvchi, oldinda, yuqorida, orqada kabi so'zlarni

mustahkamlash va tushuntiruvshi hikoyalar tuzish ushun).

Yanvar. Juft o’yinchoqlar to'plami: past va baland ikkita piramida; ikki xil

avtomobil; mushusk va kushuk; har xil rangdagi ikkita otcha; ikkita har xil

qo'g'irchoq (o'ngda, chapda, yonda, ketma-ket so'zlarini mustahkamlash hamda

taqqoslovchi hikoya tuzish uchun).

O’quvchilarni o'z tajribalaridan (xotiradan) hikoya qilib berishga o'rgatish

Vu hikoya turi o’quvchilarning bog'lahishli nutqini rivohantirishga,

muloqotga o'rgatishda, o'z his-tuug'ularidan foudalanish va uni bog'langan holda

bauon etishga odatlantiradi. O'z fikrlarini aniq, ravshan va tushunarli tarzda bauon

etish malakasi shakhailadi. Vu hikoya turining rivojlanish asosi bolalar hauotining

mazmunidir. O’quvchilar hikouasining mavzulari ushun sayrlar, sauohatlar,

mehhat va bayramlar asos bo'ladi. Tevarak-atrofdagi narsa-buuumlar va

hodisalarni kuzatish, she'rlar, badiiy asarlardan rarshalar o'qib berish, tasvirlashga

asoslangan ta'limiy o’yinlar o'tkazish, bolalar nutqihi badiiy so'z va iboralar bilan

boyitish ularni o'z hauotlaridagi qiziq voqealar haqida hikoya qilib byera olish

qobiliyatini rivojlantirishning muhim shartlari hisoblanadi. O'z tajribalaridan

hikoya tuzish maktabgacha ta’limning o’rta guruhidan boshlanadi.

Bolalarga o'zlariga tanish bo'lgan, yaqinda bo’lib o'tgan aniq-ravshan

voqealar mavzu sifatida taklif etiladi: "Bizning bauram", "Biz onamizga qanday

sovg'a tayyorladik?''', "Biz anhorga qahday bordik?". Yaqin atrofdagi kishilar

myehnati bilan bog'liq bo'lgan mavzularni ham taklif etish mumkin: "Oshxohada

kim ishlaydi?", "Zulfiya ora - bizning farroshimiz". Shuningdyek, ota-onalarning

myehnatlari bilan bog'liq bo'lgan mavzularda ("Mening otam va onam qayerda

ishlaydilar?") hikoyalar tuzdirish mummkin. Yuqoridagi mavzularda mashg'ulot

o’tkazishdan avval tarbiyachi bolalarni oshxonaga olib boradi, farrosh myehnati

bilan tahishtiradi, ota-onalarga bolalariga o'z kasblari haqida (Qayerda kim bo’lib

ishlaydi? bu kasb nimasi bilan muhim?) gapirib berishlarini aytadi. Sayrlar,

o’quvchilarning myehnat, tabiat to'g'risida kichik hikoyalar tuzishlari ushun asos

bo’lib hisobiailadi. Avval bolalar narsa-buyumlar yoki tabiatdagi mehhat va turli

hodisalar haqida voqeaviy hikoyalar tuzishga o'rgatiladi. ("Biz tomorqada qanday

ishladik?", "Biz qanday qilib kushukshani boqdik?") O’qituvshi hikoya ushun

mavzu tanlar yekan, u bolalarni bog'chaga yaqin bo'lgan tabiat mahzaralari bilan

tanishtiradi, savohat yoki saurning mazmunini va maqsadini belgilaydi.

O’quvchilarni hikoya tuzishga tayyorlash ishlari sayohat, kuzatishlar vaqtida olib

boriladi. O’qituvshi bolalarga sayohatda, sayrda ko'rgan kuzatganlari bo'yicha

savollar beradi.

Dars mashg'uloti oxirida tarbiyachi: "Vizning bog'imiz haqida nima deyish

mumkin, u qandau?" dyegan savol beradi va hajmi uhcha katta bo'lmagan

hikouaning nammasini beradi. O’qituvshi o’quvchilarning taassurotlarini

mustahkamlash maqsadida ta'limiy o’yin o'tkazadi. Rasmni ko'rishni taklif etadi

yoki she'r aytib beradi. Taklif yetngan mavzuda hikoya qilishga o’rgatishni jamoa

bo’lib hikoya tuzishdan boshlash ma'qul. O’qituvshi hikoyani boshlaydi,

o’quvchilar esa uchun katta bo'lmagan tasvirlashlar bilan hikoya qilib beradilar.

Tarbiyachi hikoyani yozib borishi va mashg'ulotning oxirida o'qib berishi

maqsadga muvofiqdir. O'z tajribalaridan (xotiradan) hikoya tuzishning muhim

metodik nsullardan biri - bu bolalar diqqatilii qaysidir, qandaudir voqeani eslash va

uni o'z hikoyasi yuzasidan o'tkazadigan suhbatida esga tushirishni aytadi,

hikoyaning asosiy qismlarini belgilaydi (avval nimani hikoya qilamiz, kyeuin-shi,

nima bilan (qanday) yakunlaymiz).

Shuningdyek, bu hikoya turida o’qituvchining hamma hikouasi ham katta rol

o'ynaydi. Bolalarni o'z tajribalaridan hikoya qilishga o’rgatish ularni o'zlariga

yaqinroq bo'lgan mayzuda ansha uzoq so'zlashishga o'rgatadi va ijodiy hikoya

tuzishga zamin tayyorlaydi. Boshlang’ich inflarning keyingi bosqichida bu hikoya

turining roli ansha ortadi, bli guruhdagi o’quvchilar ko'rgazmali qurolsiz hikoya

tuza boshlaydilar. Xotiradan hikoya tuzishning hamma turlari bo'yicha (shaxsiy,

jamoa tajribalaridan, ko'rgazmali qurolsiz tasvirlashga oid ta'limiy o'yinlar)

mashg'ulotlar tashkil etiladi.

Bolalarning ijtimoiy hayot hodisalari, kishilar myehnati bilan tahishish

doirasi

kengayadi.

Shuning

ushun

ham

ularning

hikoya

mayzulari

murakkablashishi mumkin. Masalan, 1-sinf o’quvchilari qurilishdagi kishilarning

myehnatlarini kuzatganlaridan so'ng, tikuv ustaxonasiga (atelyega) va boshqalarga

sayohatga borishgach, ularga quyidagi mavzularda hikoya tuzish taklif etilishi

mumkin: "Bu uuni kim qurgan?", "Kiyimlarni qanday tikadilar?", "Bizning dam

olishimiz ushun kimlar myehnat qilgan?" va hokazo.

Maktabgacha ta’limning keyingi bosqichlarida esa quyidagi mayzular

berilishi mumkin: "Biz kutubxonada bo'ldik", "Maktabdagi darslar", "Biz

shirinliklar fabrikasida nimalarni ko'rdik?" va hokazo. Ushbu guruhlarda tabiat

to'g'risidagi mavzular ham murakkablashadi.

Keyinchalik o’quvchilar hikoyasi ushun bauramlar, kattalar myehnati, tabiat

manzaralari haqida kichik rasmli albomcha tuzish mumkih. O'z shaxsiy

tajribasidan hikoya tuzishga byemor o'rtog'iga yoki boshqa shahardagi

tengdoshlariga jamoa bo’lib xat matni tuzish ham kiradi.

Yüklə 0,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 23