Ideal gaz. Ideal gaz qonunlari, barmoetrik formula reja

ADABIYOTLAR:

1.Kalashnikov S.G. Umumiy fizika kursi. Elеktr. Oliy o’huv yurtlarining fizika ixtisosi bo’yicha darslik. O’hituvchi, Toshkеnt-1979, 615 bеt.

2.Sivuxin D.V. Kurs obhеy fiziki.t.III, Elеktrichеstvo, Uchеbnoе posobiе dlya studеntov fizichеskix spеtsialnostеy vo’sshix uchеbno`x zavеdеniy. Nauka, M.-1977, 687 str.
3.Saxarov D.I. Fizika masalalari to’plami. Oliy o’huv yurtlari uchun ho’llanma. O’hituvchi, Toshkеnt-1965, 365 bеt.
4.Volkеnshtеyn V.S. Umumiy fizika kursidan masalalar to’plami. Oliy tеxnika o’huv yurtlari uchun o’huv ho’llanma. O’hituvchi. Toshkеnt 1969, 440 bеt.
5."Fizikadan praktikum". Elеktr va optika. Ivеronova taxriri ostida. T.1968 y
6.Buribaеv I., Karimov R. Elеktr va magnеtizmdan fizpraktikum. Univеrsitеt. T. 2002y
7.Tamm I.Е. Osnovo` tеorii elеktrichеstva. Uchеbnik dlya studеntov fizichеskix fakultеtov univеrsitеtov. Nauka, M.-1966, 624 str.
8.Savеlеv I.V. Umumiy fizika kursi. II kism. Oliy tеxnika o’huv yurtlari uchun ho’llanma. O’hituvchi, Toshkеnt-1976, 450 bеt.
9.Zisman G.A., Todеs O.M. Kurs obhеy fiziki.t.II, Elеktrichеstvo, Uchеbnoе posobiе dlya studеntov fizichеskix spеtsialnostеy vo`sshix uchеbno`x zavеdеniy. Nauka, M.-1972, 360 str.
10.Matvееv A.N. Elеktrichеstvo i magnеtizm. Vo`sshaya shkola. M.-1983
KО‘ZNING OPTIK SISTEMASI YAQINNI VA UZOQNI KО‘RISH


REJA.

1. 
   Kuz optik asbob .
   
2. 
   Kuzning uziga xos xususiyatlari.
   
3. 
   Kuzda nurlarning roli, kurish.
   

Y



65-расм

oruglikni sezish protsessi kuzning yoruglik sezuvchan elementlariga yoruglikning fiziologik ta’sirining eng murakkab protsesslaridan biri xisoblanadi. U yoruglik energiyasini ximiyaviy energiyaga aylantirish bilan, ya’ni yoruglik sezuvchan elementlardagi fotoximiyaviy reaksiyalar bilan boglik. Biz bu protsessni batafsil kurib utishdan avval kuzning optikaviy asbob sifatida tuzilishi masalasi xakida kiskacha tuxtalib utamiz. Kuzning optikaviy sistemasi 65 – rasm keltirilgan . Kuzning old kismida S shaffof yoysimon kobigi – shoxparda buladi; undan keyin shoxparda bilan L parda orasini tuldirib turuvchi kuyuk tinik suyuklik keladi. Gavxar yosmiksimon shaffof jismdan iborat, ya’ni yiguvchi linzadir.Uning shakli atrofidagi muskullarining zurikishlari tufayli uzgarishi mumkin, natijada kuzni turli xil uzoklikdagi buyumlarga tikilishi uzgaradi. L gavxarning orkasida G shishasimon jism joylashgan .Tinik suyuklik, gavxar a shishasimon jismlar birgalikda kuzning optikaviy sistemasini tashkil kiladi. U shishasimon jism ichida joylashgan ikkinchi F¹ fokusga ega. Kuz optikaiy sistemasining N va N¹ bosh tekisliklari tinik suyuklik bilan tulgan fazodan utadi. Gavxarning old tomonidan I kamalak parda katlami joylashgan bulib, uning urta kismida korachik diametri kichrayadi va aksincha. Bu bilan kuzning R tur pardasining yoritilganligi sozlanib turiladi. Tur pardada (uni yana retina deb xam ataydilar) kuz bilan karalayotgan AB buyumning A¹ V¹ tasviri xosil buladi. Tasvirni yorugliksezgir elementlar tarmoklangan N kurish nervining x uchlari xisoblanadi, kurish nervi kuzning ichiga optikaviy ukning chetidan kirgan buladi.Uning kuzga kirish joyi sezgirlikka ega emas, shu tufayli bu yerda kur dog joylashgan buldi. Kurish nervining kuzga kirish joyidan chetrokda kolbachalar bilan koplangan sarik dog joylashadi. Bu yerda biz normal kuzda, uning murakkab optikaviy tuzilishi tufayli aberratsiyalar uncha katta emasligini ta’kidlab utmokchimiz. Bunday kuzda cheksiz uzoklashgan buyumning tur pardadagi keskin tasviri gavxar muskullarining tulik bushashtirilgan xolida xosil buladi. Kolgan barcha xollarda buyumni kurish uchun muskullarning gavxar egriligini oshiruvchi zurikish talab kilinadi. Buning natijsida buyumning tur pardadagi tasviri keskin kurinishga keladi. Kuzning turli masofalarda turgan buyumlarni kurishga moslanishini akkomodatsiya deb ataladi.
Agar kuzning optikaviy sistemasi nuksonga ega bulsa, tur pardada anik tasvir xosil bulmasligi mumkin. Agar cheksiz uzoklashgan tuktaning keskin tasviri gavxar muskullarining bushashgan tur pardaning old tomonida xosil buladigan bulsa, u vaktda bunday kuz yakindan kurar deb ataladi, agar shu paytda keskin tasvir tur pardaning orka tomonida xosil bulsa, u vaktda kuz uzokdan kurar deb ataladi. Bunday nuksonlarni yukotish uchun kuzoynak kullaniladi. Yakindan kurar kuzlar uchun kuzoynakning shishalari sochuvchi linzalardan, uzokdan kurar kuzlar uchun yiguvchi linzalardan iborat buladi. Kator xollarda yana shunday jiddiy nuksonlar xam buladiki, masaln astigmatizm , ularni bir nechta murakkab linzalardan tashkil topgan kuzoynaklar yordmida tugrilanadi.
Kuzning yorugliksezgir katlami tur pardadir, uning eng yukori katlami tayokcha va kolbachalar bilan koplangan buldi.
Kolbacha va tayokchalarning soni juda kup. Kolbachalarning soni 7000 000, tyokchalarning soni esa 133 000 000 ga yetishi mumkin. Tur pardaning markaziy kismi – sarik dog markaziy chukurcha yoki fovea centralis (kiskacha fovea) deb nomlangan chukurchaga ega. Uning yuzi 0,5 mm² ga yakin, unga mos kelgan kurish maydoni esa 1⁰ ga yakin. Fovea fakat kolbachalar bilan koplangan; u eng anik kurish joyi xisoblanadi. Shuning uchun buyumlarga karashda biz kuzimizni shunday kilib moslaymizki, natijada tasvir sarik dogga, ancha anik kurish uchun esa - fovea central ga proyeksiyalansin. Fovea dan periferiyda kolbachalar bilan bir katorda tayokchalar xam bor, ular borgan sari orta boradi, kuzning periferiysida esa fakat tayokchalarning uzi joylashgan buladi. Fovea eng anik kurish joyi bulishining sababi shuki, bu yerd xar bir kolbchadan kurish nervining bitta tolasi utadi , chetrok kismlarida esa xar bir nerv tolasiga bir nechta kolbacha a tayokcha tugri keladi. Urtacha xisobda bitta nerv tolasiga 140 ga yakin kolbacha va tayokcha tugri keladi.
Kolbacha va tayokchalarning funksiyalari bir xil emas. Tayokchalar yoruglikka nisbatan sezgirrok, lekin ular rangni ajratmaydi, kolbchalar esa rang ajratish imkonini berdi. Shu tufayli gira-shirada va tunda kurish tayokchalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda buyumlar bir – birlaridan fakat ravshanliklari bilan fark kiladi, ularning ranglari, tyokchalarning turli ranglarga sezgirligi bir xil bulmasa- da, bir xil bulib kurinadi. Tayokchalar sezgirligining maksimumi  = 0,5 mkm yakinida yotadi, kolbchalar sezgirligining maksimumi  = 0,555 mkm ga mos keladi. Purkinye xodisasi deb ataluvchi kunduzgi kurishdan gira – shira vaktdagi kurishga utganda obyektlarning rangini sezishning uzgarishi, ya’ni kizil ranglarning xiralashishi, kuk – xavo ranglarning esa kuchayishi shu bilan tushuntiriladi.
Kurish tabiati tayokchalar yordamid kurish xoli uchun tushunarlidir. Tyokchalarda kurish purpuri yoki rodopsin deb ataluvchi modda bulib, u pushti rangda buladi. Yoruglik ta’sirida kurish purpurida fotoximiyaviy ajralish yuz beradi. Bu nerv tolalarida elektr potensiallarini vujudga keltiradi. Ular yoruglik ta’siridagi kuzgalishlarni impulslar tarzida miya markazlariga uzatadi va bu yerda yoruglikning sezgisi paydo buladi. Xozirgi vaktda bu impulslar asboblar yordmida kinoplyonkalarga yozib olinadi. Olingan yozuv elektroretinogramma deb ataladi. Agar kuzni yoritilgandan sung korongiga olib kirilsa, kurish purpuri yana kayta tiklanadi. Yoruglik uzluksiz ta’sir etayotganda bir vaktning uzida ikkila protsess, ya’ni xam kurish purpuroining ajralish va uning kayta tiklanishi yuz beradi, bu esa uzluksiz kurishni ta’minlab turdi. Shunday kilib, tayokchalarga kurish sezgisining fotoximiyaviy nazariyasi kullanadi. Kolbachalarga kelganda, kurish sezgisining mexanizmi xozircha tulik aniklangan emas. Aftidan bu yerda xam tayokchalardagiga uxshash protsess yuz bersa kerak. Kolbachalar rangli kurishni ta’minlaydi. Rangli kurishning turli nazariyalari mavjud bulsa xam, lekin bir butun tugallangan nazariyasi yuk. Bulardan biri Yung – Gelmgols nazariyasi xisoblanadi. Bu nazariyaga asosan kuz turpardasida kolbachalarning turli ranglarga turli xil sezgirlikka ega bulgan uch turi mavjud. Kolbachalarning bir kismi spektrning kizil chetiga, ikkinchi kismi spektrning yashil soxasiga sezgir va nixoyat uchunchi tur kolbachalar spektrning kuk kismiga maksimum sezgirlikka ega buladi.Tushayotgan yoruglikning spektral tarkibiga karab, tushayotgan nurlanish spektri kolbachalarning kaysi birining sezgirligi mos bulsa, kuzda ushanday kolbachalar uygonadi. Shuning uchuchn inson u yoki bu rangni sezadi.