Ibragimova lola bitiruv malakaviy ishi mavzu: maktabgacha ta
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bilish qobiliyati: kattalarning hikoya yoki kitob o’qishlarini diqqat bilan
tinglash, tanish asarlarni esda saqlab qolish va uni takror tinglaganda ertak, hikoya, illyustrasiya, o’yinchoqlar qahramonlarini tanib olish, she’rlar qatorlari, kichik shakldagi asarlar matnini esda saqlab qolish. Nutqiy malaka: asar, sanoq she’r, o’yinlar, qo’shiqlar, she’rlar mazmunini so’z, imo-ishora, harakat orqali tasvirlash; so’zni va tanish she’rlar qatorlarini ilib olish, ularning ayrimlarini yoddan aytib berish.
hamkorlikdan quvonchni va birgalikdagi qaygurishlarni ifodalash. Tarbiyachi bolani kattalar va bolalar bilan birgalikda she’rlar, qo’shiqlar aytishda ishtirok etishga, tovushlar, jarangdor qofiya, so’zlar bilan o’ynashdan zavq olishga undaydi. 47
Bolaning o’zlashtirish darajasi quyidagalarda ifodalanadi: bola kitob tinglash, o’yinda ishtirok etish haqidaga taklifga faol javob beradi. Uning o’zi kattalardan she’rlar, ertaklar o’qib berishni iltimos qiladi. Qabul qilishga oson qo’shiladi. Asar mazmuniga oid savollarni diqqat bilan tinglaydi va ularga javob beradi. Matnga mos o’yin harakatlarini bajaradi. Tinglagan asarlarining mazmunini biladi, illyustrasiyalarda tanish asar epizodlari va ularning qahramonlarini taniydi. O’qilgan kitobga nisbatan yorqin munosabat bildiradi, kuladi, quvonadi, yig’laydi, qo’shiqlar, sanoq, she’rlarni jo’r bo’lib aytishda faol ishtirok etadi. Ilk yoshdagi bolalarda yuqorida aytib o’tilgan bilish, nutqiy qobiliyatlarni, badiiy asarga nisbatan munosabatni shakllantirish uchun ularga badiiy asarlarni tanishtirish metodikasini bilish va uni to’g’ri qo’llay olish zarur. Kichik guruhdan boshlab bolalarga janrlarni farqlashni o’rgatish lozim. Tarbiyachi badiiy asar janri nomini albatta aytishi darkor: «Men sizlarga ertak aytib beraman», «Hikoya, she’r o’qib beraman». Janrlar yo’nalishini, ularning xususiyatini chuqur tushunish nisbatan katta yoshlarda ro’y beradi. Ilk yoshda esa bolalar janr nomini eshitganlari holda uni shunchaki esda saqlab qoladilar. «Laylak bilan tulki» – bu ertak, Y.Sulaymon yozgan «Buvim» – bu she’r. «Men sizlarga she’r hikoya qilib beraman», «Ertak o’qib beraman» kabi noto’g’ri ifodalardan saqlanish lozim. Janr nomi aniq va to’g’ri berilishi zarur: ertak, hikoya, she’r. Ertak aytiladi, hikoya o’qiladi, she’r o’qiladi va yod olinadi. Turli adabiy janrlar turlicha usulda yetkazishni talab qiladi. Ilk yoshdagi bolalarga ertakni kitobdan o’qib emas, balki uni aytib bergan ma’qul. Bu emosional ta’sirni kuchaytiradi va o’z navbatida ertakning asosiy mazmunini tushunishga yordam beradi. Katta yoshli odam kitobga emas, bolalarga qaraganida u xuddi har bir bola bilan suhbatlashgandek bo’ladi va shu bilan monologik nutqni eshitish hamda tushunishdek muhim qobiliyatini tarbiyalaydi. Agarda ertak mazmuni unchalik katta bo’lmasa, uni ikki-uch marta hikoya qilish yoki eng yorkin joylarini takrorlash mumkin. Uni aytib bo’lgandan so’ng bolalarga shunday sharoitni vujudga keltirish tavsiya qilinadiki, toki ular eng qiziqarli jihatlarni esga olish va ularni ertakdagi so’zlar bilan takrorlashga majbur 48
bo’lsin. Pedagog vaziyat yordamida bolalar bilan xalq ertaklari qahramonlarining qo’shiqlarini, qahramonlar ismlarini takrorlash, obrazli so’zlarni bolalar ongida mustahkamlashni amalga oshiradi va ular buni o’z nutqlarida qo’llay boshlaydilar. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarga o’qib berish uchun unchalik katta bo’lmagan hikoya va she’rlar (Mirmuhsinning «Olxo’ri», Q.Abdullayevaning «Quyon» she’rlari) tavsiya qilinadi, bular kichik tinglovchilarda ijobiy emosiyalarni tarbiyalashga yordam beradi. Ularning bolaning shaxsiy tajribasiga yaqin bo’lgan oson mazmuni oddiy va sodda shaklda ifodalangan: qofiyalar o’xshash, she’r katorlari qisqa. Bolalar ularni takrorlar ekan, qatorlarning jarangdorligini, she’rning musiqiyligini ilg’ab oladilar, ularni oson qabul qiladilar. So’ngra esa butun she’rni esda saqlab qoladilar. Bolalarni ilk yoshda ko’proq she’rlar o’ziga jalb qiladi, chunki ular aniq qofiyalari, ohangdorligi va musiqiyligi bilan alohida ajralib turadi. Takror o’qishda bolalar she’r mazmunini o’zlashtirib oladilar, qofiya va ritmni his qiladilar, ayrim so’zlar va ifodalarni esda saqlab qoladilar hamda shu bilan o’z nutqlarini boyitadilar. Ushbu yoshda nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash katta ahamiyatga egadir: she’r o’qishda kichkintoylarga har bir so’zni aniq aytgan holda ularni shoshmasdan talaffuz qilishni o’rgatish zarur. Bolalarda qofiyalanayotgan so’zlarga urg’u berish odati mavjud, shuning uchun tarbiyachi mantiqiy urg’ularni to’g’ri qo’yishi va bolalarning ham she’rni to’g’ri aytishlariga erishishi lozim, Mazmuni har bir bolaga tushunarli va yaqin bo’lgan ertak hamda she’rlar o’qib bo’linganidan so’ng bolalarga ularning shaxsiy hayotidaga ana shunday holatlarni eslatib o’tish mumkin. Bu savollarga javob berar ekan, bolalar o’z fikrlarini faqat bir-ikkita oddiy gaplardan tuzadilar, lekin buning o’zi endi kelgusida ravon nutqni rivojlantirish uchun tayyorgarlikdir. Kichkintoylarga ko’p savol bermaslik lozim, odatda ularning asarni qanday tushunganliklarini, qaysi so’zlarni esda saqlab qolganliklarini va ushbu mazmun bolaning shaxsiy tajribasi bilan qay darajada bog’lanishini aniqlovchi ikki-uchta savol berish kifoya. She’riy obrazlar yaxshi o’zlashtirilishi va unutilib ketmasligi uchun yil mobaynida bolalarga tanish hikoyalar, she’rlar, ayrim ertaklar yoki ertaklardan ritmik qatorlarni takror o’qish lozim. She’rlar va ertaklarni esda saqlab 49
kolish lug’atni rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun bolalarning mashg’ulot davomida eshitgan so’zlari ularning faol lug’ati tarkibiga kirishiga intilish zarur. Buning uchun esa ushbu so’zlarni to’g’ri ko’rinishlarda tez-tez takrorlash lozim, bo’lmasa kichkintoy yangi so’zlarni shunchaki tovushlar uyg’unligi sifatida qabul qiladi va ularning ma’nosini tushunib yetmaydi. Tarbiyachining vazifasi – bolalarga o’zlari aytayotgan so’zlar ma’nosini tushunishni o’rgatish, ularni boshqa so’zlar bilan birgalikda qanday qilib qo’llash mumkinligini ko’rsatishdan iboratdir. Masalan, «Novvoscha» she’rini (Novvos borar chayqalib, hansiraydi yo’lida. Voy, taxta chayqalmoqda, men ham yiqilaman-da.) O’qib bo’lgandan so’ng bolalarga yana nimalar chayqalishini ko’rsatish mumkin: novdada barg chayqalmoqda, ipga bog’langan soqqa chayqalmoqda, arg’imchoqda qiz chayqalmoqda va h.k. Ish jarayonida badiiy adabiyot bilan tanishtirishga nisbatan shunday yondashuv tez-tez uchraydiki, bunda pedagog ertak yoki she’rni ifodali, emosional o’qib beradi va shu bilan «tanishtirish» nihoyasiga yetadi. Bolalar balkim, uning ma’nosini tushunib yetar, lekin o’qish ularning fikrlarini rivojlantirmaydi, ular tinglagan asar mazmuni va so’zlari tezda esdan chiqib ketadi. Bunda me’yor hissiga amal qilish juda muhim, ammo asar ustida ishlash, bolalar eslab qolgan so’zlar va ifodalarni takrorlashni davom ettirish juda zarurdir. Har bir mashgulotdan so’ng so’zlarni takrorlash, mustahkamlash lozim. Ularni eng turli-tuman ko’rinishlarda talaffuz qilish darkor, faqat shundagina bolalar ona tili lug’ati va tuzilishini o’zlashtiradilar, ularning faol lug’ati kengayadi, ular bu so’zlarni o’z nutqlarida qo’llay boshlaydilar. Ayniqsa, grammatik to’g’ri nutqni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish zarur. Bunda bolalarning adabiy asar mazmunidan kelib chiqib savollarga javob berishida to’g’ri grammatik shakldagi so’zlardan foydalanishini kuzatib borish lozim. Shunday qilib, badiiy asar bilan tanishtirish nutqni har tomonlama rivojlantirishga, ya’ni tovush madaniyatiga, grammatik qatorga, lug’atga ta’sir ko’rsatadi. Ilk yoshlardan boshlaboq. ravon nutqni rivojlantirish poydevori shakllantiriladi. Bu nisbatan murakkab asarlarni qabul qilish, nutqni yanada 50
rivojlantirish uchun zarurdir. Bolalarga badiiy adabiyotlarni tanishtirish borasida amalga oshirilgan ishlar natijasida bola uch yoshga kelib adabiy rivojlanishning quyidagi ko’rsatkichlariga erishadi: 1 adabiy asar borasida kattalar bilan muloqot qilishdan zavq oladi, ularni qiziqib tinglaydi; 2 unga aytib berilayotgan yoki o’qilayotgan asarlarni chalg’imasdan, diqqat bilan tinglaydi; 3 takror tinglaganda tanish asarlarni, illyustrasiyalar va o’yinchoqlardagi ertaklar, hikoyalar va she’rlar qahramonlarini taniydi; 4 asar (sanoq she’rlar, qo’shiqlar, ertaklar) mazmunini so’z, harakat, imo- ishora bilan ko’rsatib beradi; 5 tanish she’rlardagi so’zlar va qatorlarni ilib olishga intiladi; 6 kichkintoylarga mo’ljallangan kitoblardagi illyustrasiyalarni ko’zdan kechirishga qiziqish bildiradi. Maktabgacha kichik yoshda olamga nisbatan estetik munosabat ko’p qirrali bo’ladi. Bu endi nafaqat tabiatga va atrofni o’rab turgan tabiat muhitiga munosabat, balki insonlar olamiga – o’ziga, yaqinlariga, tengdoshlariga, boshqa kattalarga bo’lgan munosabat hamdir. Bola o’z tashqi ko’rinishini, kostyumini ko’rish va ularga baho berishni boshlaydi; qo’llari, yuzi, kiyimlarining tozaligiga e’tibor beradi; to’g’ri va ozoda ovqatlanishni o’rganadi. U muloqot va odamlar borasida nima chiroyliyu, nima xunukligini tushuna boshlaydi. Mohiyatan yagona bo’lgan estetik va axloqiy munosabatlar muayyan bola ongida va xulq-atvorida birlashadi. Maktabgacha kichik yoshdagi bola san’atga, uning badiiy obrazlariga oshno bo’lish, badiiy faoliyatni egallab olish borasida keng imkoniyatlarga egadir. U san’at obrazlarini yaxlit va emosional qabul qilishi, ularning mazmunini oddiy anglab yetishi bilan ajralib turadi. Chunonchi, yorqin va ritmik marsh musiqasini tinglar ekan, bola eng avvalo, uning ko’tarinki kayfiyatini qabul qiladi va uning muayyan harakat xususiyati bilan aloqasini ilg’ab oladi. Badiiy qobiliyatlar tizimida emosional munosabat bildirish va sensorlik qobiliyatlari bilan bir qatorda badiiy fikrlash ham qaror topadi. U badiiy obrazlarni bir-biri bilan taqqoslaydi, ularni elementlarini
51
ajratganlari holda ular bilan «o’ynashni» boshlaydilar. Ayni paytda ular uni to’qib to’ldiradilar, ayrim lavhalarni takomillashtiradilar, o’z ertaklarini, shu jumladan ular tomonidan ajratilgan adabiy obrazlarni to’qiydilar, badiiy asarlar asosida o’yin syujetlarini shakllantiradilar. Bolalar nafaqat u yoki bu adabiy obrazlarni ajratadilar, balki badiiy tipajlarni yagona emosional mazmun dominanta asosida umumlashtirma obrazlarni yaratganlari holda ularni birlashtiradilar. Bolalar adabiy janrlarni farqlay boshlaydilar: ertaklar, hikoyalar, she’rlar; ular tilning tashbehlar, taqqoslashlar, giperbola kabi ayrim ifoda vositalarini ko’rishga qodirdirlar; she’riy asar kayfiyatini intonasiyalar yordamida ifodalab berishlari mumkin; yumor, lirika, tantana. Bayoniy matnlarning an’anaviy uch qismli tuzilmasi (kirish, harakatning rivojlanishi, yakun) va ularning stilistik vositalari (an’anaviy kirish formulasi, ertak yakuni, takrorlash va boshqalar) haqidagi tasavvurlar shakllana boshlaydi. Uch-to’rt yoshlarda bolalar adabiy asarlarni tanlashga qodirdirlar: ular ayrim adabiy qahramonlarni biladilar va sevadilar, o’zlari uchun muayyan asarni ajratib oladilar va doimo ularni o’qib berish yoki aytib berishni iltimos qiladilar; o’zlari ham yoqib qolgan she’riy matnlarni ko’p martalab takrorlaydilar. Besh yoshlarga kelib ayrim syujetli harakatlar va personajlarni afzal ko’rish yaqqol sezila boshlaydi. Bularning barchasi besh yoshli bolaning ancha boy adabiy tajribasi umumlashtirmalari hisoblanadi. Makgabgacha kichik yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda pedagog ularni bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtirishda quyidaga rivojlantirish vazifalarini amalga oshirishi lozim: 1 turli janr va mavzulardaga adabiy asarlarni – ertaklar, hikoyalar, she’rlarni, she’riy folklorning kichik shakllarini tinglash, ularning mazmuniga emosional munosabat bildirish va syujetning rivojlanishini kuzatib borish qobiliyatlarini rivojlantirish; 2 bolalarni ayrim asarlar va ularning aynan bir xil qahramonlar bilan birlashtirilgan sikllari bilan tanishtirish; 3 tarbiyachi bilan birgalikda tanish asarlarni hikoya qilish, ularni to’liq yoki qisman sahnalashtirishga jalb qilish; 52
4 bolalar so’z ijodkorligi, she’riy matnlarning o’yinli va yumoristik variasiyalari uchun qulay sharoit yaratish; 5 bolalarning o’yin, tasvirlash faoliyatlarini badiiy obrazlar bilan boyitish; 6 kitobga nisbatan estetik madaniyat asari sifatida asrab-avaylash munosabatini shakllantirish. Illyustrasiyalarni mustaqil ravishda va takror ko’rib chiqish, aynan shu kitobni takror tinglash istagi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar adabiy asarlarni qabul qilishlarida va tushunishlarida ularga quyidagi holatlar xos bo’ladi: qahramonlarga qayg’urish va ularga hamdard bo’lish, shu tufayli bevosita tashqi ifodalangan emosionallikning pasayishi;
voqyealar zanjirini tiklash va asar ichida hamda asarlar o’rtasida turli xil mazmunli aloqalar o’rnatish qobiliyati; qahramonlarning tashqi harakatlarini ko’rish va qahramonlar xulq- atvoridagi ochiq motivlarni tushunish, ularning yashirish niyatlari ma’nosiga va harakatlarining nooshkora motivlariga kirishga urinish;
balki ko’proq ertakka o’xshash bo’lishi uchun adabiy vaziyatni talqin qilish va o’zgartirishga urinish;
sehrgarlik ko’rinishlari, bolalar va boshqalar) paydo bo’lishi; tilning ayrim ifodali vositalarini payqash qobiliyatining paydo bo’lishi; adabiy asarlarning xarakterli tuzilmasi va shakli haqidagi tasavvurlarni o’z ijodida ifodalash (kompozisiyalarning uch qismliligi, adabiy qahramonlarning asosiy harakatlari va boshqalar). Besh-olti yoshli bolalarning o’ziga xos xususiyatlari – bolalarning psixologik rivojlanishidagi ikkita bir-biriga qarama-qarshi tamoyillarning bir-biriga zid bo’lgan uyg’unligadan iborat. Bir tomondan – bolalar yuqori ijodiy salohiyati bilan ajralib turadilar. Ikkinchi tomondan – besh-yetti yoshli bolalarning taqlidchilikka, me’yoriylikka intilishi hammaga yaxshi ma’lum. Bola qoidalarni, harakat usullarini o’zlashtirishga intiladi va u bunga qodirdir. Yuqori baholanadigan natijalarga 53
erishish uchun unda obrazli stereotiplar oson shakllanadi va ular bolaga adabiy matnni talqin qilish hamda uni to’g’ri tushunish jarayonini osonlashtiradi. Biroq adabiy qahramonlarni faqat «so’zda» tushunish va ularning harakatini axloq me’yorlari nuqtai-nazaridan baholash tasvirlanayotgan vaziyat ma’nosiga kirib borilganlikdan dalolat bermaydi. Bola «yashab ko’radigan» ziddiyatli vaziyatlarni gavdalantirish natijasidagina ularning badiiy obraz va muallif g’oyasini tushunishi mumkin bo’ladi. Bu nafaqat axloqiy nomuvofiqliklarga, balki universal bilish muammolariga ham taalluqlidir, zero badiiy asarlar ularning ko’p qirrali talqinlaridir, Maktabgacha yoshdagi bolalarda bunday tushunish ko’piicha verbal emas, balki obrazli ifodalangandir (tanlov harakatida, obrazli harakatda, suratda, o’yin syujetida, voqyealarni o’ylab topishda va boshqalarda). Bolaning individual xususiyatlari uning faoliyatning reproduktiv yoki ijodiy turlarini afzal ko’rishiga yordam beradi. Adabiy asarlar motivlari bo’yicha sahnalashtirish o’yinlari reproduksiya va ijodkorlikning estetik imkoniyatlarini o’zida birlashtirgan shakl hisoblanadi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarni bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtirish sohasida pedagoglar va ota-onalar oldida quyidagi vazifalar turibdi: 1 bolalarni yuqori badiiy saviyadagi adabiyotlarga oshno qilish, ularda adabiy-badiiy taassurotlar zahirasini shakllantirish; 2 ifodali badiiy nutqni shakllantirish; 3 bolalarga kichik prozaik matnlar mazmunini emosional va ifodali tarzda yetkazish hamda kichik sherlarni yoddan aytib berishni o’rgatish. Ma’lum adabiy asarlarni sahnalashtirishda ishtirok etish. 4 bolalarda adabiy asarlarning (xususan, ertaklarning) o’ziga xos tuzilmasi, tipik personajlar va syujetli-mavzuli birliklari hamda ularni ijodiy qo’llash usullari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish; 5 asosini bolalarning adabiy obrazlarni talqin qilishi tashkil qiladigan tasavvur shakllarini rivojlantirish; 6 bolalarda badiiy obrazning rivojlanishi, o’zgarishi, uning ko’p qirraliligi va ko’p tomonlama bog’liqligi haqidagi tezkor tasavvurlarni shakllantirish; 54
7 bolalarda adabiyotlarni individual tarzda afzal ko’rishni rivojlantirish; 8 bolalarning kitobga nisbatan estetik madaniyat asari sifatidagi munosabatini rivojlantirish, ularni qulyozma kitoblar yozishga jalb qilish. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish uchun pedagogik ishlar mazmuni va shart-sharoitlarini to’g’ri belgilash zarur. Ular qanday bo’lishi lozim? Bolaning badiiy adabiyot bilan o’zaro hamkorligi uning estetik, bilish, ijtimoiy va nutqiy rivojlanish imkoniyatlarini amalga oshirish imkonini beradi. Biroq shu bilan birga faoliyatning estetik xususiyatlari buzilmasligi lozim, bolalarning imkoniyatlari esa sxematizm va taqlidchilikdan iborat bo’lib qolmasliga kerak. Ushbu maqsadda pedagog quyidagi qator usullardan foydalanishi lozim: Bolalarning diqqat-e’tiborini alohida adabiy asarning badiiy qimmatiga – she’rlarning obrazli ifodaliligiga, hikoyada syujetning kutilmagan rivojiga qaratish. Bolaning adabiy asarni yoki o’zi to’qigan asarini ijro etishi (guruhda qayta hikoya qilish, yakka tartibda ifodali o’qish va kattalar bilan dialogda o’qish) uchun emosional boyitilgan ijro muhitini yaratish. Biroq badiiy asar faqat so’z bilan aytilmasdan, balki uning ayrim yorqin jihatlari bolalar va pedagoglarning birgalikdagi harakatlari natijasida sahnalashtirilishi, unga musiqiy ishlov berilishi, harakatlar, suratlar bilan ko’rsatilishi mumkin. Pedagog bolalarga yaxshi ma’lum bo’lgan an’anaviy (hayvonlar va sehrgarlar haqida) xalq ertaklari va noan’anaviy (bolalar, tabiat hodisalari, predmetlar haqida) guruhda o’qib chiqilgan, bolalar suratlari, variantiv syujetlar, improvizasiyalar va to’qib, oxiriga yetkazishdan iborat bo’lgan u yoki bu adabiy asarlar motivlariga oid «kitoblar» ham aynan shunday tarzda yaratilishi mumkin. Pedagogning bolalarga o’zining qaysi adabiy asarlarni yoqtirishini ma’lum qilishi, o’zining badiiy ta’bi va aqliy faolligini namoyish qilishi ularni ijodiy rivojlantirishning eng muhim vositasi hisoblanadi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarni badiiy adabiyot bilan tanishtirish borasida to’g’ri amalga oshirilgan ishlar natijasida yetti yoshga kelib bolada quyidaga rivojlanish ko’rsatkichlari shakllanishi lozim:
55
1 bola o’ziga yoqgan bir nechta adabiy asarlar nomlarini aytishi mumkin; 2 kichik she’r yoki she’riy asardan kichik parchani ifodali o’qib berishi mumkin; 3 ba’zi tanlagan asarni mustaqil ravishda yoki pedagog yordamida hikoya qilib berishi va quyidagi savollarga javob berishi mumkin: u shunga o’xshash boshqa asarlarni ham biladimi? Ularning o’xshashligi nimalardan iborat? (o’xshash personajlar, syujet harakatlari); 4 kitobga qiziqish paydo bo’ladi: o’qilgan kitoblarni mustaqil ravishda varaqlab chiqadi, mazmunini aytib yoki o’qib beradi, uydan sevimli kitoblarini keltiradi; 5 ertak syujetiga mos tarzda qo’shimcha personaj kiritadi, ushbu personaj qo’shiladigan vaziyatlarni to’qib, qo’shib qo’yadi; 6 yaxlit ertak to’qishi mumkin, bunda u uning ehtimoliy qahramonlarini tasvirlash vositalariga tayanadi, ayni paytda ertaklarga xos mazmun- mavzu birligidan, tipik kompozisiyalar va stilistik vositalar to’plamidan ham foydalanadi.
|