Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

5.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida prognozlash va rejalashtirish 
 
5.2.1.Prognozlash va rejalashtirishni mohiyati, maqsadi, vazifalari va ahamiyati. 
5.2.2. Rejalashtirishni qoidalari (prinsiplari). 
5.2.3. Prognozlash va rejalashtirishga qo‘yiladigan umumiy talablar. 
5.2.4. Prognozlash va rejalashtirish turlari va bosqichlari. 
5.2.5. Prognozlash va rejalashtirish usullari hamda ko‘rsatkichlari 
5.2.1.Prognozlash va rejalashtirishni mohiyati, maqsadi, vazifalari va ahamiyati 
Bozor iqtisodiyoti shakllanishi sharoitida iqtisodiy fanlarning vazifalaridan 
biri rejalashtirish munosabatlarini to‘g‘ri va ilmiy asoslashdan iboratdir.
Iqtisodiyot fanining asoschilaridan biri qadimgi grek faylasufi Aristotelning 
aytishicha, har qanday ne’mat yaratish har joyda, har tomonlama ikki xil shartga 
bog‘liq, ya’ni, birinchisi, har qanday faoliyatni kelajak maqsadini to‘g‘ri aniqlab 
olish, ikkinchidan, maqsadga erishishga munosib vositalarini topishdan iboratdir.
Ushbu iboralardan kelib chiqadiki, tarixan insoniyat o‘z faoliyatini amalga 
oshirishda abstrakt fikrlash asosida uni doimo prognoz qilgan va rejalashtirgan.
Rejalashtirish atamasi hayotga keyinchalik, ayniqsa, sotsialistik tizim 
www.sies.uz
Page 86 of 356 

---

87
davrida tadbiq qilingan. Nosotsialistik tizimdagi davlatlarda ko‘proq prognoz, 
programma, strategiya, konsepsiya kabi atamalar ishlatiladi. Bularning hammasi 
bir xil vazifani, ya’ni kelajakda sodir bo‘ladigan yoki sodir bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan hodisa va jarayonlarni kelib chiqishi, amalga oshirish tartibi, yo‘llarini va 
ketma-ketligini ko‘rsatadi. So‘z atamada emas. So‘z uning asl mazmunida.
І
ar qanday xo‘jalik yuritishning samarasi iqtisodiyot qonunlarining 
talablarini chuqur o‘rganish asosida rejalashtirish nazariyasini ishlab chiqilishiga 
va uning metodologiyasining yaratilishga bog‘liq.
Tarixan iqtisodiyot bilan bog‘liq fanlar o‘z nazariyasini takomillashtirish 
asosida rejalashtirish nazariyasini yaratgan.
Rejalashtirish nazariyasi jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish, 
jarayonlar va hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ob’ektiv sabab va oqibatlarini 
o‘rganish, ularni dialektik va logik usullar bilan asoslash 
negizida 
rejalashtirishning metodologiyasini yaratgan.
Rejalashtirish metodologiyasi rejalashtirish jarayonining ichki logikasini 
yoritib beradi. Rejalashtirish metodologiyasi rejalashtirish jarayonini tashkil qilish, 
uni ishlab chiqish va joriy qilish prinsiplarini, metodlarini, tarkibini, tartibini, 
etaplarini va ko‘rsatkichlari sistemasini asoslab beradigan ta’limotdir.
І
ar qanday ijtimoiy tizimda o‘z faoliyatini yurgizishda insoniyat uchta bir-
biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan fundamental muammolar bilan tuqnashadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllangan iqtisodiy nazariya u muammolarni 
quyidagicha ta’riflaydi: 
Birinchidan, nima ishlab chiqarish va qancha miqdorda? 
Ikkinchidan, qanday ishlab chiqarish va qancha harajatlar zarur bo‘ladi? 
Uchinchidan, kim uchun ishlab chiqariladi va ular qanday taqsimlanadi? 
Jamiyat va uning sub’ektlari oldidagi bunday muammolar, albatta, o‘z-
o‘zidan hal bo‘lmaydi. Buning uchun xalq xo‘jaligini tashkil qilish, boshqarish, 
tarmoqlararo va xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni bog‘lash, 
sotuvchi bilan iste’molchilar orasidagi munosabatlarni, tovar bilan baho miqdorini 
moslashtirish va hokazolar kabi iqtisodiy jarayonlar, hodisalarni uyg‘unlashtirish 
www.sies.uz
Page 87 of 356 

---

88
kabi masalalarni hal qilish zaruriyati tug‘iladi. Bu hodisalar va jarayonlarni tartibga 
solish hamda ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni ta’minlash, avvalom bor iqtisodiy 
qonunlar ta’siri ostida va albatta, davlatni aralashishi natijasida yuz beradi. Bunday 
umumiqtisodiy qonunlardan biri jamiyatni rejali-mutanosib (proporsional) 
rivojlanishidir.
Sotsialistik iqtisodiyot nazariyasi ko‘p yillar davomida proporsional rejali-
mutanosib rivojlanish qonunining harakatini o‘zgacha bo‘lgan formatsiyalarda 
ijtimoiy ishlab chiqarishga ta’sirini inkor qilib, uning harakat qilish zaruriyatini 
faqatgina ishlab chiqarish vositalariga ijtimoiy mulk tug‘diradi, deb tasdiqlab keldi.
Lekin, bozor iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanish tarixiga nazar 
solinsa, rejalashtirish boshqarishning asosiy qoidasi (prinsipi), asosiy omili sifatida 
hayotda tarixan ishlatilib kelingan. 
V.V.Leontev ikki xil xo‘jalik yuritish xo‘jalik mexanizmlari shaklini sintez 
qilish «Reja va bozorni sintezi» g‘oyasini asoslab bergan.
Amerikalik menejer Li Yakoka «Karera menedjera» (M.: Progress, 1990.) 
asarida «… davlat tomonidan rejalashtirish, bu umuman sotsializmni bildirmaydi. 
Bu degani asoslangan strategiya, shakllangan maqsadni mavjudligini bildiradi. Bu 
butun iqtisodiy siyosatni aspektlarini kelishilishini anglatadi.
Bizda progress bo‘lmaydi, toki biz har qanday davlat miqiyosida 
rejalashtirish kapitalistik tizimga bostirib kirish degan noto‘g‘ri g‘oyadan 
qaytmasak» (361-bet). 
Fridrix Uinslou Teylor (1886-1915) hozirgi zamon menejmentining 
asoschisi deb hisoblangan, ishlab chiqarishni tashkillashtirish nazariyasini 
yaratgan. Uning «Menejmentni ilmiy prinsiplari» nomli asarida mehnatni tashkil 
qilish qonuniyatlari to‘g‘risidagi bilimlarni qat’iy ilmiy tizimi, mehnatni tashkil 
qilish, vaqtni o‘rganish usullari (xronometraj), tannarxni hisoblashning matematik 
usullari, ish haqini differensiyatsiya qilish, mehnat jarayonini tahlil qilish va uning 
asosida rejalashtirish, tashkil qilish masalalari asoslangan. F.Teylor nafaqat 
yuqoridagi qoidalarni nazariy asoslagan, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq 
qilgan.
www.sies.uz
Page 88 of 356 

---

89
Genri Lodrens Gamnt (1861-1919) korxona faoliyatini tezkor rejalashtirish 
va boshqarishga asos solgan. Uning «Grafigi Gamnta» nomi bilan mashhur bo‘lgan 
grafiklarni rejalashtirish tizimi ishlab chiqarish korxonalarida keng foydalanilgan.
Gorrington Emirson (1853-1931) mehnat unumdorligini oshirishni 12 ta 
qoidasini ishlab chiqqan. Ularga boshaqrishni boshlang‘ich nuqtasi sifatida 
maqsadni aniqlash; kamchiliklar va nuqsonlarni tan olish va sababini axtarish; 
xodimlar faoliyatini reglamentatsiya va nazorat qilish hamda moddiy 
rag‘batlantirish; ishlab chiqarish jarayoni elementalrini normalashtirish, doimiy, 
to‘la, real va tezkor hisob-kitob qilish, ularni rejalashtirish kabi masalalarni 
kiritgan.
Germaniya Federativ Respublikasi Kansleri Lyudvig Erhard (1950-1960) 
iqtisodiy reformalar o‘tkazgan va reformaning asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida 
indikativ rejalashtirishni joriy qilish bo‘lib hisoblangan. Indikativ rejalashtirish 
indikativ ko‘rsatkichlarni tasdiqlashdan iborat bo‘lib, ularning bajarilishini 
ta’minlash uchun qudratli iqtisodiy, huquqiy, ma’muriy dastaklar (instrumentlarni) 
ishlatishni ko‘zda tutgan. Jahon iqtisodiyoti nazariyasi yutuqlari va tajribasini 
ishlatish asosida indikativ rejalar chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilib, uni 
tayyorlashga yuqori kasbiy malakaga ega bo‘lgan iqtisodchilar, olimlar jalb 
qilingan. 
Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotidagi yetuk yutuqlarga erishish, krizislarni 
bartaraf qilish, strategik, joriy va tezkor rejalashtirish usullarini, qoidalarini 
ishlatish asosida erishgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ularda rejalashtirish 
masalalari bilan shug‘ullanadigan zaruriy kafolatlarga ega bo‘lgan vazirliklar, 
idoralar, 
muassasalar 
tashkil 
qilingan. 
Barcha 
firmalar, 
kompaniyalar, 
korporatsiyalar, korxonalar prognozlash va rejalashtirish bilan shug‘ullanadigan 
funksional boshqaruv organlariga ega.
Korxonalar, firmalar faoliyatini rejalashtirish ilmiy asoslangan holda tashkil 
qilinadi. Chet el amaliyotida rejalashtirishni tashkil qilishni asosan ikki xil usuli 
ishlatiladi. Birinchisi, «break-down» - yuqoridan pastga usuli, ikkinchisi, «buifd-
up» - pastdan yuqoriga usuli. Birinchi usulni mazmuni korxona rahbariyati uning 
www.sies.uz
Page 89 of 356 

---

90
maqsad va vazifalarining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi, quyi bo‘limlarda ular 
detallashtirilib, siljish jarayonida umumiy rejaga kiritiladi. Ikkinchi usul bo‘yicha 
ko‘rsatkichlarni miqdori rejalashtirgan davrga quyi bo‘limlarda ishlab chiqiladi va 
rahbariyat ularni umumlashtirib, korxonani umumiy rejasini aniqlaydi.
Amaliyotda ko‘pchilik hollarda ikkala usul birgalikda ishlatiladi.
Rejalashtirish borasida jahonda 100 ta eng yirik deb tan olingan 
transnatsional kompaniyalardan biri Amerika qo‘shma Shtatlaridagi «Ay.M-
elektrik» kompaniyasining tajribasi nazariy va amaliy jihatdan e’tiborga sazovor. 
Bu firma energetik jihozlar ishlab chiqarish, ularni ta’mirlash va ishlatish bo‘yicha 
xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi.
Ushbu firmada rejalashtirish har ikki yilga (har bir strategik xo‘jalik markazi 
(SXM) bo‘yicha) strategik reja ishlab chiqishdan boshlanadi. Bu ishga 4 oy muhlat 
beriladi. Strategik yo‘nalish uch yilga mo‘ljallanib, 5 yilga ekstropolyatsiya 
qilinadi. Bu sikl yillik rejalarni asoslashni ham o‘z ichiga oladi.
Yillik (joriy) rejalashtirishni xo‘jalik faoliyatini va bozor kon’yunkturasini 
chuqur tahlil qilish asosida marketing bo‘limi bajaradi. Rejaning bajarilishini 
ishlab chiqarish bosh boshqarma boshlig‘i har oyda o‘tkazadigan majlislarda 
zavodlar boshliqlari orqali amalga oshiradi. har qanday rejadan chetlashish 
marketing va moliya bo‘limlari bilan tanqidiy tahlil qilinadi, rejaga zaruriy 
tuzatishlarlar kiritiladi.
Rahbariyatning doimiy nazoratida turadigan ko‘rsatkichlarga – buyurtmalar 
soni, ishlab chiqarish vaqti, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish zahiralari 
miqdori, harajatlar, foyda kabilar kiradi.
Rejalashtirishni bozor munosabatlariga mos kelmasligi qalbaki asoslanib 
kelinganligi bizlarga hozirgi kunda ayon bo‘lib turibdi. Bunday nazariyaning 
asosida «markazlashgan-buyruqbozlik» konsepsiyasi yotgan bo‘lib, xalq 
xo‘jaligini yagona reja asosida boshqarish, uning barcha sohalarini faqatgina 
markazdan turib rejalashtirish g‘oyasi yotgan edi. Mutanosib rivojlanishni 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri markazdan rejalashtirish deb tushunildi. hozirgi kunda, shu 
sababli iqtisodiy adabiyotlarda, tadbirkorlar, xo‘jalik rahbarlari va oddiy odamlar 
www.sies.uz
Page 90 of 356 

---

91
ongida bozor iqtisodiyotida rejali mutanosib rivojlanish qonuni harakat qilmaydi 
degan taassurot yo‘qolmagan. Bu qonun bizlarda tarqatilayotgan yangi 
adabiyotlarda bozor iqtisodi qonunlari qatorida eslatilmaydi ham. Shuni ta’kidlash 
kerakki, 
hozirgi 
kunda 
bizda 
chiqarilayotgan 
biznes-reja 
to‘g‘risidagi 
adabiyotlarda tadbirkorlar, yangi tashkil qilinayotgan kichik korxonalarda 
tuziladigan rejalar, bir necha jadvallar va hisob-kitoblar to‘g‘risidagina fikr izhor 
qilinib, rejalashtirishning jiddiy masalalari chetda qolib ketayapti. Asosan, yangi 
tuzilayotgan korxonalar uchun zarur bo‘lgan hisob-kitoblar, investitsiya olish 
uchun mo‘ljallangan biznes-rejalar to‘g‘risida ko‘proq fikr yuritiladi. Barcha 
rivojlangan davlatlarda bozor munosabatlari iqtisodiy qonunlar va reja tizimining 
barcha turlarini ishlatish asosida tartibga solinib turiladi. Tartibga solish rejasiz 
amalga oshmaydi va u ham davlat miqiyosida rejalashtirishning keng ishlatilishini 
taqozo qiladi. Umuman olib qaraganda, insoniyat jamiyatining rivojlanishi, jahon 
tajribasi, kelajak to‘g‘risidagi g‘oyalar, etnografik, arxeologik ma’lumotlar, 
rejalashtirish va istiqbolni belgilash nazariyasi va tajribasi shuni ko‘rsatadiki, 
tabiatda ham insoniyat jamiyatida ham, bizning ongimizdan qat’iy nazar 
muvozanat, mutanosiblik ta’minlanib kelingan.
Shunday qilib, rejali mutanosib rivojlanish qonuni insoniyat jamiyatini 
rivojlanishining barcha pog‘onalarida (formatsiyalarida) mulk shaklidan, 
boshqarish tizimi shaklidan qat’iy nazar harakatda bo‘lib kelgan va u insoniyat 
jamiyatiga taalluqli umumiqtisodiy qonun bo‘lib hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga 
xo‘jalik faoliyatini rejalashtirish emas, markazlashgan-buyruqbozlik qoidasiga 
asoslangan, davlat tomonidan direktiv ravishda jamiyatning barcha sohalarini 
yagona xalq xo‘jaligi rejasi asosida tartibga solish mos kelmaydi. Bozor 
iqtisodiyoti rejalashtirish nazariyasi va amaliyotini inkor qilmaydi. Bozor 
iqtisodiyotiga «reja-hukm» emas, «reja-prognoz» mos keladi. Lekin, bu deganimiz 
bozor iqtisodiyotida umuman «reja-hukm» ishlatilmaydi degan ma’noni 
tushuntirmaydi, ayrim sohalarda davlat tomonidan qat’iy rejalar ishlatiladi. 
Masalan, mudofa sohasida, ayrim davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan strategik 
tarmoqlarda, davlatlararo munosabatlarda va hokazolarda.
www.sies.uz
Page 91 of 356 

---

92
Asosiy masala rejalarning mazmuni, shakli va ularni ishlab chiqarish, 
harakatga keltirish usullaridadir. Xulosa qilib aytganda, bozor iqtisodiyoti 
munosabatalrini sotsialistik tuzumdan farq qilish tomonlaridan biri rejalashtirishni 
yo‘qqa chiqarish emas, uning mazmunini, shakllarini, usullarini bozor iqtisodiyoti 
qoidalariga moslashtirib ishlatishdir.
Rejalashtirish boshqarishning iqtisodiy usullaridan biri bo‘lib, u xo‘jalik 
yuritishda iqtisodiy qonunlar talabini ishlatishni asosiy vositasi sifatida namoyon 
bo‘ladi. Rejalashtirish maqsadni tanlash, asoslash, chegaralangan resurslardan 
oqilona foydalanish, maqsadga yetish yo‘llarini, chora-tadbirlarini belgilash, 
iqtisodiy asoslash va ularning bajarilishini nazoratga olish jarayonidan iboratdir. 
Rejalashtirish g‘oyani, maqsadni amalga oshirish usulidir. Rejasiz har qanday 
g‘oya, maqsad safsataga aylanib qoladi. Maqsadga yo‘naltirilgan, kutilayotgan 
sharoitga mo‘ljallangan reja faoliyatni samarali yuritishni ta’minlaydi.