IfəSİL. AİLƏdaxiLİ MÜnasiBƏTLƏr və AİLƏ TƏRBİYƏSİNİn təDQİQİ İSTİqaməTLƏRİ

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ........................................................................................................................3

IFƏSİL. AİLƏDAXİLİ MÜNASİBƏTLƏR VƏ AİLƏ TƏRBİYƏSİNİN TƏDQİQİ İSTİQAMƏTLƏRİ......................................................................................6
1.1. Ailənin psixoloji mahiyəti. Ailə tərbiyənin sosiomədəni mühiti kimi................................................................................................................................6
1.2. Ailədaxili münasibətlərinin strukturu, ailə tipləri və ailə tərbiyəsinin səciyyəvi xüsusiyyətləri...............................................................................................................18
II FƏSİL. AİLƏAXİLİ MÜNASİBƏTLƏRDƏ ORTAYA ÇIXAN KONFİLİKTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ ARADAN QALDIRILMASI YOLLARI ........
2.1 Ailədə konfiliktli münasibətlərin yaranma səbəbləri, faktorları və təzahürləri.....................................................................................................................31
2.2. Эянъ аилялярдя сосиал конфликтлярин аиля-никащ мцнасибятляриня тясиринин експериментал тядгиги..................................................................................43
2.3.Ailədaxili konfiliktlərin aradan qaldırılması yolları..........................................66
NƏTİCƏ...................................................................................................................70
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI...........................................................................................
GİRİŞ

Müasir dövrdə ailə problemlərinin tədqiqi, onların qloballaşan ictimai-siyasi, sosial-psixoloji proseslər zəminində öyrənilməsi psixologiyanın aktual problemlərindən biri kimi diqqəti daha çox cəlb edir. Ailə həyatı mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Ailə həyatının vektoru bilavasitə ailə münasibətləri ilə şərtlənir. Onlarm araşdırılması ailə psixologiyasının önəmli vəzifələrindən biridir.

Ailə həyatının sosial-psixoloji effektləri hər şeydən öncə ailə konfliktləri məhz ailə münasibətləri zəminində əmələ gəlir və inkişaf edir.
Аиля тярбийяси, аилядахили мцнасибятлярин юйрянилмяси, тядгигата ъялб олунмасы бцтцн дюврлярдя диггят мяркязиндя олмушдур. Аиля тярбийяси, аиля-никащ, аилядахили мцнасибятляря бу гядяр мараг вя диггятин артмасы бир нечя башлыъа шяртля баьлыдыр. Биринъиси, аиля мцнасибятляри бирбаша, ачыг шякилдя ъямиййят щяйатында баш верян просеслярля баьлыдыр. Ъямиййят дахилиндя эедян йениляшмя гейд-шяртсиз аиля щяйатына да ъидд вя эцълц шякилдя тясир едир. Икинъиси, иътимаи мцщит, ъямиййятин инкишафы аилянин, инсанларын физики вя мяняви саьламлыьыны тямин едян сосиал институтун неъялийиндян чох асылыдыр. Цчцнъцсц вя даща ясасы ондан ибарятдир ки, сон дюврлярдя аиля щяйатында, онун сосиал функсийаларында бир сыра негатив щаллар артмагдадыр. Бунлары башлыъа олараг ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

1. 
   бошанма щалларынын чохалмасы;
   
2. 
   аилядя ушагларын сайынын азалмасы;
   
3. 
   проблемли аилялярин сайынын артмасы;
   
4. 
   аилянин ушагларын тярбийяси иля баьлы функийасыны йериня йетиря билмямяси;
   
5. 
   аиля гурмаг истямяйян эянълярин сайынын артмасы вя с.
   

Мялум олдуьу кими, бцтцн халгларда аиля тярбийяси, аилядахили мцнасибятляр мцяййян охшарлыгларла йанашы, юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдир. О ъцмлядян, Азярбайъан аилясинин дя юзцнямяхсус, диэярляриндян фярглянян кейфиййят вя хцсусиййятляри вардыр. Бунлардан бири дя Азярбайъан аилясинин чохушаглы олмасыдыр.
Biz öz araşdırmalarımızda bu tədqiqatlara əsaslanmış tədqiqatın konseptual modelini anların kökündə təhlil etmişik.
Yuxarıda qeyd olunanlar tədqiq olunan mövzunun əhəmiyyətini, aktuallığını göstərir.
Mövzunun işlənmə səviyyəsi. Psixologiyada bu məsələlər müxtəlif istiqamətlərdə təhlil olunmuşdur. İ. Arabov, T.M. Afanasyeva, B.İ. Barski, V.A. Boyko, E.V. Çernova və başqalarının tədqiqatlan bu cəhətdən maraqlıdır.
Azərbaycan psixologiyasmda ailə münasibətləri ailə həyatının başlıca problemi kimi dəyərləndirilir və müxtəlif aspektlərdə araşdırır. 90-cı illərdə Azərbaycan məktəblərində "Ailə həyatının psixologiya və etikası" fənni tədris olunmağa başlanılmışdır. Bu illərdə Ə. Əlizadənin və A.Abbasovun "Ailə" dərsliyində ailə münasibətləri sistemli nəzərdən keçirilir. Ə.Ə. Əlizadənin " Azərbaycan Etnopsixologiyasma giriş " ( Bakı - 2003 ) monoqrafıyasmda ailə münasibətlərinin psixoloji və etnopsixoloji məsələləri maraqlı materiallarla araşdırılmışdır.
L.Cabbarovamn "Tənhalıq halətinin fəsadları və profilaktikası",K. Şiriyevanm "Azərbaycanın cənub zonasında ailə konfliktləri", V.N.Əliyevin ekstremal şəraitdə davranışın xüsusiyyətləri kimi tədqiqatlarda ailə münasibətləri özünəməxsus bir fonda ailə konfliktləri fonunda araşdırılır.
Tədqiqat işinin obyekti. Bakı Dövlət Universitetinin təsadüfən seçilmiş tələbələri və Yasamal rayonunun 25-30 sakini tədqiqatda iştirak ediblər.
Tədqiqat işinin predmeti.Müasir dövrdə konkliktli ailə münasibətlərinin psixolojı baxımdan təhlilini,bu konfliktlərin yaranmasında başlıca amilləri, onların təzahür cərəyanını və həll edilməsi xüsusiyyətlərini, ailədaxili münasibətlərin formalaşmasını və inkişafını pisixoloji aspektdə araşdırmaq nəzərdə tutulur.
Tədqiqat işinin fərziyyəsi. Müasir dövrdə ailədaxili konfliktlərin səbəbini müəyyən edən mədəni-etnik, əxlaqi-mənəvi, maddi faktorla və zaman amilinin kompleks nəticəsi kimi təzahür edir.
Tədqiqat işində əsas fərziyyə ilə əlaqədar əlavə fərziyyələrdə irəli sürülür:
• Ailədə gənclərin nigaha, ailə həyatına, övladların tərbiyyə edilməsinə psixoloji cəhətdən hazırlanmasının özünəməxsus sistemi var.
- Ailə konfliktlərini şərtləndirən ailə üzvləri arasında "qruplaşma", "parçalanma" törədən amillərdən biri ailədə uşaqlara fərqli münasibət bəslənməsi, yəni valideynlərin övladlara münasibətlərinin müxtəlifliyi, övladların isə həmin münasibətlərdən sui-istifadə etmələri ilə şərtlənir. - Ailə münasibətlərinə sosial-psixoloji amillərlə yanaşı maddi-iqtisadi vəziyyəti, ailə üzvlərinin maddi ehtiyaclarının ödənilməsi səviyyəsi və imkanları çox ciddi təsir göstərir.
Tədqiqat işİnin məqsədi. Tədqiqatın başlıca məqsədi nəzəri-empirik təhlil əsasında müasir dövrdə Azərbaycanda ailədaxili konfliktləri müəyyənləşdirmək, tədqiq etmək və elmi psixoloji cəhətdən mənalandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqat işinin vəzifələri. Mövzu ilə əlaqədar qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün tədqiqatın gedişinə aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirmək nəzərdə tutulmuşdur.
1. Mövzuya aid psixoloji ədəbiyyat, eləcə də digər tədqiqatları təhlil edib qruplaşdırmaq, araşdırmaya yardımçı olaraq əsas fikir və mülahizələri seçib sistemləşdirməkdir. Bu əsasda problemin elmi nəzəri və praktik aspektdə həlli vəziyyətini öyrənməkdir;
2. Müasir dövrdə ailədaxili konfliktləri müəyyən etməyə imkan yaradacaq sorğu, test, şkala tərtib etmək və eksperiment aparmaqdır.
3. Əldə olunmuş faktik materialı kəmiyyətcə təhlil edib, ona psixoloji interpretasiv verməkdir.
Tədqiqat işinin metodikası: Тядгигат просесиндя аилядахили мцнасибятляр вя шяхсиййятин формалашмасынын психоложи хцсусиййятлярин ашкара чыхарылмасы иля баьлы конкрет вязифяляри щяйата кечирмяк цчцн комплекс методлардан истифадя едилмишдир. Tədqiqat işinin quruluşu. Magistir dissertasiyası girişdən, iki fəsildən, nəticə, ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

I FƏSİL. AİLƏDAXİLİ MÜNASİBƏTLƏR VƏ AİLƏ TƏRBİYƏSİNİN TƏDQİQİ

İSTİQAMƏTLƏRİ

1.1.Ailənin psixoloji mahiyyəti. Ailə tərbiyəni sosiomədəni mühiti kimi

Ailə bütün dövrlərin və bütün cəmiyyətlərin aktual problemləri hesab edilir. Bu baxımdan, ailə anlayışına olan maraq daimi və kütləvi xarakter daşıyır. Bu da təsadüfi deyil. Belə ki, hər birimiz bir ailədə dünyaya göz açmışıq, böyümüşük, boya-başa çatmışıq. Hər birimiz bir atanın, bir ananın övladıyıq. Eyni zamanda, bizim sıralarımızda ailə quran hər bir kəs - həm kişilər, həm də qadınlar ailə qayğısmı bölüşür və ailə məsuliyyətini öz üzərində hiss edir. Bu mənada, nəsillər, dövrlər yeniləşdikcə, dəyişdikcə, bir müddət əvvəl körpə, uşaq, daha sonra yeniyetmə, gənc olanların çoxu zamanı çatanda öz daimi tərəf müqabilini, həyatm enişli-yoxuşlu yollarında birgə addımlamaq istədiyi ömür-gün, həyat yoldaşını seçir, öz ailə ocağını qurur. Dünən atanın, ananın çəkdiyi qayğını bu gün onların oğlu, qızı çəkir... Nəsillər, dövrlər bir-birini əvəz etdikcə sanki həyat yenidən başlayır.
Ailəni çox zaman obrazlı şəkildə "kiçik dövlət" adlandınr, onu cəmiyyətin, dövlətin mövcudluğunun və tərəqqisinin təməli, məhək daşı hesab edirlər. İnsanın müasir həyat tərzinin ahəngdarhğma, siyasi, iqtisadi, hüquqi və s. təsisatlann rəngarəngliyinə baxmayaraq, demək olar ki, hər bir sosial-tarixi cəmiyyət tipində ailə özünəməxsus sosial bütövlük, necə deyərlər, cəmiyyətin sabit özülü, "nüvəsi" kimi çıxış edir. Bir çox tədqiqatçılar bu məqama istinad edərək digər sosial təsisatlann -icma, cəmiyyət və döviət səviyyəsində təsisatlaşan tabeçilik münasibətlərinin, kooperasiyamn, həmrəyliyin, bu və digər ictimai təzahürlərin əsası, modeli kimi çıxış etdiyini vurğulayırlar. Bu yanaşmaya görə, ailədə tərəf müqabilləri, valideynlərlə övladlar, hər iki tərəf müqabilinin nəsil şəcərəsini əhatə edən yaxın qohumlar arasında münasibətlərin incəlikləri, onlara olan münasibət çoxcəhətli sosial, siyasi və iqtisadi münasibətlər sisteminin ilkin, başlanğıc səviyyəsini əks etdirir.
Maraqlıdır ki, tədqiqatçıların digər qrupu bu yanaşma çərçivəsində ailənin sosial-siyasi münasibətlər sistemində yerinin və rolunun mütləqləşdirildiyini qeyd edərək ona tənqidi münasibət bəsləyirlər. Onlar ailə - dövlət və aiiə - cəmiyyət münasibətlərinə birtərəfli yanaşmanın yanlış olduğunu, eyni zamanda, insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin mürəkkəb və çoxşaxəli olmasına görə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndiyini ön plana çəkirlər.
Göründüyü kimi, bu iki yanaşma üsulu arasında prinsipial ziddiyyət yoxdur. Bununla belə, hər iki nəzəri yanaşmanın tərəfdarlarının bir-birinə tənqidi münasibəti (müəyyən istisnalar nəzərə alınmaqla, bu daha çox sağlam tənqidi münasibət kimi özünü büruzə verir) və kifayət qədər fərqli mövqedən çıxış etmələri onların fərqləndirilməsini zəruri edir. Qeyd edək ki, hər iki yanaşma tərzini Özünəməxsus şəkildə birləşdirməyə can atan, bunu ictimai təzahürlərin bilavasitə insan amili ilə bağlı olması ilə izah edən tədqiqatçılann da sayı az deyildir. Eyni zamanda, bu və ya digər yanaşma tərzini əks etdirən çoxsaylı nəzəriyyələr, müxtəlif yanaşma üsullan vardır ki, irəlidə bu məsələyə geniş şəkildə toxunacağımızdan indi bu barədə qısa məlumat verməklə kifayətlənirik.
İstənilən cəmiyyətdə ailənin movcudluğu ikili xarakter daşıyır. Belə ki, ümumi anlayış səviyyəsində qiymətləndirdikdə bu, cəmiyyətin özünəməxsus sosial təsisatıdır. Müasir şəraitdə onu cəmiyyətdən, dövlətdən, ictimai-siyasi münasibətlər sistemindən kənarda təsəwür etmək mümkün deyildir. Digər tərəfdən isə, bu özünəməxsus mövcudluq inkişaf və fəaliyyət qanunauyğunluqlan olan kiçik qrupdur. Bu heç də sirr deyil ki, ailə təsisatı nigah təsisatı ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi səviyyədə çoxsayh qarşılıqlı öhdəliklər və vəzifələr deməkdir. Ailədə tərəf müqabili olan hər bir qadm və kişi bu münasibətlər çərçivəsində məhz ailə həyatına, ailə qayğısına olan ehtiyacım, tələbatını ödəməyə can atır. Öncə qeyd edildiyi kimi, bu münasibətlər çərçivəsində valideyn - uşaq, ailə - yaxm qohumlar, gəlin - qaynana, kürəkən - qaynata və bu qəbildən olan digər münasibətlər forması spesifik məzmun və məna kəsb edir.
İstənilən ailənin əsasını müəyyən bir nigah cütlüyü, obrazlı şəkildə deyilsə, bir kişi ilə bir qadın arasında özünəməxsus şəkildə yaranan ittifaq təşkil edir. Eyni zamanda, müasir dövrdə münasibətləri rəsmi dövlət nigahı ilə tamamlanan ailələrlə yanaşı, nigahsız yaşayan və ya yalnız dini nigahla yaşayan ailələrə də geniş təsadüf edilir. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, son illərdə nigahsız yaşayan ailələrin, "xüsusi çəkisi" nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır. Bu məqamda hazırda, inkişaf etmiş ölkələr üçün xarakterik hal sayılır. Sosioloqlar və psixoloqlar belə bir xarakterik cəhəti müşahidə etmişlər ki, bu ölkələrdə əhalinin, xüsusən gənc nəslin ailə qurmaq, rəsmi nigaha girməyə olan marağı getdikcə azalrr.
Ailə hər zaman bir sıra vacib funksiyaların daşıyıcısı kimi çıxış edir. Bu funksiyalar sırasında ailənin reproduktiv (nəsilartırma), tərbiyəvi, təsərrüfat-iqtisadi və rekreasion fiıksiyaları xüsusi yer tutur.
Ailənin reproduktiv funksiyası əhalinin təkrar istehsalmı təmin edir. Əhalinin cins-yaş strukturu və nəsilartırma funksiyası dövlətin əmək ehtiyatlarının, sosial-iqtisadi potensialını müəyyən edən başlıca amillərdən biri kimi çıxış edir. Tədqiqatlar göstərir ki, yüksək inkişaf potensiahna malik olan ölkələrdə doğulan uşaqların mütləq sayma olan tələbat anların arzuedilən saymdan çox olur, ailədə uşaqlarm arzuolunan sayı isə, bir qayda olaraq, onlann mövcud saymı üstələyir. Eyni zamanda, qadınların və kişilərin yaş nisbəti artdıqca onların nəsil artırmaq və ya yeni övlad sahibi olmaq istəyi zəifləyir, tədricən aradan qalxır.
Ailənin tərbiyəvi funksiyası onun reproduktiv funksiyası ilə sıx şəkildə bağlıdır. Psixoloqlar vurğulayırlar ki, əgər uşaq doğulduğu andan 3 yaşma qədər lazımi diqqət və qayğı ilə əhatə olunmayıbsa, onun bir çox sosial keyfıyyətləri zəifləyir, uşağın əqli və fiziki inkişafında ləngimələr, çətinliklər meydana gəlir. Bir çox hallarda belə uşaqlarda sonrakı inkişaf dövründə natamamlıq kompleksi özünü qabarıq şəkildə göstərir. Bu, o deməkdir ki, normal və sağlam ailə mühiti uşağm hərtərəfli və ahəngdar inkişafı üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Başqa sözlə, valideyn qayğısının uşaqların həyatında xüsusi yeri vardır. Bu qayğını həyatda nəyinsə əvəz etməsi mümkün deyildir. Psixoloqlar belə bir faktı müşahidə etmişlər ki, adətən ata-anasından və bacı-qardaşından uzun müddət uzaq düşən kiçik yaşlı uşaqlar çox vaxt fiziki və əqli cəhətdən normal inkişaf etmirlər. Tədqiqatçılar bu amili kiçik uşaqlarınn yaxın adamlarla olan ünsiyyətə böyük və zəruri tələbatı ilə izah edirlər.
Müəyyən təsadüflər nəticəsində heyvanlar arasında "böyümüş" uşaqlar barədə bizə bəlli olan faktlar ailə mühiti ilə yanaşı sosial mühitin və erkən tərbiyənin uşağm inkişafmda həlledici təsirə malik olduğunu əyani şəkildə sübut edir. Öz növbəsində ailə mühiti uşağm şəxsiyyətinin formalaşmasına birbaşa təsir göstərir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, valideynlərdən ən azı birinin spirtli içkilərə, narkomaniyaya, cinayət sayılan hüquqa zidd müxtəlif davranış formalarına aludə olması uşaqların davranışında mənfı təmayüllərin meydana çıxmasına, bir sıra hallarda uşaq cinayətkarlığına yol açır. Burada qeyri-adi heç nə yoxdur. El təbirincə desək, göz gördüyünü götürür. Yəni uşaqlar çox zaman ata-analarının xasiyyətini, davranışını, yerişini, duruşunu, fikirlərini, dediklərini bir etalon kimi qəbul edirlər. Kiçik yaşlı uşaqlar adətən öz valideynlərini ideallaşdırır, təbii bir Övlad bağlılığı ilə onlara oxşamağa çalışır, bu zaman nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunun fərqinə varmırlar.
Məsələn, uşağm valideynlərindən biri spirtli içkilərə aludəçilik göstərirsə, övladlannda bənzər davranışı "tərbiyə" etməyə çahşırsa, uşağm səhv hərəkətləri -xoşuna gələn bir əşyam oğurlaması, özündən zəifləri və kiçikləri incitməsi, anlaqsızlığı səbəbindən etdiyi digər məsuliyyətsiz hərəkətlər valideynlər tərəfindən rəğbətləndirilirsə və ya onlar buna laqeyd yanaşırlarsa, onda bu uşağm bir qədər böyüdükdən sonra cinayət törətməsi, özbaşmalıq etməsi heç də təəccüblü sayılmamalıdır. Bir sıra tədqiqatlar göstərir ki, cinayət törədən azyaşlı uşaqların 80 faizindən çoxu valideynlərindən biri və ya hər ikisi spirtli içkilərə aludə olan ailələrdən çıxır.
Müasir cəmiyyətdə ailənin yeni nəslin formalaşmasında tərbiyəvi rolu haqqında təsəwürlər kökündən dəyişmişdir. Ailənin ənənəvi tiplərindən müasir, egalitar ailə tipinə keçidin sürətlənməsi müvafıq təsəwürləri yenidən formalaşdınr. Belə ailələrdə atanın və ananın valideynlər kimi razılaşdınlmış davranışı zəif nəzərə çarpdığmdan uşaqlar öz atalannı və analarının daha çox müstəqil fərdlər kimi qavrayırlar. Bu səbəbdən, ayrı-ayrı ailələrdə ata-ana, valideyn-övlad anlayışları fərqli şəkildə başa düşülür.
Sosioloqlar və psixoloqlar ailə tərbiyəsinin bir neçə dayanıqlı stereotipini müəyyən edirlər:
1) Uşağın mənafeyindən və mövqeyindən çıxış etmə;
2) Peşəkarhq;
3) Praqmatik yanaşma.
Birinci halda uşağın davranışına və şıltaqlığına ifrat aludəçilik özünü göstərir. Ailədə hər kəs uşağın nazı ilə oynayır, səhvlərinə, etdiyi hərəkətlərə görə onu heç kəs məzəmmət etmir. Belə uşaqlarda çox vaxt fərdi məsuliyyət, qadağalar və valideynlər qarşısında cavabdehlik hissi tərbiyə edilmir. Onlara ailənin böyük üzvləri müstəsna xidmət göstərir, onların hər bir kiçik arzusu dərhal yerinə yetirilir. Çox vaxt belə uşaqlar atanın-ananın bircə övladı olur və ya nənələri, babaları tərəfindən tərbiyə edilirlər.
Bir qədər təzadlı və qəribə görünsə də, burada "pişik öz balasını çox istədiyindən yeyir" deyimini xatırlatmaq yerinə düşür. Belə ki, öz övladlarını, nəvələrini çox sevən atalar, analar, nənələr və babalar, necə deyərlər, bu sevginin, istəyin "şiddətindən" onlan mənəvi, müəyyən mənada fıziki cəhətdən şikəst etdiklərini, uşağın təbii qabiliyyət və imkanlarının məhdudlaşdırdıqlarını, onların müstəqil şəxsiyyət kimi inkişafına böyük zərbə vurduqlarını anlamırlar. Uşağı bütün qayğılardan, "əziyyət çəkməkdən" azad edən, "getmə gözümdən, gedərəm özümdən" prinsipi ilə hərəkət edən valideynlər, nənələr, babalar sonradan bunun ağrısını, acısını çəkirlər. Başqa sözlə, "nəvə baldan şirindir" deyərək öz nəvəsini əzizləyən, oxşayan, onu gözlərindən uzağa qoymaq istəməyən nənələr, babalar bir müddət keçdikdən, nəvə böyüdükdən sonra anlayırlar ki, "baldan şirin olan nəvə" "acı bağırsaq" kimi dərd, bəla gətirməkdən başqa heç nəyə yaranır. Böyüdükdə özündən razı, infantil gənclərə çevrilən bu uşaqlar bir qayda olaraq, öz üzərlərinə məsuliyyət götürməyi bacarmır, buna hazır olmur və bunu heç də arzulamırlar. Hamıdan qayğı və kömək gözləmək, gözlədiyini əldə etmədikdə incimək, küsmək və ya dava-dalaş salmaq belə adamlara xas olan xüsusiyyətlərdir. Bu problem bir çox Azərbaycan ailələri üçün xarakterik olduğundan müvafiq ailədaxili tərbiyə stereotiplərinə xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir.
İkinci halda öz övladlarının tərbiyəsinə peşəkarlıq təmayülü baxımından yanaşan valideynlər bilavasitə uşağın tərbiyəsi ilə məşğul olmaqdan özünəməxsus şəkildə imtina edirlər. Uşağın tərbiyəsi kiçik yaşlarında dayələrə, bağça tərbiyəçilərinə tapşırılır. O, tədricən böyüdükdə isə tərbiyəçi vəzifəsini məktəbdə müəllimlər, pedaqoqlar, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üzrə ixtisaslaşan peşəkar tərbiyəçilər əvəz edirlər.
Bu, həm ailənin təbii ehtiyaclarından, həm də ayn-ayrılıqda peşə-ixtisas və əmək fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verən valideynlərin dünyagörüşündən, uşaq tərbiyəsinə olan özünəməxsus münasibətindən irəli gəlir. Onlar ailənin maddi təminatına xüsusi əhəmiyyət verirlər və ailənin maddi təminatını hər şeydən önəmli, daha vacib sayırlar. Belə valideynlərin özünəməxsus tərbiyə üsulu vardır. Onlar övladlarının tərbiyəsinə o zaman xüsusi diqqət yetirirlər ki, uşaq hansısa xoşagəlməz hərəkətə yoi vermişdir və ya ata-anasının nəzərində əl-ayağa dolaşır.
Belə valideynlərin tərbiyə üsulu öz məhdudluğu və çox zaman sərt davramş formalarının seçilməsi ilə fərqlənir. Bu cür valideynlərin tərbiyəsi sərt qadağalardan, çox zaman isə uşağm döyüiüb-söyülməsi ilə tamamlanan fızİki təzyiqdən ibarətdir. Valideyn-uşaq münasibətlərində qapalı və sərt davranış üsulunun seçilməsi onlann bir-birini axıraradək anlamasına mane olur. Bir çox hallarda uşağın valideynlər tərəfindən yerli-yersiz sərt şəkildə cəzalandırılması, onun ailədə zəruri qayğını, həssaslığı və mehribanlığı görməməsi ataya, anaya münasibətində daxili narazılıq, inciklik hissi yaradır. Belə vəziyyət uşaqda qorxu və inamsızlıq hissini qüvvətləndirir, onun ətraf aləmi anlamasında, sosial mühitə uyğunlaşmasında ciddi problemlər yaradır. Bu halda valideynlər özləri ilə övladalan arasında anlaşılmazlığın, keçilməz maneələrin yaranmasına səbəb olurlar. Onlar öz övladalarına "ipə-sapa yatmayan uşaq", "başabəla", "dəcəl", "qaradinməz", "şıltaq" və s. bu kimi stereotipləşmiş obrazlarla yanaşırlar. Belə ailələrdə uşaqlann düşüncəsi, fıkirləri, fərdi qabiliyyətləri, bacanq və vərdişlərinin inkişafına çox zaman əhəmiyyət verilmir. Ailədə getdikcə böyüyən, xarakteri, düşüncəsi yetkinləşən, ünsiyyətə, qarşılıqlı münasibətlərdə anlaşmaya və hörmətə tələbatı artan uşağm fərdi-psixoloji keyfıyyətləri və cins-yaş xüsusiyyətləri çox zaman nəzərə alınmır.
Ailə həyatı ilə bağlı problemlərin tədqiqi, öyrənilməsi həm nəzəri cəhətdən, həm də praktik baxımdan çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, ailə və nigahın dayanıqsızlığı, boşanmaların sayının artması ilə bağlı yaranan çoxsaylı problemlər bu gün bir çox dünya ölkələri üçün xarakterikdir. Bu problem əksər hallarda urbanizasiya prosesi və urbanizasiyanın doğurduğu intensiv miqrasiya ilə izah edilir. Digər tərəfdən, qadınların ümumi fəallığının artması tədqiqatçılar tərəfindən boşanmaların sayını artıran amil kimi dəyərləndirilir. Başqa sözlə, ailə təsisatı indi özünün çətin və böhranlı anlarından birini yaşayır. Ailəni daxildən möhkəmləndirən bir çox amillər - qadının həyat yoldaşından iqtisadi asılılığı, dini, əxlaqi, hüquqi qadağalar əvvəlki təsir gücünü və əhəmiyyətini itirmiş və ya kəskin dəyişikliklərə, ciddi təbəddülata uğramışdır. Odur ki, indi ailədə qarşılıqlı şəxsi münasibətlərin səviyyəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, əksər ailələrdə boşanmalar hər iki tərəf müqabilinin həlli yolunu yalnız ayrılmaqda gördüyü müxtəlif ailədaxili münaqişələrlə bağlı olur.
Tədqiqatçılar ailədaxili münaqişələr törədə biləcək səbəblərin sırasını dörd səviyyədə ifadə etməyi məqsədəuyğun sayırlar:
1) psixofizioloji səviyyə;
2) psixoloji səviyyə;
3) sosial rollar səviyyəsi;
4) sosiomədəni (mənəvi) səviyyə.
Psixoloji səviyyədə yaranan münaqişələr ailədə tərəf müqabillərinin cinsi həyatında yaranan uğursuzluq kimi meydana çıxır. Ümumilikdə, bu amil tez-tez özünü büruzə versə də, ayrılanlar çox nadir hallarda bunu başhca səbəb kimi qeyd edirlər. Bu isə insanlara xas olan bir çox tipik stereotiplər, o cümlədən, münaqişə, gərginlik vəziyyətində insanların öz hərəkətlərinin, davranışlarının real motivlərini gizlətməyə, "ört-basdır" etməyə yönəlməsi ilə izah edilir.
Psixoloqlar bir qayda olaraq, psixofizioloji uyğunluğu sağlam, ahəngdar ailə münasibətlərinin təməli kimi qiymətləndirirlər. Prinsip etibarı ilə bu fıkri dolayısı ilə rədd edənlər və ya onu kəskin polemika, müzakirə mövzusuna çevirənlər az deyil.
Lakin psixofizioloji uyğunluğu ailədə tərəf müqabili olan şəxslərin qarşılıqlı münasibətlərində həlledici rola malik olması heç kəsdə şübhə doğurmur.
Əgər ailə qurularkən tərəf müqabilləri üçün psixofızioloji uyğunluq nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb edirsə, əlverişli psixoloji iqlim də ailənin qorunub saxlanması və möhkəmlənməsi üçün bir o qədər zəruri olur. Başqa sözlə, ailədə münasibətlərin psixoloji səviyyəsi ailənin müqəddəratını və gələcəyini bir çox cəhətdən təyin edir.
Münaqişənin üçüncü - sosial rollar səviyyəsi ailədə məişət-təsərrüfat işlərinin düzgün bölüşdürülməməsi, ailədaxili məsuliyyətsizlik və intizamsızlıq ilə sıx bağlıdır. Belə ailələrdə adətən ümumi narazılıq mühiti, qarşılıqlı laqeydlik hökm sürür. Ailədə tərəf müqabili olan şəxslərdən biri, bəzən hər ikisi üzərinə düşən məsuliyyəti lazımınca qiymətləndirmir. Bu isə ailədə ciddi böhranın yaranmasını, bəzi hallarda isə ailənin dağılmasına gətirib çıxarır.
Ailədaxili münaqişələrin dördüncü - sosiomədəni (mənəvi) səviyyəsi qarşılıqlı anlaşılmazlıqdan, tərəf müqabillərinin tıkirlərinin, düşüncəsinin, dünyagörüşünün uyğun gəlməməsindən doğur.
Ailədə maraqların toqquşması, qadın və ya kişi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən dəyərlərin, onun tərəf müqabili üçün qəbuledilməz olması, onların ünsiyyət, fikir mübadiləsində ortaq məxrəcə gələ bilməmələri ailə mühitinin harmoniyasını pozur, ciddi narazılığa, kəskin fikir ayrılığına səbəb olur.
Ailədaxili münaqişələri doğuran səbəblər kifayət qədər mürəkkəb və rəngarəngdir. Lakin, ümumilikdə bu səbələri iki qrupa:
1) ailə qurulanadək mövcud olan səbəblərə;
2) ailə qurulduqdan sonra yaranan səbəblər çoxluğuna ayırmaq mümkündür. Birinci səbəbləri çox zaman risk amilləri qrupu adlandırırlar. Bu elə səbəblər
çoxluğudur ki, mümkün ailə böhranını və ya ailənin dağılma riskini ailə qurulmamışdan öncə özündə əks etdirir. Müvafıq cəhdlərə baxmayaraq, ailə qurulana qədər olan tamaşalıq əksər hallarda bu riski aradan qaldırmır. Risk amilləri insanın tərbiyəsi, şəxsiyyəti, milli, irqi, dini mənsubiyyəti, sosial statusu, eyni zamanda, nigahın şərtləri ilə bilavasitə bağlıdır. Tədqiqatçılar aşağıdakı səbəbləri əsas risk amilləri qrupuna aid edirlər:
1) ailədə tərəf müqabillərinin təhsilində və yaşında böyük fərqin mövcudluğu (xüsusən, qadının kişidən yaşda nəzərə çarpacaq dərəcədə böyük olması);
2) tərəf müqabillərdən birinin spirtli içkilərə, narkomaniyaya meyililiyi və ya aludəçiliyi;
3) çox erkən yaşda nigaha daxil olma;
4) nigaha və ailəyə qeyri-ciddi münasibət;
5) ilkin tamşhq müddətinin çox qısa olması;
6) ailə qurduqdan sonra uşağın dünyaya gəlməsi ehtimalı və tərəf müqabillərindən birinin bunu arzulamaması;
7) valideynlərin nigahın bağlanılmasına kəskin etiraz etməsi;
8) qarşılıqlı razılıq olmadan məcburiyyət qarşısında bağlanılan nigah.
Bu amillər ailə həyatının ilk illərində xüsusilə həlledici təsirə malik olur. Belə ki, dağılan ailələr və müvafıq olaraq boşananlar arasında 1 ildən 3-4 ilə qədər birgə yaşayanlar nisbi çoxluq təşkil edir. Bu onu göstərir ki, risk amilləri qrupu ailə quranların həyatım ilk illərdə bir çox cəhətdən təyin edir.
Ailə quranlar çox fərqli, müxtəlif, bəzən biri digərinə zidd olan qərar qəbul edirlər. Biri bu yolla öz gələcək həyatım və taleyini müəyyənləşdirdiyini düşünür, digəri isə fikirləşir ki, belə bir məsuliyyətli addmıı atmaqla müstəqil həyata qədəm qoya biləcək. Bəzən birinin acığına digəri ilə və ya "dostluq xatirinə" ailə quranlar da tapılır ki, bu da ümumilikdə ailə həyatına qeyri-ciddi münasibətdən xəbər verir.
Təcrübə göstərir ki, təhsil səviyəsinin artması bütövlükdə ilkin nigaha daxil olma yaşım ləngidən amillərdən biri kimi çıxış edir. Bu baxımdan, Azərbaycanda ali təhsil ocaqlarının və orta məktəbi bitirdikdən sonra təhsili davam etdirmək istəyənlərin sayının artması qurulan ailələrin tədricən sayının azalmasına, eləcə də ailədə doğulan uşaqların sayının planlaşdırılmasına təsir göstərən mühüm amilərdən biri kimi çıxış edir.
Ailə həyatını şərtləndirən sosial-psixoloji və sosial-iqtisadi amillər bir-biri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Bu amillərin sosial-psixoloji yanaşma baxımından sistemli, əlaqələndirilmiş şəkildə öyrənilməsi ailə psixologiyasının incəliklərini dərindən qavramağa, müvafıq praktik tövsiyyələr işləyib hazırlamağa kömək edir. Nəticə etiban ilə ailə problemlərinin sosial-psixoloji təhlili bir çox aktual məsələlərin uğurlu həllinə əlverişli zəmin yaradır.
Hazırda nigahlarının sayının azalaraq ən aşağı həddə yaxınlaşması, gəncləri ailə qurmaq meyllərinin azalması, ailəyə olan ənənəvi münasibətin dəyişməsi bu istiqamətdə ciddi böhranın yaşandığım göstərir. Bu, öncə qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanda əhalinin ənənəvi demoqrafık strukturunun pozulması, həm ölkədaxili, həm də ölkəxarici miqrasiyanın geniş vüsət alması ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu əhalinin demoqrafik strukturunda bir sıra yeniliklərlə, məsəiən, əcnəbilərlə, xarici ölkələrin vətəndaşlan ilə ailə quran azərbaycanlı qadınların və kişilərinin sayının nəzərəçarpacaq dərəcədə artması ilə müşayiət olunur. Bu, sosial-psixoloji yanaşma baxımından aktual məsələlərdən biri hesab edilir. Belə ki, qanşıq nigahlar bütün dünyada getdikcə daha geniş vüsət almaqdadır və müxtəlif irqlərin, dinlərin, etnosların nümayəndələri arasında belə nigahlara getdikcə daha çox rast gəlinir. Belə ailələrdə valideyn-övlad münasibətləri, tərəf müqabilləri arasında münasibətlərin sosial-psixoloji xarakteri, qarşılıqlı uyğunlaşma və bu tipli ailənin sosiomədəni mühiti tədqiqat obyekti kimi böyük aktuallıq kəsb edir.
Hazırda qurulan ailələrin bir qisminin dağılması müxtəlif səbəblərlə izah edilir. Tərəf müqabillərinin ailə quranadək bəzən bir-birilərini yaxından tanıya bilməməsi, qadın və kişinin dünyagörüşündə meydana çıxan ziddiyyətlər nəticəsində yadlaşmanın baş verməsi və qarşılıqlı sevgi hissinin itirilməsi bu səbəblər sırasma aid edilir. Bu amilləri ümumilikdə fərdlərin təbii müxtəlifliyindən irəli gələn ziddiyyətlər kimi də səciyyələndirmək mümkündür. Başqa sözlə, bu o deməkdir ki, fərqli həyat və düşüncə təcrübəsinin daşıyıcısı olan iki gəncin - ailədə tərəf müqabili olmuş qadının və kişinin ailə barədə təsəvvürlərinin, müvafıq davramş və yaşam tərzinə olan münasibətlərinin toqquşması ailə böhranına gətirib çıxaran mühüm səbəblərdən sayıla bilər.
Nəticə etiban ilə aüədaxili münasibətlərin xarakteri ailənin taleyinə həlledici təsir göstərir.
Tədqiqatçılar boşanmalara və ailənin dağılmasına gətirib çıxaran səbəbləri üç qrupa ayırmağı məqsədəuyğun hesab edirlər:
1) maddi-məişət problemləri;
2) şəxsi münaqişələr;
3) xarici təsirlər.
Maddi-məişət problemləri ailənin yaşayış tərzi ilə bağlı meydana çıxan müxtəlif çətinlikləri özündə əks etdirir. Yaşayış şəraitinin ağırlığı, tərəf müqabillərindən birinin ailə təsərrüfatını idarə etmək istəməməsi və ya bunu bacarmaması, maddi təminatın olmaması və digər müvaflq problemlər ailələrin dağılmasına səbəb olan mənfi amillərdən sayılır. Belə problemlərin davamlı xarakter alması ağır maddi-mənəvi sıxıntılar doğurur. Bu vəziyyət son nəticədə ailədə ciddi fıkir ayrılığının və kəskin münaqişələrin yaranmasına, daxili və xarici təsirlər nəticəsində ailənin ciddi mövcudluq böhranı yaşanmasına səbəb olur. Bəziləri bu böhrandan çıxış yolu taparaq ailə həyatını öz sağlam məcrasına qaytarmağa nail olsa da, digərləri - öz həyat yoldaşından ayrılmağı üstün tuturlar.
Bir çox hallarda şəxsi münaqişələr də ailələrin dağılmasında həlledici təsirə malik olur. Öncə qeyd edildiyi kimi, ilkin sevgi hissinin itirilməsi, həyata fərqli baxışlar, kobudluq, qısqanclıq, şübhələr, inamsızlıq zəminində yaranan şəxsi ziddiyyətlər ailə həyatına olduqca mənfi təsir göstərir. Kobudluq, saymamazlıq və hörmətsizlik sadalanan amillər sırasında apancı yer tutur. Qarşılıqlı münasibətlərin sadalanan prinsiplər əsasında qurulması ailədə, necə deyərlər, "iki düşmən cəbhə"nin yaranmasına - qarşılıqlı laqeydliyə və yadlaşmağa gətirib çıxanr.
Qadınlar, adətən, həyat yoldaşları ailəyə soyuq yanaşdıqda, içkiyə qurşandıqda, narkotik vasitələrə aludə olduqda, bu və ya digər səbəblərdən ailə məsuliyyətini daşımaq iqtidarında olmadıqda boşanmanın təşəbbüskar kimi çıxış edirlər. Belə hallarda qadının ailədə zorakılığa məruz qalması, şəxsi ləyaqət hissinin tərəf müqabili tərəfindən alçaldılması onu bu addımı atmağa vadar edir.
Ailənin dağılmasına təsir göstərən xarici amillərə gəldikdə, burada xəyanət, tərəf müqabillərindən birinin həyat yoldaşına emosional-hissi münasibətlərin dəyişməsi və ya yeni ailə qurmaq təşəbbüsü, valideynlərin, bir sıra kənar şəxslərin ailə həyatına müdaxilə etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Xəyanət sözü yəgin ki, hər kəsə yaxşı tanışdır. Həyatmda ən azı, bir dəfə ciddi xəyanətə uğrayan hər hansı şəxs bunun nə demək olduğunu yaxşı bilir. Psixoloqlar xəyanətin laqeydlik, inciklik və peşmançılıq hissini qüvvətləndirdiyini xüsusi vurğulayırlar. Bir qayda olaraq, ailədə xəyanətə uğrayanlar bundan gec-tez xəbər tutur və bu zaman dərin emosional-psixoloji sarsıntı, gərgin stress keçirirlər. İstər qadının, istərsə də kişinin xəyanəti ailədə dərin böhrana, qarşılıqlı inam hissinin itməsinə, ailənin dağılmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasına səbəb olur.
Bütövlükdə valideynlərin gənclərin ailə həyatına kobud müdaxiləsi çox zaman mənfı fəsadlarla müşayiət olunur. Bu müdaxilə mənfi kənar təsirlə tamamlandıqda ailənin mövcudluğu təhlükə qarşısında qalır. Bəzən gənc ailələrin "ayaq tutub" yeriyə bilməməsinin, başqa sözlə, həyatının ilkin sınaqlarından çıxmasının günahkarı məhz valideynlər olur.
Beləliklə, ailə həyatında meydana çıxan çətinliklər həm ailə qurmaq istəyənləri, həm də ailəsi dağılanları ciddi çətinliklərlə üzləşdirir. Bununla belə, bəzi ailələrin dağılmasının mütləq şəkildə mənfı amil kimi qiymətləndirmək mümkün deyil. Belə ki, bu amil istər-istəməz hər kəsin diqqətini ailə-nigah münasibətlərinə çəkir.

1.2. Ailədaxili münasibətlərin strukturu, ailə tipləri və ailə tərbiyəsinin səciyyəvi

xüsusiyyətləri
Ailə münasibətlərinin kökünü vəhdətdə olan ər-arvad və valideyn-uşaqlar arasmdakı münasibətlər təşkil edir. Ənənəvi ailə həmin şaxəli sütun üzərində yaranmış və inkişaf etmişdir. Müasir ailədə isə bu baxımdan mahiyyətcə yeni cəhətlər əmələ gəlmişdir.
Vaxtilə sosioloqlar və psixoloqlar ailənin möhkəmləndirilməsindən damşanda, diqqəti, ilk növbədə, valideynlərlə - övladlar arasındakı münasibətlərə cəlb edirdilər.
İndi isə bir çox sosioloqlar və demoqraflar valideynlik münasibətlərini ər -arvadlıq münasibətlərindən təcrid edirlər. Ailə münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi yollarının təkcə ər - arvad münasibətlərində axtanr, onlann cinsi tələbatlarının təmin olunmasına, intim əlaqələrinə daha çox diqqət yetirirlər. Bəzi psixoloqlann fikrincə, müasir ailədə, xüsusilə şəhər ailəsində, şəxsiyətlərarası münasibətlərin psixoloji mərkəzi dəyişilmiş, ərin və arvadın şəxsiyyəti birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ər-arvad münasibətləri nisbi müstəqillik kəsb etmiş və ailə həyatmda daha mühüm rol oynamağa başlamışdır. Valideynlərlə uşaqların qarşılıqlı münasibətlərinin əhəmiyyəti böyük olsa da, onlar müasir ailədə artıq ikinci plana keçmişdir. Bəzi müəlliflər hətta ər-arvadın mənafeyinin öz-özlüyündə ailənin mənafeyindən daha üstün olduğunu iddia edirlər.
70-80-ci illərdə sosiologiyada, demoqrafıyada, psixologiyada ailə bu ölçülərlə təhlil olunub. Ailə münasibətlərində ər-arvad münasibətlərinin ön plana keçməsini humanizmin təntənəsi, zəfər çalması hesab ediblər. Lakin indi mütəxəssislər ailənin böhran vəziyyətində olmasından və ya böhran həllinə çatmasından daha çox narahat olmağa başlamışlar. Sən demə, ailə münasibətlərində valideynlər - övladlar arasındakı münasibətlərin arxa plana keçməsi ilə ailənin möhkəmliyini şərtləndirən mənəvi-psixoloji dayaqlar sarsılmışdır. Boşanma zəminində dağılan ailələrin həddi-hüdudu yoxdur. Artıq bir çox sosioloqlar və demoqraflar belə hesab edirlər ki, ailə münasibətlərini təkcə ər-arvad münasibətləri ilə məhdudlaşdırmaq birtərəflidir. Ailəni möhkəmləndirməyin başlıca şərti valideynlər - övladlar arasındakı münasibətlərin optimalladırılması ilə bağlıdır, Azərbaycan ailəsinin inkişaf yolu da bunu sübut edir.
Azərbaycanlı ailəsi dünyada ən möhkəm ailələrdən biridir. Bu mühüm xüsusiyyətin özünəməxsus tarixi kökləri vardır. Müasir Azərbaycan ailəsində də ər-arvad münasibətləri inkişaf edərək yeni məna çalarlan kəsb etmişdir. Həmin çoxşaxəli və mürəkkəb proses müxtəlif amillərlə bağh olsa da, onun dinamikasında aydın nəzərə çarpan başlıca cəhətlər ailə həyatında qadının siqlətinin artması ilə bilavasitə bağlıdır.
Azərbaycanlı ailəsində qadının statusu həmişə yüksək olub. Qadının adı ailənin namus, şərəf rəmzi sayılır. Qadın ləçəyini atanda ən azman qəhrəmanlar belə əl saxlardı. Kişi uzaq səfərlərə gedəndə də arvadının qeyrətinə bel bağlardı, onun xeyir - duası ilə lap nağıllarda olduğu kimi möcüzələr göstərərdi. Azərbaycan qadını həmişə ailədə böyük hörmət sahibi olub, bu gün də böyük hörmət sahibidir. Lakin indi o, özünün sosial statusunun genişlənməsi hesabına ailədə daha mühüm rol oynamağa başlamışdır. Bu zəmində onun əri ilə münasibətləri sahəsində yeni psixoloji çalarlar əmələ gəlmişdir. Məhəbbət, qayğı və kömək onların başlıea əlamətləri kimi özünü göstərir.
Müasir Azərbaycan ailəsində ər-arvad münasibətləri valideynlər-övladlar münasibətlərindən ayrılmazdır.
Ər-arvad münasibətləri Azərbaycan ailəsində mahiyyətcə nə qədər mühüm yer tutsa da, onun mənəvi həyatının dərin qatlarının əhatə edən ana kökləri valideynlər-övladlar arasındakı münasibətlərlə bağlıdır.
Ailə sadə və mürəkkəb olur. Mürəkkəb ailə üç və ya daha çox nəsildən - baba-nənə, ata-ana və uşaqlardan ibarətdir. Əgər iki və daha çox sadə ailə birlikdə yaşayırsa, o da mürəkkəb ailə hesab olunur.
Vaxtilə mürəkkəb ailə daha geniş yayılmışdı. Belə ailəyə patriarxal və ya ənənəvi ailə deyilir. Onun məziyyətləri təkcə aiiədə üç və daha çox nəslin yaşaması ilə deyil, həm də uşaqlarm sayı ilə bağlı idi. Ənənəvi ailənin həyatı əsrlər boyu bərqərar olmuş adət və ənənələrdə idarə olunurdu. Onun münasibətlər şəbəkəsində böyüyün də, kiçiyin də öz yeri vardır. Ailənin mənəvi həyatında baba və nənə xüsusilə mühüm rol oynayırdı. Ailənin ən xoşbəxt çalarlarında da, çətin günİərində də onlann nüfuzlu, hörməti həlledici idi.
Kişi ailənin başçısı sayılırdı. Ailə həyatı ilə bağlı bütün başlıca qərarları o qəbul edirdi. Ailədə ən ağır flziki işləri kişi görərdi. Evin "təsərrüfat həyatı" isə qadının payına düşürdü. Onun əlləri qızıl idi. O, inəklərə baxır, qoyun-quzu bəsləyir, eyni zamanda bir-birindən dadlı xörəklər bişirir, evi tər-təmiz saxlayır, uşaqlara pal-paltar tikir, yorğan smyırdı. Bir sözlə, səhərdən axşamacan işləyirdi.
Kişiyə qayğı göstərmək, qulluq etmək qadının vəzifəsi idi. O bilirdi ki, uşaqlann xoşbəxtliyi kişinin sağlamlığından asılıdır. Kişi evə gələndə pərvanə kimi başına dolanardı. Nüfuzunu göz bəbəyi kimi qoruyur, onun zabitəsilə uşaqları ərsəyə çatdırırdı. Ev-eşiyi ana nəfəsi ilə isidirdi. O, evin əsl cəfakeşi idi. Hər an, hər dəqiqə fədakarlıq nümunəsi göstərir, özünün sağlamlığı hesabına gecə-gündüz uşaqlann oduna yanırdı.
Ənənəvi ailənin pozulmaz qanunlanna görə, ailə çoxuşaqlı olmalıdır. Uşaqlar nə qədər çox olsaydı, valideynlər özlərini bir o qədər xoşbəxt sayırdılar. "Allahın payıdır" - deyərdilər. Uşaqların da sayı nə az - nə çox: 12, 13,14, 15....olardı.
Keçmiş ailə həm doğum evi, həm poliklinika və aptek, həm də məktəb idi. Onun müalicə üsulu xalq təbabətinə əsaslamrdı. Ailənin qida rayonunda əksər yeri meyvə, tərəvəz, ağartı və s. tuturdu. Əti hərdənbir yeyərdilər. Xörəklərin çeçidi bir-birindən qəşəng, hamısı da ədviyyatla bişirilirdi. Ailə yeməyi bir yerdə yeyərdilər. Buna ailəni möhkəmləndirən ritual kimi baxırdılar. Süfirə başmda hamının ovqatının yaxşı olmasına fikir verərdilər.
Keçmiş ailə həm də özünəməxsus məktəb idi. Onu obrazlı şəkildə "ana məktəbi" adlandırırlar. Bu məktəbin nə cədvəli, nə zəngi, nə də tənəffıisü vardı. O yayda da, qışda da adi günlərdə olduğu kimi fəaliyyət göstərirdi; sübh açılandan gecənin yarısına qədər uşaqlar həyat dərsi alırdılar. Bu məktəbdə, necə deyərlər, cəmi iki fənn keçilirdi - ana dili və əmək fənləri. Ana məktəbinin qızıl qanunu nümunədən ibarət idi. Qızı anasının, oğlanı atasının timsalında tərbiyə edirdilər. "Ana məktəbi" əsl mənəvi tərbiyə məktəbi idi. Bu məktəbin nə qədər səmərəli olmasını təsəwür etmək üçün göstərmək kifayətdir ki, uşaqlar 16 yaşına çatanda artıq sərbəst işləməyə də, ailə qurmağa da hazır olurdular.
Ənənəvi ailənin müsbət cəhətləri ilə yanaşı məhdud cəhətləri də az deyildi. İstər ailədə, istərsə də ondan kənarda qadınların ünsiyyəti məhdudlaşdırılırdı. Ər-arvadın savadsızlığı təkcə onlann qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterini deyil, həm də ailə pedaqogikasında, xüsusilə qız tərbiyəsində özünü göstərən məhdud cəhətləri şərtləndirirdi.
Nuklear ailə sadə ailədir. Mürəkkəb ailədən fərqli olaraq nuklear ailə iki nəsildən - ata-ana və uşaqlardan ibarətdir. Əgər uşaqlardan biri evlənirsə və ata-anası ilə birlikdə yaşayırsa, bu zaman ailənin tipi dəyişir - nuklear ailə mürəkkəb ailəyə çevrilir. Demoqrafların hesablamalarına görə, nuklear ailə bu gün ən geniş yayılmış ailə tipidir.
Nuklear ailə əsas ailə tipidir. Biz ailənin hansı tipini nəzərdən keçirsək, onun məhz nuklear ailə əsasında təşəkkül etdiyini görərik.
Uşaqları sayına görə nuklear ailənin 3 tipini fərqləndirirlər:
a) çoxuşaqlı (5 və daha çox uşaq);
b) orta uşaqlı (3-4 uşaq);
c) azuşaqh (1-2 uşaq);
İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə ailənin inkişafında bir meyl xüsusilə aydm nəzərə çarpırdı. Dünyanm hər yerində olduğu ki, respublikamızda da azuşaqh ailələrin miqdarı sürətlə artırdı. Demoqrafların fıkrincə, hazırda azuşaqlılıq müasir ailə üçün müəyyənedici xüsusiyyətə çevrilir.
Ailədə uşaqlann azalmasımn psixoloji nəticələrini valideynlər çox vaxt aydm dərk etmirlər. Ata-ananın gözünün ağı-qarası bircə balası və ya iki uşaqdan biri ağır xəstələnəndə, qəzaya düşəndə - onlar vahimə, təşviş, qorxu məngənəsində hansı hissləri keçirmirlər, nələrlə qarşılaşmırlar...
Demoqraflyada müasir ailəni xarakterizə etmək üçün sadə (nuklear) və mürəkkəb ailə ilə yanaşı tam və ya natamam ailə terminlərindən də geniş istifadə olunur.
Ailənin tam və ya natamam olmasmı ər və arvadın varlığına əsasən müəyyən edirlər. Əgər ailədə ər və arvad birlikdə yaşayırsa, belə ailə tam ailə hesab olunur. Əgər ər və ya arvad vəfat etmişdir, yaxud boşanmışdırsa, bu zaman ailə natamam ailəyə çevrilir.
İnsanlara çoxdan məlumdur ki, ailələrin əmin-amanlığı cəmiyyətin mənəvi sağlamlığında bilavasitə əks olunur. Ölkəmizdə bir milyondan çox ailə var. Onlarm çoxu ana-ata fərəhi ilə xoşbəxt uşaqlar tərbiyə edirlər. Lakin bir çox ailə əməlli-başlı qol-qanad açmağa macal tapmamış boşanma nəticəsində dağılır. Bu sahədə statistik məlumatlar çox göstərilir. Onlann arxasmda neçə-neçə insamn acı taleyini bəzən görmək olmur. Halbuki boşanmaya biz bu meyarla yanaşmalı, ancaq və ancaq insan taleyi haqda düşünməliyik. Yenə də statistikaya müraciət edək: boşanmadan sonrakı 10 il müddətində ancaq 25%-i, yəni 4 nəfərdən yalnız biri ikinci dəfə ərə gedə bilir. Bəs, uşaqlar haqqında nə demək olar? Boşanmış hər 100 ailədə orta hesabla 120 uşaq böyüyür. Bu o deməkdir ki, ildə boşanma nəticəsində minlərlə uşaq analı-atah yetimə çevrilir. Analı-atalı yetim! Bu ifadə qoy heç kəsi təəccübləndirməsin.
Ata və ya ana vəfat edəndə, uşaqiarm tərbiyəsində çoxlu çətinliklər meydana çıxır. Ölüm ailəyə ağır yara vurur, uşaqlan sarsıdır, lakin saf ailənin mənəvi dayaqlarına çox vaxt dağıda bilmir. Uşaqlar çətinlikləri aradan qaldıraraq, boya-başa çatır, həyatın istisini də görürlər, soyuğunu da.
Boşanma isə ailənin özəyini təşkil edən insan münasibətlərini - ər-arvad, ata-oğul, ata-qız, ana-uşaqlar arasındakı münasibətləri pozur. Uşaqlar çox vaxt ana ilə yaşasalar da, valideynlərin istər məhkəməyə qədərki, istərsə də məhkəmədən sonrakı dövrdə hədd-hüdud bilməyən təhqir və hədələrinin hədəflnə çevrilirlər. Onlar uşaqların gözündə öz nüfuzlarını itirirlər. Uşaqlar özgələşir, gününü çox vaxt küçədə keçirir, hətta müxtəlif cinayətkar qruplara da qoşulurlar.
İnsanın psixologiyası belədir: o, çətin anlarda həmişə özünə müxtəlif yollarla təsəlli verir, haqq qazandınr, nədəsə təskinlik tapır. Bəs, neynəsin?... Həyat yoldaşı kobud, əti-acı, soyuq adam olsa da, bir-birindən qəşəng üç körpə balası var. Onlan atasız qoysun? Bəs, uşaqların gələcək taleyi necə olsun? Ana bu kədərli sözləri ürəyində qaynada-qaynada özünün acı taleyi ilə hesablaşır, evin ab-havası nə qədər dözülməz olsa da, uşaqlara qıymır, hər cür əzab-əziyyətə dözür.
Sosioloqlar ailələri bu baxımdan təhlil edərkən uğurlu və uğursuz ailə terminlərindən istifadə edirlər. Uğurlu ailələrdən hər biri özünəməxsus sosial-psixoloji xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu gün uğurlu ailələr bir-birinə bənzəməsələr də, onlann rastlaşdıqları özünəməxsus problemlər ailə həyatının fərəhli axamında çox vaxt nəzərə çarpmır. Uğursuz ailələrin həyatı isə bu problemlərdən başlayır, onlardan hər biri özünün hətta ilk baxışda həllolunmaz görünən problemləri ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Uğurlu ailələrdən fərqli oiaraq uğursuz ailələrdə ərlə arvad ailə həyatında meydana çıxan problemlərə eyni baxımdan yanaşmır, bir-birilərinin hisslərini pis başa düşürlər. Onlar bir yastığa baş qoysalar da, bir-birilərinə ər-arvad qayğısı göstərmir, acı sözlərlə bir-birlərini təhqir edir, hirsləndirirlər. Ərə elə gəlir ki, arvadı onu sevmir, arvad isə yəgin edir ki, əri onu istəmir. Onlar bir-birinə inanmır, etibar etmir, asudə vaxtlarını bir yerdə keçirmirlər. Uğursuz ailədə söz-söhbət öz-özünə əmələ gəlir. Belə ailələrdə uşaqların vəziyyətini təsəvvür edin..Onların bir çoxunun küçəyə düşməsi valideynləri sonradan, mənəvi cəhətdən şikəst olanda yandırır.
Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında ailə xeyli müddət ərzində əsas rol oynayır. "İnsanın xarakterinin, əməyə, mənəvi, ideya və mədəniyyət sərvətlərinə münasibətinin əsasları ailədə formalaşır."
Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar. Ana-ata, ana-uşaqlar, bacı-qardaşlar arasındakı münasibətlər, valideynlərin uşaqlara münasibətləri, onların şəxsi keyfıyyətləri və s. birinci tip amillər sırasına daxildir. Ailənin maddi vəziyyətini, mənzil şəraitini, strukturunu və s. isə ikinci tip amillərə aid etmək olar.
Uşaqlarm tərbiyəsi sahəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır. Lakin bununla belə, onların təsirini həlledici hesab etmək olmaz. Ailənin əsas tərbiyə imkanları, hər şeydən əvvəl, valideynlərin və uşaqlaraı qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyən olunur.
Ailə həyatı şəxsiyyətin inkişafina bütövlükdə təsir göstərir. Bu cəhət, birinci növbədə, uşağın emosional aləmində əks olunur. Son zamanlar psixoloqlar həmin məsələyə xüsusi diqqət yetirir, uşağın emosiya və hisslərinin inkişafında ananın roluna son dərəcə böyük əhəmiyyət verirlər.
Gəlin, bircə anlığa dünyanm məşhur rəssamlarının ilhamla yaratdıqları ülvi madonna obrazlarını gözlərimiz qarşısında canlandıraq. Onlarm, demək olar ki, hamısında uşaq ananm sol qucağında təsvir olunur. Görəsən, bu adi təsadüfdürmü? Bəlkə uşağın anasının sol qucağında təsvir olunması rəssamlıqda ənənədir? Bu sual uzun müddət sənətşünaslıq üçün sirli olmuşdur. Müasir psixologiya isə həmin sirləri artıq aydınlaşdırmışdır. Bir sıra tanınmış mütəxəssilərin fıkrincə, bu instinktiv hərəkətin səbəbi odur ki, körpə ana ürəyinin döyüntülərini hələ ana bətnində eşidir, ona öyrəşir və özünü, necə deyərlər, ən munis "qəlb musiqisinin sədalan altında" daha yaxşı hiss edir. Təzə doğulmuş uşaq üçün bu əsrarəngiz uşaq səsi ana ilə bağlıhq deməkdir. Məhz buna görə də sol tərəfdən qucağa götürülmüş uşaqlar az ağlayır, tez kökəlir, başqa uşaqlara nisbətən tez inkişaf edirlər. Başqa sözlə, onlar 1 yaşında həkim köməyinə az ehtiyac duyurlar.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, uşağı sol tərəfdən qucağa götürən qadınların çoxu bunun nə ilə əlaqədar olduğunu izah edə biimirlər. Xoşbəxtlikdən anaların əksəriyyəti intuitiv surətdə olsa da, uşağı necə qucağa götürməyi yaxşı bilirlər.
Mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, südəmər uşağın hansı tərəfdən qucağa götürülməsi onun inkişafina böyük təsir göstərir. Əgər ana uşağı sol tərəfdən qucağına götürmüşsə, deməli, hər şey qaydasındadır, yox əgər sağ tərəfdən qucağına götürmüşsə, deməli, bunun ziyanı ola bilər.
Bəzi analar uşağı sağ tərəfdən qucaqlanna götürürlər, bəs, bunu nə ilə izah etmək olar? Həmin suala dəqiq cavab veraıək çətindir. Lakin bəzi psixoloqlar belə güman edirlər ki, əksər halda uşağı sağ tərəfdən qucağına alan anaların çoxu doğuş zamanı qorxu hissi keçirmiş, çətinliklə doğmuş və ya uşaq doğmağı arzulamamışdır. Buna görə də onlarla doğma övladları arasında fiziki kontakt zəifdir.
Ana uşaq aləminin affektiv mərkəzidir. Uşağm xarici aləmə bütün münasibətləri ana vasitəsilə reallaşır. Bu münasibətlər sisteminə tədricən ata, bacı, qardaş və b. daxil olur. Uşaq yaşa dolduqca onun həyatmda və psixi inkişafında atanın rolu daha da artır. Onun münasibətlər sistemi şaxələnir və daha da mürəkkəbləşir. Uşaq tədricən ailə münasibətləri normalarma yiyələnir. Onda "yaxşı nədir, pis nədir?" haqqında təsəvvürlər formalaşır. Uşağını motivasiya sahəsində köklü dəyişikliklər əmələ gəlir. Özü haqqmda təsəvvürləri formalaşdıqca, uşağın davranış və rəftarı da dəyişir. Yaşlılarla və həmyaşıdları ilə ünsiyyət şəraitində uşağm xarakteri formalaşmağa başlayır... Bu mərhələdə də valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər həlledici əhəmiyyət kəsb edir.
Psixoloqlar kollektivdə öz davramş və rəftan ilə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən şagirdləri iki qrupa ayırmışlar. Birinci qrupa Özünün kollektivçiliyi, müstəqilliyi, məsuliyyət hissi, aktivliyi, özünütənqidi yanaşması və s., ikinci qrupa isə əks keyfiyyətlərlə fərqlənən uşaqlan daxil etmişlər. Bundan sonra psixoloqlar həmin uşaqların valideynləri ilə münasibətlərinin xarakterini müqayisəli surətdə öyrənmişlər. Məlum olmuşdur ki, birinci qrupa daxil olan uşaqların valideynləri onların hissləri ilə yaxından maraqlanır, onlarla təmkinlə rəftar edir, özlərinin asudə vaxtlarının onlarla birlikdə keçirir, onlara mənəvi təsir göstərirlər.
Tədqiqatın nəticəsi aydındır: valideynlərin uşaqlarla münasibətləri nəinki məktəbəqədər və kiçik məktəbli yaşı dövrünlərində, həm də yeniyetməlik və gənclik yaşı dövrlərində də onların bir şəxsiyyət kimi inkişafinın başlıca əsasını təşkil edir. Bu baxımdan təkcə onu qeyd etmək kifayərdir ki, gənclərin ictimai-siyasi inkişafina valideynlər mühüm təsir göstərirlər.
Uşağın gələcək kişi və qadın kimi formalaşmasının əsasları da ailədə qoyulur. Bu məsələyə aynca diqqət yetirmək lazımdır.
Uşağın tərbiyəsində müəyyən adət və ənənələr mövcuddur. Ailədə oğlan və qız uşaqlannı tərbiyə edərkən, adətən, bu adət və ənənələri gözləyirlər. Hər bir valideyn cəmiyyətdə bərqərar olmuş kişilik və qadınlıq etalon və stereotiplərini nəzərə alır, oğlanlara kişi, qızlara isə qadm üçün səciyyəvi tələbat, maraq və xarakter əlamətləri, adət və vərdişlər, davranış və rəftar qaydalan aşılayır.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, qızlar qadınlıq etalonlarını, hər şeydən əwəl, ana ilə dialoq şəraitində mənimsəyirlər. Onlara bu etalonlara müvafıq şəkildə evdarlıq, uşaqlara qulluq etmək vərdişləri aşılanır, musiqi mədəniyyəti (o cümlədən layla çalmaq), özünün ata və qardaşları nümunəsində kişiyə hörmət hissi, oğlanlarla rəftar taktı tərbiyə olunur. Onlarda mehribanlıq, təmkinlilik, nəzakətlilik və s. kimi qız üçün səciyyəvi keyfiyyətlərin formalaşmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Oğlan uşaqlarma kişiyə məxsus xarakter əlamətləri, xüsusilə iradi keyfıyyətlər aşılanır. Onlarda təmkinlilik, dözümlülük, mərdlik və s. keyfiyyətlər tərbiyə olunur. Oğlan uşağına anası, bacısı nümunəsində qadına, qızlara hörmətlə yanaşmaq, çətin işlərdə onlara kömək etmək və s. aşılamr. Onların bədən tərbiyəsinə daha çox diqqət yetirilir.
Yeniyetməlik yaşı dövründə oğlanlar və qızlar kişilik və qadınlıq etalonlarına fəal sürətdə yiyələnirlər. Onlar qadın kimi bəzənməyə, kişi kimi saç saxlamağa başlayırlar. Qızlarda kosmetik vasitələrə maraq artır. Oğlanlar qızların yanında güclü olduqlarını göstərir, hansı işdəsə fərqlənmayə çalışırlar. Oğanlarla qızların qarşılıqlı münasibətlərində yeni çalarlar əmələ gəlir. Onlar bir-birindən utanmağa başlayırlar.
Uşaqların kişi və qadın rollarını mənimsəməsində valideynlərin davranışı da mühümdür. Atanın bir kişi, ananın isə qadın kimi nümunəsi uşaqların oğlan və qız tək formalaşmasında eyni dərəcədə zəruridir. Bu baxımdan valideynlərin uşaqlarına münasibətinin xarakteri də əhəmiyyətlidir.
Analar çox vaxt uşaqlarının cinsi xüsusiyyətlərini kifayət qədər nəzərə almır, bir uşaq, bir övlad kimi onlan bir-birindən əslində seçmirlər, qıza da, oğlana da eyni dərəcədə qayğı ilə yanaşırlar. Əlbəttə, ana qayğısı, ana şəfqəti lazımdrr. Lakin belə bir qayğılı ana münasibəti ilə ata münasibətində müəyyən sərhəd istər-istəməz özünü göstərir. Belə ki, atalar analardan fərqli olaraq davramş və rəftarında uşaqlarm cinsi xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirirlər. Bu baxımdan onlar uşaqların kişi və qadın rollarının mənimsəməsində daha təsirli rol oynayırlar. Uşaqlar atanın qayğı və zabitəsində özlərini xoşbəxt hiss edirlər. Atanın hətta qısa bir müddət ərzində-6 ay, 1 il evdə olmaması nəticəsində övladlarda, xüsusilə oğlan uşaqlannda qorxaqlıq, qaradinməzlik, tərslik, əsəbilik və s. kimi mənfl əlamətlər tədricən əməiə gəlir.
Oğlan uşaqları özlərini ataları ilə eyniləşdirir, onun bir çox hərəkətlərini təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bu mənada biz ailədə uşaqlarm tərbiyəsində atanm xüsusi məsuliyyət daşımasmdan damşmalıyıq.
Oğlan uşağı üçün ata ağıl, iradə qüvvəsi, kişi əzəməti nümunəsidir. Ata oğlunu tərbiyə etməklə, həm də özünü tərbiyə edir və dəyişir. Öz oğlunun simasında gələcək kişinin formalaşmasını görmək və ona bu sahədə ən yaxşı davranış nümunəsi göstərmək o deməkdir ki, ata özünün kişi ləyaqətini qoruyur, daha da inkişaf etdirir.
Müşahidələr göstərir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilə kifayət qədər ünsiyyət imkanına malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini icra etməkdə çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə əlverişli şəraitdə ya qadın davramş tipini mənimsəyir, ya da onlarda kişi davramşı haqqında yanlış təsəwürlər formalaşır.
Qızlann mənəvi inkişafını da atasız təsəwür etmək çətindir. Oğlan uşağmın həyatında ana qədər böyük rol oynayırsa, qız uşağının həyatında ata bir o qədər rol oynayır. Psixoloqlar əsaslı surətdə müəyyənləşdirmişlər ki, atasız böyüyən qız uşaqlarında kişi haqqında dolğun təsəvvür formalaşmır. Bu əsasda da onun gələcəkdə öz həyat yoldaşı ilə münasibətlərində xeyli çətinliklər qarşıya çıxır. Biz bura başqa faktlan da ayırd edə bilərik. Lakin onları bir məna birləşdirir: ailənin mənəvi inkişafı həm ana, həm də ata ilə bilavasitə bağlıdır.
Ailədə oğlan və qızlann tərbiyəsində müəyyən nöqsanlarla da qarşılaşırıq. Onların ikisi haqqında aynca danışmağı lazım bilirik.
Bir sıra hallarda valideynlər qız uşağını mahiyyət etibarilə oğlan kimi tərbiyə edirlər. Onu oğlan kimi geyindirir, hətta ona oğlan oyuncaqları alırlar. Belə bir şəraitdə qız öz cinsinə xas olmayan davranış mədəniyyətinə yiyələnir və bu əsasda da onda maskulinizasiya əlamətləri formalaşır. Maskulinizasiya hallarına nisbətən az təsadüf olunsa da, onlarm psixoloji nəticələri haqqmda ciddi düşünmək lazımdır. Qız uşaqlarının lap kiçik yaşlarından qadın etalon və stereotiplərini düzgün mənimsəməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Bəzi ailələrdə oğlan uşağmda kişi keyfiyyətlərinin formalaşmasına əslində əhəmiyyət verilmir. Bunun nəticəsində də lap kiçik yaşlanndan başlayaraq, onda qıza məxsus keyfıyyətlərin - feminizasiya əlamətlərinin formalaşması üçün psixoloji cəhətdən əlverişli şərait yaranır.
Feminizasiya oğlan uşaqlarında qadın əlamətlərinin əmələ gəlməsinə deyilir. Feminizasiya əlamətləri bir sıra hallarda zahiri xarakter daşıyır, uşaqlann zahiri görkəmində, deyək ki, sifət cizgilərində aydın dərəcədə nəzərə çarpır. Lakin belə hallar demək olar ki, geniş müşahidə olunmur. Bir sıra hallarda feminizasiya əlamətləri şəxsiyyətin bütün iradi keyfiyyətlərinə, onun xarakter əlamətlərinə nüfuz edir və oğlanlarm kişi rolunu mənimsəməsi prosesini çətinləşdirir. Bu isə oğlanlarda qızların qarşılıqlı münasibətində özünəməxsus psixoloji çətinliklər yaradır. Belə oğlanlar qız modası elementlərinə asanlıqla uyurlar: onlar kimi saç saxlayır, qızlann geniş istifadə etdikləri rəngli və güllü parçalardan paltar tikdirirlər və s.
İlk baxışda bunlar modamn yayılması qanunlan və s. ilə izah olunur. Lakin onlann psixoloji mənası və nəticələri əslində daha dərindir, biz həmin məsələyə sabahkı əsgərin, ərin yaxud atamn cəmiyyətdə artıq bərqərar olmuş ideallan baxımından yanaşmalıyıq. Bu baxımdan feminizasiyamn nəticələri haqqmda ciddi düşünmək lazımdır. Son zamanlar sosioloqlar, psixoloqlar və pedaqoqlar bu məsələyə diqqəti yönəldir, maskulinizasiyadan fərqli olaraq, onun daha çox müşahidə olunduğunu qeyd edirlər.
Müəyyən edilmişdir ki, feminizasiya halları kənd uşaqlarına nisbətən şəhər uşaqlarmda daha çox özünü göstərir. Əsasən qız və ya qadm mühitində böyüyən oğlan uşaqlarında feminizasiya əlamətləri daha geniş müşahidə olunur. Bu cəhətdən müəllimlərin rolu böyükdür,
Oğlan uşaqlarında kişiyə məxsus keyfıyyətlərin əmələ gəlməsi ona görə çətinləşir ki, məktəbdə müəllimlərin əksəriyyəti qadınlardır: onlar təbii ki, uşaqlara öz istəklərindən asılı olmayaraq böyük məmnuniyyətlə qadm keyfiyyətləri -səliqəlilik, risk etməmək, səs salmamaq və s. aşılayırlar.
Ailədə oğlan uşağı çox vaxt anası ilə ünsiyyətdə olur. Gəzintiyə daha çox anası ilə gedir, ev işlərini anasının yaxından köməyilə yerinə yetirir. Bir çox oğlan uşaqları ən yaxşı halda idman oyunlannda tamaşaçı kimi iştirak edir, əslində idmanla məşğul olmurlar. Bəzi ailələrdə oğlan uşaqlarının əzizlənməsi, hər cür qayğıdan azad edilməsi, çətinlikdən uzaqlaşdınlması və s. hallar nəzərə çarpır. Bu oğlanlarda xüsusilə "kişi" xarakterinin formalaşmasına mənfı təsir göstərir.
Beləliklə, oğlanlarm bir çoxu düzgün kişi tərbiyəsi almırlar. Bu tərbiyə üslubunun mənfı psixoloji nəticələri ailə həyatında aydın nəzərə çarpır. Onlar ailədə özlərini çox vaxt kişi kimi apara bilmir, kişi nüfuzu qazana bilmirlər. Əsl qadm belə hallarda, adətən, əzab çəkir. Axı qadın ərinin, sözün həqiqi mənasında, kişi xarakterini, onun ailənin şərəf və ləyaqətini qorumaq əzmini duyanda, özünün və uşaqlannın taleyini ona etibar edir, kişi vüqan və əzəməti ilə fəxr edir...
Uşaqların formalaşmasında ailənin rolu son dərəcə misilsizdir. Aildə uşaq sosial münasibətlərə - ailədaxili münasibətlərə qoşulur, onlarınn vasitəsilə insan, dünya, mənəvi sərvətlər haqqında anlayışlara yiyələnir, cisim və hadisələrə qiymət verməyi, başqa adamlan başa düşməyi, yaşlılara, qadın və kiçiklərə, kiçik uşaqlara hörmət və kömək etməyi, öz nöqsanlarının görməyi öyrənir. Ailədə ata-ana, ata-uşaqlar, ana-uşaqlar, ana-qaynana, bacı-qardaş, bacı-bacı arasmdakı paralel münasibətlər - bunların hamısı böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Uşaqların tərbiyəsi baxımından ailədə kiçik məsələ yoxdur. A.S.Makarenko göstərirdi ki, ata hətta qəzeti necə oxuması ilə uşaqları tərbiyə edir.
Görkəmli pedaqoq valideynlərə müraciətlə deyirdi ki, tərbiyə işinin əsl mahiyyəti heç də sizin uşaqlarla təklikdə söhbət etmənizdən, uşağa müstəqil təsir göstərmənizdən ibarət deyildir, ailənizin, şəxsi və ictimai həyatınızın təşkilindən, uşağın həyatını təşkil etməkdən ibarətdir.
Valideynlər uşaqlara onlaraı yaşma müvafiq tələblər verməli, nəinki həmin tələblərə əməl olunmasına diqqət yetirməli, həm də onlara müstəqillik verməli, ailə problemlərinin müzakirəsinə cəlb etməli, uşaqları narahat edən məsələləri onlarla birlikdə müzakirə etməlidir. Valideynlər bu yola uşaqlarda iradə və xarakterin inkişafı, məsuliyyət hissinin formalaşması üçün şərait yaradır, öz övladlanna əmək adətləri aşılayırlar.
Valideynlərin uşaq və yeniyetmələrlə sosial-siyasi mövzularda söhbətləri də böyük tərbiyə əhəmiyyətə malikdir. Valideynlər uşaqlara ən yaxm adamlardır; uşaqlar, bir qayda olaraq, onlara hamıdan çox inanır, etibar bəsləyirlər. Bir cəhət şübhəsizdir ki, valideynlərlə uşaqlar arasmdakı münasibətlər nə qədər əlverişli olsa, onlann uşaq və yeniyetmələrin şəxsiyyətinin formalaşmasına təsiri bir o qədər möhkəm və səmərəli olar.

II FƏSİL. AİLƏDAXİLİ MÜNASİBƏTLƏRDƏ ORTAYA

ÇIXAN KONFLİKTLƏRİN TƏDQİQİ VƏ ARADAN QALDIRILMASI
YOLLARI

2.1Ailədə konfliktli münasibətlərin yaranma səbəbləri, faktorları və təzahürləri

Ər-arvad münasibətləri kişi ilə qadmm psixologiyasını köklü surətdə dəyişir. Onlar ülfət bağladıqları anlardan özlərini yalnız bir-birilərinə mənsub olduqlarını qəbul edirlər. Ər-arvadda qəribə həssaslıq əmələ gəlməyə başlayır, onlar başqa adamların, hətta öz doğma övladlarının yanında pərdə gözləyir, özlərini ər-arvaddan çox ata-ana kimi aparırlar. Halbuki ər-arvad həyatmm çox mühüm bir sahəsi onların intim münasibətləri ilə bağlıdır. Ailədaxili konfliktlərin bir səbəbi də intim münasibətlərin yerində olmamasıdır. Məhz bu münasibətlər sahəsində ərlə-arvad bir-birini təmin etmədikdə ailədə söz-söhbət, dava-dalaş üçün şərait yaranır, ailə münasibətləri tədricən pozulmağa başlayır, kişi və ya arvad evdən soyuyur, hətta kişinin gözü onun-bunun ocağmda qalır. Bu zaman həkimlər seksual uyğunsuzluqdan danışırlar. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, boşanmaların təxminən 30%- i məhz seksual uyğunsuzluq zəminində baş verir.

Ərlə-arvadm intim həyatma adi məsələ kimi yanaşmaq olmaz. Bu baxımdan iki cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır:
I.Bütün adamlarda yeməyə, yuxuya, soyuqdan, yaxud həddindən artıq istidən qorunmağa və s. tələbat olduğıı kimi, əks cinsə də tələbat var. Bunlar təbiidir. Təbii tələbatların bütün növləri heyvanlar üçün də səciyyəvidir, lakin bir mühüm cəhəti həmişə nəzərə almaq lazımdır: insanın təbii tələbatları özünün psixoloji məzmununa və təmin olunma formalarına görə heyvanlarm təbii tələbatlarından köklü surətdə fərqlənir. Axı insanm tələbatı cəmiyyətdə, konkret tarixi şəraitdə formalaşır və inkişaf edir. Tələbatların məzmunu da, təmin olunma vasitələri də cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənir. Mədəni və mənəvi tələbatlar formalaşdıqca, təbii tələbatlar da insaniləşir, daha çox mənəvi estetik məzmun kəsb edir.
Il.Seksual tələbat insanın təbii tələbatları içərisində xüsusi yer tutur. Bu isə təsadüfi deyildir. İnsanın cinsi həyatı onun başqa bioloji funksiyalarından fərqli olaraq məhz başqa adama münasibət sahəsi ilə bağlıdır. İki adamm -kişi və qadmm, ər-arvadın münasibəti isə sosial münasibət məsələsidir. Ailənin intim aləmi ər-arvada insan münasibətlərini özünəməxsus hərarətini bəxş edir. Bu münasibətlər qarşılıqlı məhəbət əsaslananda daha da gözəlləşir, insan ünsiyyətinin fərəhli anlarına çevrilir. Əks halda isə cəhənnəm əzabma və əsl işgəncəyə bənzəyir. Gün keçdikcə münasibətlər dözülməz həddə çatır. Görkəmli mütəfəkkirlər apardıqları tədqiqatlardan belə bir nəticəyə gəlmişdilər ki, intim münasibətlərdə qadının rolu əvəzsizdir və ər-arvad münasibətində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qadm özünü qadın gözəlliyini, cazibəsini, zərifliyini qoruyub saxlamalıdır. Yaşı, peşə sahəsi, təhsil səviyyəsi çərçivəsində səliqə-sahmanlı, sığal-tumarlı olmalıdır. İntim münasibətlərin nəcibləşdirilməsi də qadının davranış və rəftarı ilə bilavasitə bağlıdır.
Ər-arvadın intim həyatı əslində onların ömür-gün yolunun bütün çalarlarını özündə əks etdirir. Kişilər həmişə öz həyat yoldaşlarından mehribanlıq və zərif rəftar gözləyirlər. Halbuki, onların öz həyat yoldaşlarım qiymətləndirə bilmək və sevmək bacarığı ailənin intim həyatı üçün olduqca zəruridir. Qadmm öz gözəlliyini qoruyub saxlaması da elə ərin qayğı və mehribanlığından bilavasitə asılıdır.
Ailənin intim aləmində fızioloji və psixoloji çalarlar özünəməxsus şəkildə birləşir. Ər-arvadm bir şəxsiyyət kimi xüsusiyyətləri onlarm qarşılıqlı münasibətlərinin məhz psixoloji çalarlarında əks olunur; Onlar bu anlarda bir-birilərinə nə qədər yaxın olduqlarını dərk edir, bir yerdə özlərini əsl mənada xoşbəxt hiss edirlər. Əks halda isə ailənin təməli sarsılmağa, münasibətlər korlanmağa, onlar bir-birilərindən uzaqlaşmağa başlayırlar.
Əgər ər-arvadlar aralarındakı kövrək, ülvi, saf və təmiz hissləri ömürləri boyu qoruyub saxlaya bilsələr, evdə ailə münasibətlərinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır.
Ailədə müxtəlif səbəblərdən baş verən konfliktli situasiyaların düzgün həll edilməsinə fikir yönəltmədikcə, gün keçdikcə evlilik daha da mənfi nöqtəyə yönələn təhlükə siqnalına çevrilir. Konflikt zamam baş verən qarşıdurmalarda kişinin və ya qadının arasında davamlı bir güc mübarizəsi yaşandığı görülür, ya da birinin digərinə (ümumiyyətlə, qadın ərinə) tamamilə boyun əymək məcburiyyətində qalır. Evliliyin nəslin davamı, qadın və kişinin bir-birilərini tamamlayaraq yetkinləşmələri, iffətlərini qorumaları, sağlam bir cəmiyyət həyatının təşəkkülü kimi hikmətlərə görə Allahın lütf etdiyi bir xeyir olduğu unudulur.Ailə mühitinə sevgisizlik və anlayışsızlıq hakimdir. Nə axşam evə yorğun-arğın gələn ər arvadından gülərüzlü bir qarşılama görər, nə də qadın səylərinə qarşılıq olaraq ərindən bir təqdir və təşəkkür cümləsi eşidər. Ailə mühitinə sevgi və anlayışdan çox, güclü olan kişinin və ya qadının digərini davamlı izləmə, yoxlama aitında tutmağa çalışması öz damğasını vurur. Ər və arvad bir-birilərindən edə bildikləri qədərini deyil, ən mükəmməlini istəyirlər. Təməldə ailə fərdləri arasında özünü təsdiqləmə və qarşı tərəfi qəbul etmə böhram yaşanır. Edilənin tədqir edilməsi yerinə, davamlı olaraq "olması lazım olan " sözləri işlədilir. Buna görə də əksər davranışlar saxtadır, qarşı tərəfin bəyənməsi üçün edilir. Bu tərz mükəmməlliyyətçilik nəticəsində ailə fərdləri özlərini olduqlan halı ilə heç bir dəyərlərinin olmadığını, özünün düşüncə və davranışlarının əhəmiyyətsiz olduğu hissinə qapılırlar. Yaşanan hadisələr çox vaxt olduğu kimi qəbul edilmədiyindən həmişə günahlandırma mövqeyi tutulur. Beləcə tamamilə xaricdən asılı, öz iç dünyası ilə qopuq, robot kimi yaşayan bir ailə tipi formalaşır.
İncikliklər, küskünlüklər və problemlər ifadə edilə bilmədiyindən və həllsiz şəkildə davam etdirildiyindən ailə fərdləri bir-birilərini anlamaz, bir-birilərinə anlayış göstərməz.
Nəhayət, ərlə arvad arasında bir-birinə inam, etibar əslində yoxa çıxır. Guya bunlar var kimi görünsə də, təməldə etibarsızlıq vardır. Konfliktlər həllsiz qaldığı üçün evlilik də yavaş-yavaş bədbəxt və ümidsiz bir məcraya doğru süründürülür. Çox vaxt belə münasibətlərdə kişinin qadına zor tətbiq etməyinə də rast gəlinir. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, fiziki zor tətbiq etməyə müraciət edən kişilərin əksəriyyəti bunu əsasən öz ailələrində görüb, götürüb və bu davranışları modelləşdiriblər.
Unutmayaq ki, ən böyük nümunəmiz sevimli Peyğəmbərimiz də həyatı boyunca heç bir qadınına əl qaldırmamışdır. Bu onun qadınları ilə problemi olmadığmdan deyil, problemi bu şəkildə həll etməyə çalışmamasındandır. Konfliktlər ciddi ölçüyə çatanda isə həyat yoldaşından bir və ya bir neçə gün uzaq dayanmış, amma heç bir zaman zor tətbiq etməmişdir. Çünki o hesab edirdi ki, zor tətbiq etmə xüsusilə bir kişi üçün acizlik, zəiflik və uduzma hesab edilir.
Cəmiyyətin ən kiçik vahidi olan ailə, insanların bəslənmə və baxım ehtiyaclarını qarşılayan, güvən duyğusu verən, bədən və ağıl sağlamlığını qoruyan və inkişaf etdirən, bəzənsə hər növ şiddətin bəsləndiyi, zorakılığını tətbiq olunduğu tək mərkəzdir. Bunu da unutmaq lazım deyil ki, ailə canlı bir təsisatdır. O da dialektika qanunlarma tabedir. Bu mənada da söhbət heç də ailədə münaqişənin olub-olmaması haqqmda getmir. Əslində münaqişəsiz ailə yoxdur və ola da bilməz.
Ailə qurmaq yalnız nigah bağlamaq, toy eləmək, yeni evə köçmək deyil. Ailə qurmaq -oğlanın da, qizin da həyatmda tamamilə yeni bir əlaqə formasının, məsuliyyətin yaranması deməkdir. Ailə qarşısında məsuliyyət hiss etmək əsl kişilik əlamətidir. Bu məsuliyyət hissi ərdən tələb edir ki, o yalnız özü üçün deyil, ailə üçün də yaşasın, həyatın şirinliklərindən təkbaşma deyil, ailəsi ilə birlikdə bəhrələnsin.
Təəssüf ki, bu məsuliyyət hissini tərsinə başa düşən, öz kişilik hüququndan sui-istifadə edən cavan ərlər də az deyil. Onlar ailədə mənəm-mənəmlik etməyi ailəyə başçılıq etmək başa düşür və bu hərəkətləri ilə öz arvadlarının mənliyinə toxunur, onları hörmətdən salırlar. Kişi gərək sevdiyi arvadın şərəfini və mənliyini qorusun, onun qadınlıq ləyaqətini yüksək tutsun.
Həyat yoldaşları "ər və arvad" yaşanan qarşıdurmaların təməlində, hər şeydən əvvəl, evlilik kimi 1 təcrübənin ilk dəfə yaşanır olması gəlir. Hər 2 tərəfdə, illər ili adət etdiyi yaşantılarını dəyişərək yeni 1 həyata addım atmışlar. Üstəlik, "ailə" adlı verilən bu yeni mühit, bütün məsuliyyətləri ilə birlikdə, təməli meydana gətirmək, ailə evinə kərpicləri bir-bir özləri qoymaq vəziyyətindədir. Bu vəziyyət istər istəməz, gənc ailə üzərində ciddi 1 yük meydana gətirir. Dahası, hələ bir-biriylə əlaqədar olaraq "tanıma" müddətləri də tam bitməmişdir. Həyat yoldaşları, evliliklərini möhkəm bir təmələ oturtmaq üçün bir-birilərini yaxşıca tanımaq və bir-birilərini tam mənasıyla güvənmək ehtiyacı hiss edərlər. Bu müddətdə, cütlük evlilik əvvəli bir-biriləri haqqında zehinlərində daşıdığı düşüncələrdə ciddi dəyişikliklər ola bilər.
Ətrafımızda tez-tez eşitdiyimiz kimi ,"Mən səni belə tanımırdım", şikayətlənmələri bu dövrün tipik xüsusiyyətlərindəndir.
Ailələrdə konfliktli vəziyyətin yaranma səbəblərinə: iqtisadi problemlərdən, cütlüyün ailələriylə əlaqələrinə, ünsiyyət formalarmdan, evdə qərarlarm necə almacağma, cütlüyün birincininmi yoxsa ikincinin birdənmi işləyəcəyi, ev işlərində əmək bölgüsünün necə ediləcəyinə, bazarlığın kimin edəcəyinə, diş pastasının ortadanmı yoxsa ucdanmı sıxıldığına qədər ..... xeyli çox mövzunu misal göstərə bilərik. Evliliyin ilk 1-2 ili, bu problemlərin nisbətən sabit bir həllə qanşdırılmağa cəhd göstərildiyi ildir. Cütlüyün anlayış səviyyələri və yetkinlik səviyyəsindən asılı olaraq bu müddət uzanıb qısala bilər.
Ailə söz-söhbətsiz olmaz. İnsanlar nə qədər bir-birini sevsələr də, nə qədər bir-birilərinə yaxm və yekdil olsalar da, onlar bir-birini təkrar edə bilməzlər, eyni cür sevib, eyni cür düşünə bilməzlər. Demək xasiyyət müxtəlifliyi olan yerdə fikir və hərəkət müxtəlifliyi də ola bilər. Bu isə müəyyən söz-söhbətə, narazılığa səbəb ola bilər və olur da. Vay o gündən ki, bu kiçik narazılıqları ailənin xeyrinə həll edə bilməyəsən, bax ondan qorxmaq lazımdır. O ailələr xoşbəxt olur ki, ərlə arvad bir-birinə güzəştə gedə bilir, biri od olanda o biri su olur. Çünki ailə səadəti təkcə sevgi, məhəbbət üzərində qurulmur, qarşıhqlı anlaşma, çətinliyə dözüm, qohum-əqrabanı yola vermək, səbirli olmaq ailənin xoşbəxtliyini təmin edən əsas şərtlərdəndir.
Bir çox hallarda ailədə münaqişəli vəziyyət yaranır, bəzən isə adi küsüşmə, deyişmə, ağızlaşma və s. Nəticəsində ailə ixtilafları həddini aşıb daha kəskin səciyyə daşıyır.
Ailə münaqişələri mənbəyinə, məzmununa və formasına görə müxtəlifdir. Aila həyatmda onlardan bəzilərinə, xüsusilə:
1) ər-arvadın tələbatlarının, o cümlədən seksual tələbatlarının təmin olunmaması əsasında əmələ gələn;
2) onlarm tərbiyəsi, xüsusilə xarakteri və mənəvi inkişafı ilə bağlı olan;
3) ər-arvadın özlərinin qarşılıqlı hüquq və vəzifələrindən, ailədə əmək bölgüsündən, uşaqlara göstərilən qulluqdan narazı olması əsasında əmələ gələn münaqişələrə daha çox təsadüf olunur.
Ailə münaqişələrinin ən başlıca səbəbi uzun müddət maddi səbəblərlə (ailənin təmin olunması, pulun xərclənməsi, mənzil problemi və s.) bağlı olmuşdur. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı, xüsusilə istər ərin, istərsə arvadm təhsil - peşə səviyyəsinin yüksəlməsi, tələbat sahəsinin zənginləşməsi və s. Nəticəsində başlamışdır. Bu cəhət ailə münaqişələrində bütün aydmlığı ilə özünü göstərir.
Münaqişələrin əmələ gəlməsində mənəvi-psixoloji səbəblərin rolu gündən-günə artır.
Ər-arvadm mübahisəsini, dava-dalaşmı özünəməxsus döyüşə bənzədən sosioloqlar düzgün olaraq qeyd edirlər ki, bu döyüşdə qalib yoxdur, ola da bilməz, ancaq məğlub olan vardır. Onlar dalaşa-dalaşa qohumlarm yanında, ən başlıcası uşaqların yanında hörmətdən düşürlər. Bu o deməkdir ki, mənəvi cəhətdən ər də, arvad da məğlubiyyətə uğrayır.
Boşanmaların bir qismi ər-arvad vəfasızlığı (xəyanəti) nəticəsində baş verir. Yalnız şüurlu, bilərəkdən atılmış addımdan başqa hər şeyi-səhvi, diqqətsizliyi, düşüncəsiz hərəkəti, hətta təsadüfi məğlub olmanı da bağışlamaq mümkündür. Bəşəriyyət bu hissə qarşı nə üçün belə barışmazdır? Cavabı aydmdır: insanlarm bir-birinə inamı olmadan birgə iş, fəaliyyət mümkün deyildir. Xəyanət, yeri gələndə, hətta bir xalqın taleyini belə həll edir. Qonşunun qonşuya xəyanəti də çətin bağışlana bilər. Ailə içərisindəki xəyanət isə daha dəhşətlidir. Ona görə də bu dünyaya göz açan gündən uşaqlara xəyanət hissi yad olmalıdır.
Azərbaycanlı ailələr üçün ər-arvadın sərxoşluğa qurşanması da səciyyəvi hal deyildir. Papiros çəkməyə və içməyə meylə xüsusən qadmlar arasmda çox nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Lakin bəzi kişilərin içkiyə həddindən artıq aludəçiliyi nəticəsində ailə dağılır. Bu zaman boşanmanın təşəbbüsçüsü, adətən, qadınlar olurlar. Onlar sərxoşluq kimi bir bəlanı ailə həyatı, uşaqların tərbiyəsi üçün normal şəraitlə bir araya sığmaz sanırlar.
Ailədə ər-arvad arasında ixtilaf doğuran səbəblərdən biri qısqanclıqdır. Həyatda elə şəxslər vardır ki, onlar təbiətən qısqancdırlar. Bəzən bu hiss belələrində heç bir əsas olmadan baş qaldırır və bunun üçün müəyyən bəhanə də lazım olmur. Səbəb onun daxili aləmində, təbiətindədir. Qısqanclıq üç şəkildə özünü büruzə verir: a) kişi və ya qadın azca qısqanır, sonra yamldığını başa düşüb peşmançılıq hissi keçirir, zəifliyinə təəssüflənir; b) kişi və qadın son dərəcə özündən çıxır, danışığma, hərəkətinə hədd qoymur; ) kişi və qadın yalnız özünə təsəlli verməklə kifayətlənir.
Ərin öz arvadına inanması və bunu nəinki ona, habelə uşaqlara, qohumlara, tanışlara, qonşulara və başqalarına hiss etdirməsi ailə faciəsidir.
Dramaturq Sabit Rəhmanm «Əliqulu evlənir» komediyasmda bu məsələ qoyulmuşdur. Rövşən Nazlıya : «..Sənin yad bir kişi ilə gülümsəyərək, bir dəfə danışmağın aylarla mənim yuxumu qaçırdır. Sən özünə bəzək - düzək verib gündə bir cür saçmı darayanda, mənə şübhədən saşımı yoluram ...»
Yasəmən : «gözəl arvada əri qısqanar da» - deyəndə Nazlı ona haqlı etiraz edir: «Bir balaca qısqanmaq olar, sözüm yoxdur, məzə üçün. Yoxsa Rövşən kimi dəlilik eləmək? Mənə bir məktub gəlmişdi, nə bilim hansı axmaq yazmışdı? Belə gözəlsən, belə qəşəngsən ... İmza da qoymuşdu... Ə. Özündən çıxmadı? İdarədə Əhməd adlı bir oğlan var idi, düşdü onun üstünə. Xəcalətdən ayrı bir yerdə işə girdim. Orada da müdirin adı Əbdül imiş, dedi: yəqin qabaqcadan sözləşmişdiniz. Qərəz məni addım-addım təqib eləyirdi. Su içirdim, su satanla savaşırdı ki, niyə mənim arvadunm üzünə baxdm? Paltar tikdirirdim, dərzini hədələyirdi. Hətta cansız şeylərə, şkafa, divara, otağa da məni qısqanırdı».
Qadm qısqanclığı bəzən daha iftar formalarda özünü göstərir. Fırıldaqçı falçılara inanan, evindən soyumuş əri üçün «cadu etdirən», «məhəbbət duası» yazdıran qadınlar hələ də aramızda vardır. Kişinin ciblərini axtaran, telefon nömrələrindən şübhələnən və telefon söhbətlərinə qıılaq asan, tanış qadmlarm söz-söhbətinə inanıb evdə dava-dalaş salan qadın, özünə hörmət etmədiyini düşünürmü? O, bu yolla özünü tanışların, qohumların, uşaqlarınm yanında yalnız gözdən salır.
Hər bir ailə özünün psixoloji xüsusiyyətlərinə və s. Görə başqalarından fərqlənir. Bundan asılı olaraq eyni bir maddi və ya mənəvi-psixoloji səbəb müxtəlif ailələrin həyatında eyni şəkildə özünü göstərmir.
Ailə münaqişə şəraitini necə aradan qaldırmaq olar?
Mütəxəssislərin fikrincə, bunun üçün ilk növbədə ər-arvad münasibətləri mədəniyyətini, nigah mədəniyyətini, bir sözlə, ailə mədəniyyətini yüksəltmək lazımdır.
Ailə mədəniyyəti çox geniş anlayışdır. Hər bir gənc aydın dərk etməlidir ki, ailə mədəniyyəti bir-birinə hörmətdən, səmimi münasibətdən, qarşılıqlı etimaddan, bir-birinin qayğısına qalmağı bacarmaqdan, fikir və hissləri qarşıhqh etimad tərzində bölüşdürmək, yeri gələndə, birini digərinə qarşılıqlı güzəştə getməyindən, ağıllı, təmkinli yaşayışdan yaranır. Ailə müdəniyyətində böyük-kiçik məsələ yoxdur... Özlüyündə kiçik sayılan məsələni böyütmək, ciddi münaqişə səviyyəsinə çatdırmaq, yaxud böyük münaqişələri səbr və təmkinlə həll etmək mümkündür. Buna görə cavanlar öz ailələrinin tamlığını qoruyub saxlamaq üçün ilk növbədə cəmiyyət qarşısında cıddı məsuliyyət daşıdıqlarmı dərk etməlidirlər. Çünki nigahm əsasını məhəbbət hissi ilə borc və məsuliyyət hisslərinin vəhdəti təşkil edir.
Münaqişə ər-arvad həyatının dramasını ifadə edir, lakin o, ailə faciəsinə çevrilməməlidir. Bunun üçün ailə mədəniyyətinin tələblərinə əməl etmək lazımdır. Onların ən sadələri aşağıdakılardan ibarətdir: vuruşub barışmaqdansa, artıq-əksik danışıb bir-birini təhqir edəndən sonra mübahisəni kəsməkdənsə, necə deyərlər, «başını yarıb ətəyinə qoz tökməkdənsə», münaqişəyə başlamamaq daha asandır.
Uşaqların yanında mübahisə açmamaq, açıq söhbət üçün münasib vaxt tapmaq, səmimi olmaq, həyat yoldaşının etiraz və iradlarını diqqətlə qulaq asmaq, onun bütün «dəlil-sübutlarını» aydınlaşdırmaq, mübahisəli məsələləri ağıllı surətdə həll etmək, həmişə xeyirxah mövqe tutmaq vacibdir. Bugün sosioloqlar və psixoloqlar ailə ixtilafları məsələlərindən danışarkən diqqətli hətta «küsmək (dalaşmaq) mədəniyyətinin» əhəmiyyətinə cəlb edirlər.
Ailədə baş vermiş xırda məsələləri unutmaq, yaddan çıxarmaq zəruridir. Münaqişə baş verdikdə, çalışmaq lazımdır ki, ər-arvad bir-birinə həyat yoldaşı, övladının atası və anası kimi hörmət etsin, insanlıq ləyaqəti və nüfuzu ilə hesablaşması, xırdalanıb kiçilməsin, həmişə cəmiyyətin, ailənin və uşaqların mənafeyini nəzərə alsm. Bu, əsl insan hünəridir.
Barışmağı öyrənmək lazımdır. Onun da öz vaxtı vardır. Bunun üçün küsüb bir tərəfə oturmaq deyil, ailənin ümumi qayğılarına qoşulmaq. Bəzi sözləri uşağm adından demək (oğlum, indi anan çay dəmləyəcək, içerik), özünün günahkar olduğunu birinci etiraf etməyə çalışmaq, bir neçə gündən sonra narazılığın köklərini sakit şəraitdə araşdırmaq lazımdır.
Ər,yaxud arvad mübahisəli məsələləri aydmlaşdırarkən səsini yüksəltməməli, əksinə, ixtilaf dərinləşdikcə sözünü sakit, yumşaq və nəzakətlə çatdırmalıdır.
Münaqişə dairəsini genişləndirməmək məsləhətdir. Ər-arvad «dərdini» dost və tanışlarına, rəfiqələrinə, qohumlarına mümkün qədər danışmamalıdır.Ancaq zəruri hallarda məsləhət üçün onlara müraciət etmək olar.Bəzi qadınlar və kişilər evin bütün söz-söhbətini müxtəlif ünvanlara aparır, öz həyat yoldaşım və ya qaynanasını ələ salır, onlar haqqında pis sözlər danışırlar. Atalar deyiblər ki, yoldaşmı göstər, deyim sən kimsən? Bu sözlərdə böyük hikmət gizlənmişdir. Başqalarmm yanında öz qadının uşaqların anasını pisləyən ər əslində özünün kimliyini göstərir. Eləcə də qadın «Ailə insana nə üçün lazımdır?» - sualının mənasını qəribə də görünsə, bizə aydındır. Ailə xoşbəxt olmaq və uşaqlar tərbiyə etmək üçündür.
Ailəsiz xoşbəxtlik yoxdur, ola da bilməz. Statistika çox maraqlı bir qanunauyğunluq müəyyən etmişdir. Evli kişilər və qadınlar subaylara nisbətən daha çox yaşayır, az xəstələnirlər. Məsələn, 35-44 yaşlarında evli kişilərə nisbətən subaylar arasında ölənlərin miqdarı 2,5 , dul kişilər arasmda 3,2 , boşanmış kişilər arasmda 2,8 dəfə çoxdur. Həmin yaş dövründə evli qadmlara nisbətən subay qadınlar içərisində ölənlərin miqdarı təxminən 2, dul qadınlar içərisində 1,8 dəfə, boşanmış qadınlar içərisində 1,9 dəfə çoxdur.
Ailədə əlverişli psixoloji iqlim öz- özünə gəlmir. O, cəmiyyət qarşısında, ailəsi - həyat yoldaşı və uşaqları qarşısında məsuliyyət və borcunu düzgün başa düşən ağıllı, həssas ər və arvadın, ata və ananın gündəlik səyi ilə yaranır. Bu baxımdan onlar öz ailə dramının nəinki müəllifləri, həm də aktyorlarıdır. Ər və arvad, ata və ana özlərinin müdrik və nəcib insan olduqlarını bu ailə rolları vasitəsilə göstərməlidirlər.
Gəlin-qayınana münasibətləri ailə həyatı, xüsusən də əksər Azərbaycan ailələri üçün böyük aktuallıq kəsb edir.Bu münasibətlər ilk baxışda sadə görünsə də, əslində çox mürəkkəb, yozulmaz və təhlili çətin bir məsələdir.
Ailənin mənəvi həyatında qaynana və qaymata, bəy və gəlinin digər qohumları mühüm rol oynayır. Onlar nəinki ər və arvadın münasibətlərində rol oynayır, hətta ər-arvad münaqişəsinə də təsir göstərirlər. Bəzən elə olur ki, gənc ailənin taleyində əhəmiyyətli dərəcədə dönüş yaradırlar.
Ətrafımızda oğlunu evləndirən, qızmı ərə verən, övlad toyuna həvəslə hazırlaşan gələcək qaynanaların şadlığını, fərəhini çox görmüşük. Qayınata da sevinir, ancaq təmkinli görünməyə çalışır. Demək, hamı -qayınata da, qayınana da, gəlin də, bəy də bu günü gözləyirmiş. Nəhayət hamının arzusu yerinə yetir. Toy olıır. Toy bitdikdən sonra isə həyatın adi, toysuz günləri başlayır. Toylar bir-birinə bənzəsə də , ailələrin toysuz günləri bir-birinə heç də bənzəmir. Ailə içərisində yeni ailə yaranır. Bayaqdan yalnız anaya məxsııs olan oğul, indi eyni zamanda gəlinə də məxsus olur. Bayaqdan yalnız anasını sevən oğul, indi gənc arvadını da sevməli olur. Bayaqdan oğul məhəbbətini şəriksiz qəbul etməyə alışmış ana gəlinin bu məhəbbətə şərik çıxmasına dözə biləcəkmi?
Bu münasibətlərin uğurlu həlli ailənin bütün üzvlərindən böyük zəhmət , səy , dözüm , qarşılıqlı hörmət və səbirli olmağı tələb edir. Çünki ailə həyatı əsl diplomatiya məktəbidir, sözün yaxşı mənasında incə siyasət məktəbidir. Bu məktəbin dərsləri çətinliklə 2.3 Ailədaxili konfliktlərin uşaq tərbiyyəsinə təsiri və rolu.
Ailə ərlə arvadın ittifaqından başlasa da, onun əsasını, məzmununu övladlar və onların tərbiyəsi təşkil edir. Bir-birini sevən iki adamm qovuşması böyük xoşbəxtlikdir, lakin bu hələ tam ailə deyil. Tam ailə övladlar meydana gələndən sonra başlayır.
Uşaq ailənin ab-havasını dəyişir. Uşaq ajləyə sevinc və həyəcan gətirir, rahatlıq və narahatlıq gətirir. İndiyədək yalnız bir-birini sevən, bir-birinin qayğısı ilə məşğul olanların sevgisi indi tamam yeni bir istiqamətə yönəlməli olur. İndi kişi üçün qadın yalnız arvad deyil, eyni zamanda onun övladlarının anasıdır. İndi qadm üçün kişi yalnız ər deyil ,eyni zamanda onun əziz balalarmm atasıdır. Ər-arvad münasibətləri hiss edilmədən dəyişir, yeni məzmun, yeni keyfiyyət kəsb edir. Özlərini psixoloji , mənəvi və fıziki cəhətdən valideyn olmağa hazırlayan ər-arvad uşaq meydana gələndə çaşbaş olmur, bir sıra çətinlikləri səbirlə dəf edə bilirlər.
Gənc nəslin tərbiyəsi ailənin başlıca funksiyalarmdan biridir, valideynlərin isə ən mühüm vəzifələrindəndir. Uşaqların tərbiyəsində ailə münasibətlərinin roluna xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ailədə böyüməklə olan nəslin tərbiyə edilməsi prosesində də valideynlərin istifadə etdikləri ən yetişdirmək isə ən müqqədd, ən böyük ,ən çətin və həyat boyu davam etdirilməsi lazım olan ən mühüm, ən əhəmiyyətli sənətdir.İngilis və Amerikali elm adamlarinin apardiqlari tədqiqatlara görə,konkliktli ailədə böyüyən uşaqlarin zəkasi normal şəraitdə, normal ailədə böyüyən uşaqlarin zəka səviyyəsindan 8 bal aşaği olduğu ortaya çixmişdir. Mütəxəsislər zəka səviyyəsindəki 8 balliq fərqin ,bir uşağin yaşidlarindan boyca 6 santimetr qisa olmasina gətirib çixardiğini bildirmişlər. Tədqiqatçilar konfiliktli ailədə böyüyən uşaqlarda stressin artdiğini, bunun da beynin inkişafma mənfı təsir etdiyini qeyd etmişlər.
Konfliktli ailələrdə böyüyən uşaqlarin mənəvi zorakiliğa məruz qalmasini gizlədən "Mənim uşağinı mənim əşyamdir" şüari altinda gedən qovğalar xüsusi bir mövzudur. Əksər halda o Ciddi tərbiyə pərdəsi altinda gizlədilir. Onım psixoloji kökləri isə həmin şeylərdir: belə valideynlər insanı dəyərlərini hiss etmirlər bunlarda uşaqların üzərində tamamlanır. Təcrübə sübut edir ki, ərlə - arvad boşanmaya yaxın, hələ ondanda əvvəl, demək olar ki, bir - birinə yaxın insanlar deyillər. Onların hər biri özünü tənha və dağıdılmış həyatlarını yaşayırlar. Belə ailələrdə ən böyük zərbəni uşaqlar alır. Belə ailələr də uşaq emosional oyanıqlı, şıltaq, əsəbi, ağlağan, qorxaq, əksərən - aqresiv, nevroz, səbirsiz olurlar. Valideynlər öz ailələrindəki həqiqi vəziyyəti gizlətməməli və boşanmaq qərarma gələndə belə uşaqları məlumatlandırmalıdırlar. Çünki belə hallar gizlədildikdə uşaqlar bunu hiss edir o da uşağa ağır gəlir, daha ağırı isə valideynlərin onu ailədaxili həyatın uzaqlaşdırmasıdır, guya ki, bunların ona dəxli yoxdur. Bəzən valideynlər maskalanır, rola girirlər. Uşaqlar bunu sezdikdə bu, ona daha pis təsir edir. Boşanma halları meydana gəldikdə belə valideynlər ilk növbədə uşaqlara bildirməlidirlər ki, onlarm ayrı - ayrı yerlərdə yaşamalarına baxmayaraq, onların hər ikisi uşaqlarını sevir, uşaqlar onların hər ikisinə məxsus olmaqla davam edir. Demək olar ki, əksər hallarda hər iki valideyn boşanmada öznü deyil, digərini günahlandırır. Digər valideynin pis olmasına uşaqlarını əmin edən valideynlər ən böyük səhvə yol vermiş olurlar. Uşaqlar üçün valideynlərinin pis olmasına əminlik ən böyük faciədir.
Konfliktli ailədə böyüyən uşaqların aldığı psixoloji zərbə gələcək həyatında əvəzsiz rol oynayır. Belə uşaqlar yaşadıqlarına nisbətən öznəinamsız, qorxaq, əsəbi, aqressiv, nevroz olur. Onlar öznügünahlandırmaya və öznəqapanmaya, depresiyaya meylli olurlar.

2.2. Эянъ аилялярдя сосиал конфликтлярин аиля-никащ мцнасибятляриня

тясиринин експериментал тядгиги

Эянъ аилялярдя сосиал конфликтлярин аиля-никащ мцнасибятляриня тясирин мцяййянляшдирмяк цчцн илк нювбядя нikah və boşanmalar haqqında мясялялярин ганун тяряфиндян тянзимялян проблемлярини диггят мяркязиня эятирмяк зяруридир.

Мялумдур ки, нikah və boşanmalar haqqında məlumatlar Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat şöbələri tərəfindən tərtib edilən nikahın bağlanması və pozulması haqqında müvafiq aktlarda olan məlumatların statistik cəhətdən işlənib hazırlanması nəticəsində əldə edilir. Azərbaycanda ailə qurmaq üçün qanunla müəyyənləşdirilmiş minimum yaş həddi kişilərdə 18, qadınlarda isə 17 yaşdır. Nikah tarixi Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat şöbələri tərəfindən qeydiyyatdan keçmə tarixi hesab edilir. Nikahın pozulması qeydiyyatdan keçirildiyi andan pozulmuş hesab edilir.
Nikah - kişi və qadının bir-birinə və uşaqlara qarşı hüquq və vəzifələrini müəyyənləşdirən münasibət formasıdır. Ər və arvad arasında hüquqi münasibət, onların nikahlarının Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat şöbələrində qeyd etdirilməsidir.
Əhalinin təbii hərəkətinin cari statistikası yalnız hüquqi cəhətdən qeyd olunmuş nikahları nəzərə alır. Əhalinin siyahıyaalınmasında isə rəsmi qeydə alınıb-alınmamasından asılı olmayaraq, faktiki nikahda olanlarda hesaba alınır.
Nikahın ümumi əmsalı – qeydə alınmış nikahların sayının əhalinin orta illik sayına olan nisbətidir, əhalinin hər 1000 nəfərinə уйьун hesablanır.
Boşanma (nikahın pozulması) – birlikdə yaşayan ər-arvadın nikahlarının son hüquqi ləğvi tərəflərə təkrar nikaha daxil olmaq hüququ verir. Nikahın pozulma faktı Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat şöbələrində qeydiyyata alındıqdan sonra pozulmuş hesab olunur.
Boşanmanın ümumi əmsalı – göstərilən dövr ərzində boşanma saylarının həmin dövr ərzində əhalinin orta illik sayına nisbətidir. Əhalinin hər 1000 nəfərinə уйьун hesablanır.
Бildiyimiz kimi müasir dövrdə boşanmaların sayı artmaqda davam edir. Хцсусилядя эянъ аилялярдя бu prosesi və boşanmaya gətirib çıxaran səbəbləri aydınlaşdırmaq üçün бир сыра мягамлара диггят йериряк.
Tədqiqatçılar эянъ аилярядя boşanmalara və ailənin dağılmasına gətirib çıxaran сосиал кофликтляри 3 qrupa ayırmağı məqsədəuyğun hesab edirlər:
1) Maddi – məişət problemləri;
2) Şəxsi münaqişələr;
3) Xarici təsirlər.
Maddi-məişət problemləri ailənin yaşayış tərzi ilə bağlı meydana çıxan müxtəlif çətinlikləri özündə əks etdirir. Yaşayış şəraitinin ağırlığı, tərəf müqabillərindən birinin ailə təsərrüfatını idarə etmək istəməməsi və ya bunu bacarmaması, maddi təminatın olmaması və digər müvafiq problemlər ailələrin dağılmasına səbəb olan mənfi amillərdən sayılır. Belə problemlərin davamlı xarakter alması ağır maddi-mənəvi sıxıntılar doğurur.
Bu vəziyyət son nəticədə ailədə ciddi fikir ayrılığının və kəskin münaqişələrin yaranmasına, ailənin ciddi böhran yaşamasına səbəb olur. Bəziləri bu böhrandan çıxış yolu taparaq ailə həyatını məcrasına qaytarmağa nail olsalar da, digərləri- öz həyat yoldaşından ayrılmağı üstün tuturlar.
Bir çox hallarda şəxsi münaqişələr də ailələrin dağılmasında həlledici təsirə malik olur. Öncə qeyd edildiyi kimi, ilkin sevgi hissinin itirilməsi, həyata fərqli baxışlar, kobudluq, qısqanclıq, şübhələr, inamsızlıq zəminində yaranan şəxsi ziddiyyətlər ailə həyatına olduqca mənfi təsir göstərir. Kobudluq, saymamazlıq və hörmətsizlik sadalanan amillər sırasında aparıcı yer tutur. Və bu amillər də nəticədə ailədə qarşılıqlı laqeydliyə, yadlaşmaya gətirib çıxarır.
Qadınlar, adətən, həyat yoldaşları ailəyə soyuq yanaşdıqda, içkiyə qurşandıqda, narkotik vasitələrə aludə olduqda, bu və ya digər səbəblərdən ailə məsuliyyətini daşımaq iqtidarında olmadıqda boşanmaya əl atırlar. Belə hallarda qadının ailədə zorakılığa məruz qalması, şəxsi ləyaqət hissinin tərəf müqabili tərəfindən alçaldılması onu bu addımı atmağa vadar edir.
Kişilərin qadınların kobud və məsuliyyətsiz davranışına münasibəti isə tamam fərqli məzmuna malikdir. Hər bir kişi bunu özünə qarşı olan hörmətsizlik, inamsızlıq, saymazlıq kimi dəyərləndirir. Burada xarakterlərin toqquşması amili də özünəməxsus rol oynayır. Bu amil kişilər üçün daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, xarakterlərindən asıllı olmayaraq, ailədə tərəf müqabilinin onunla hesablaşması hər bir kişi üçün başlıca şərtdir.
Эянъ аilənin dağılmasına təsir edən xarici amillərə gəldikdə, burada xəyanət, tərəf müqabillərindən birinin həyat yoldaşına emosional-hissi münasibətinin dəyişməsi və ya yeni ailə qurmaq təşəbbüsü, valideynlərin, bir sıra kənar şəxslərin ailə həyatına müdaxilə etməsi xüsusi yer tutur.
Bir qayda olaraq, tərəf müqabillərindən birinin öz həyat yoldaşına xəyanət etməsi onların münasibətlərində olan natamamlığı, gizli yadlaşma meylini aşkara çıxarır. Тядгигатчылар эянъ аилядя xəyanətin laqeydlik, inciklik və peşmançılıq hissini qüvvətləndirdiyini xüsusi vurğulayırlar. Ailədə xəyanətə uğrayanlar gec-tez bundan xəbər tuturlar və bu zaman dərin emosional-psixoloji sarsıntı keçirirlər. Istər qadının, istərsə də kişinin xəyanəti ailədə dərin böhrana, qarşılıqlı inam hissinin itməsinə, ailənin dağılmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmasına səbəb olur.
Bütövlükdə valideynlərin gənclərin ailə həyatına bəzən kobud müdaxiləsi çox zaman mənfi fəsadlarla müşayiət olunur. Bu müdaxilə mənfi kənar təsirlə tamamlandıqda ailələrin mövcudluğu təhlükə qarşısında qalır. Bəzən gənc ailələrin ayaq tutub yeriyə bilməməsinin, başqa sözlə, həyatın ilkin sınaqlarından çıxmamasının günahkarı məhz valideynlər olur.
Şəxsi ailə həyatının pozulmasına ayrı-ayrı insanların münasibəti fərqli olur. Hər kəs bu böhranı özünəməxsus şəkildə yaşayır. Ailə həyatl ilə bağlı ümidlərin puç olması, həyat yoldaşında onun arzulamadığı , dözülməz hesab etdiyi bir çox keyfiyyətlərin ortaya çыxması hər kəs üçün ağırdır. Bu zaman insanın üzləşdiyi ruhi-mənəvi böhran, sanki onun həyatını dondurur.
Ailədə yaranan böhran nəticəsində özünü yalqız və kimsəsiz hiss edən insan böyük ümidsizliyə qapılır, gərginlik, yorğunluq, özünə, yaxın ətrafa, əməyə qarşı biganəlik bir müddət onun həyat tərzinə çevrilir. Bu zaman dağılan ailələrdə uşaqların üzləşdiyi çətinlikləri və problemləri də yaddan çıxarmaq lazım deyil. Belə ki, ayrıldıqdan sonra keçmiş tərəf müqabilləri arasında uzun müddət davam edən açıq və gizli münaqişə vəziyyəti yaranır. Bu, bir tərəfdən uşaqlara diqqəti və qayğını həddən artıq zəiflədir, digər tərəfdən isə onların normal inkişafına səbəb olur.
Цммумиййятля сон он илдя бошанмалар вя эянъ аиллярдя аиляняин даьылмасына эятириб чыхаран амиляри мцяййян етмяк цчцн илк нювбядя биз статистик мялуматлара истинад етмяйи мягсядяуйьун щесаб етдик.
Rəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsalları
(Şəhər йерляри цзря)
( мянбя Статистика комитсяинини електрон цнваны)

Ъядвял 3.1

	Nikahların sayı	Boşanmaların sayı	Əhalinin hər 1000 nəfərinə
			nikahların sayı	boşanmaların sayı
Şəhər yerləri üzrə - cəmi
2000	19994	4332	4,9	1,1
2001	22927	4341	5,6	1,1
2002	22438	4726	5,4	1,1
2003	26935	5555	6,4	1,3
2004	30873	5606	7,1	1,3
2005	35593	6864	8,1	1,6
2006	39345	5841	8,8	1,3
2007	41814	6093	9,2	1,3
2008	40996	5820	8,9	1,3
2009	40708	5765	8,7	1,2
2010	41592	6753	8,8	1,4

Şəhər йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsallarıна нязяр салдыгда эюрурцк ки, сон он илдя бошанмаларын сайы динамик олараг артмагда давам едир. Яэяр 2000-ъи иля шəhər йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikahларын сайы 19994 –дцрся, бошанмаларын сайы 4332 –дир. Бу ону эюстярир ки, нормал ъямиййят цчцн бу щядд олдугъа йцксякдир. Демяк олар ки, никащ баьлайанларын 21,6 %- бошанмайа мяруз галмышдыр. Тябби ки, статистик бахымдан бошанмаларын сябябляри эюстярилмяся дя, онун цмуми сябябляр цзяндян баш вердийини сюйлямяк олар. Бурада тябии ки, сосиал-психоложи вя сосиал-игтисади амиллярля йанашы, аилядя уйушма проблеми дя диггят мярякзиня эятирилмялидир.

Гейд олунмалыдыр ки, мцряккяб сосиал-игтисади шяраитдя эянъляр юзляринин аиля щаггында тясяввцрлярини бир гядяр идеаллашдырылар. Онлар йалныз аиля гурмаг, ушаг дцнйайа эятирмяк щаггында дцшцнмцр, щям дя юзцнця мяхсус ев-ешийя, зянэин щяйат тярзиня малик олмаьа, аиляйя даща йахшы уйьунлашмаьа чалышырлар вя йа буну арзу едирляр.
Ряйи сорушуланларын яксярийяти беля гянаятдядир ки, онларын аиля гурмамышдан габаг тясяввцрляри, аилдя гурдугдан сонра эюрдцкляри иля узлашымр вя йа арзуларынын щяйата кечмядийни дцшцнцрляр. Бунунла йанашы шящяр йерляриндя бошанмаларын ясас мяркязи елементи вя йа сябяби зярури олан мяишят проблемляринин вахтында щялл олунмамасыдыр. Ряйи сорушуланларын 65 %-и буну тясдиг едир.
Şəhər йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsallarıна нязяр салдыгда эюрурцк ки, 2000-ъи илля 2010-ъу илин мцгайияси эюстярир ки, яэяр 2000-ъи илдя шəhər йерляри цзря рəsmi qeydə alынmış nikahларын сайы 19994 –дцрся, бошанмаларын сайы 4332, 2010-ъу илдя никащларын сайы 41592, бошанмаларыны сайы ися 6753 олмушдур. Бу ону эюстярир ки, 2000-ъи илля мцгайисядя бошанмаларын сайы 1,4 дяфядян чох артмышдыр. Ялбяття, биз буну тяби амиллярля изащ едя билрик. Амма 2000-ъи илля мцгайисядя ящалинин эялирляри артмыш вя сосиал-игисади вязиййят яввялки дюврлярля мцгайися едиляъяк сявиййядя йцксялмишдир. Демяли сосиал-игтисади амиллярин ролу бошанма фактларында бир о гядяр дя йцксяк дейилдир. Йалныз психоложи вя сосиал-психоложи амиллярин даща юндя эетмяси мясяляси бурада актуаллашыр.
Бир мясяляни дя хцсуси вурьуламаг истярдик ки, фактлар эюстяир ки, эянъ аилялярдя бошанмаларын сайынын азалдылымасы цчцн щяйата кечирилян тядбирляр, онларын достлары вя гощумлары тяряфиндян гынанмасы вя с. кими ъящдляр буна кюмяк етмир. Шящяр йерляриндя бошанмаларын статаистикасы кянд йерляриня нисбятян йцксякдир.

Rəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsalları

(кянд йерляри цзря)
( мянбя Статистика комитсяинини електрон цнваны)

Ъядвял 3.2

İllər	Nikahların sayı	Boşanmaların sayı	Əhalinin hər 1000 nəfərinə
			nikahların sayı	boşanmaların sayı
Kənd yerləri üzrə - cəmi
2000	19617	1146	5,0	0,3
2001	18934	1041	4,8	0,3
2002	19223	1012	4,9	0,3
2003	29156	1116	7,4	0,3
2004	31304	1308	7,9	0,3
2005	36050	2031	9,1	0,5
2006	40098	1976	10,0	0,5
2007	39944	2247	9,8	0,6
2008	38968	2113	9,5	0,5
2009	37364	2019	9,0	0,5
2010	37580	2308	9,0	0,6

Кянд йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsallarıна нязяр салдыгда эюрурцк ки, сон он илдя бошанмаларын сайы шящярляр цзря олдуьу кими артмагда давам едир. Яэяр 2000-ъи иля кянд йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikahларын сайы 19617 олмушса, бошанмаларын сайы 1146 олмушдур. Демяк олар ки, никащ гуранларын 5,9 %- бошанмайа мяруз галмышдыр. Статситика эюстяир ки, кянд йерляри цзря бошанмаларын сайы 2000-ъи илдя шящяря нисбятян ашаьыдыр. Бунун башлыъа сябябляриндян бири кими кянд йерляриндя щяля дя аилянин милли менталитет цзяриндя гурулдуьуну сюйлямяк мцмкцндцр вя бошанмаларын сайынын азлыьы бу амилля изащ едиля биляр. Йердя галан 5,9 %-ин ися тябии ки, аилядахили мцнасбятлярля вя йа сосиал-игтисади, психоложи амиллярля изаща едя билярик.

Кянд йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikah və boşanmaların sayı və ümumi əmsallarıна 2000-ъи илля 2010-ъу илин мцгайияси эюстярир ки, яэяр 2000-ъи илдя шəhər йерляри цзря рəsmi qeydə alınmış nikahларын сайы 19617, бошанмаларын сайы 1146 олмушса, 2010-ъу илдя никащларын сайы 37580, бошанмаларын сайы ися 2308 олмушдур. Бу ону эюстярир ки, 2000-ъи илля мцгайисядя бошанмаларын сайы 2 дяфядян чох артмышдыр. Ялбяття, биз амил бошанмаларын сайынын артамсыны тясдигляйян фактдыр. Амма бунунла беля кянд йерляри цзря бошанмаларын статистикасынын шящяря нисбятян чох аз олдуьу эюрцнцр.
Шящяр йерляриндя бошанмаларын статистикасы кянд йерляриня нисбятян йцксякдир вя бу якс ялагяни сцбут етмяйя имкан верир. Йяни шящяр йерляриндя бошанма даща йцксякдир.
Бир мягама да диггяти йюнялтмяк истяйирик ки, Milli Məclisin sosial siyasət komissiyasının açıqlamasına əsasən, Azərbaycanda boşanmaların sayı 2 dəfə artıb. Ölkəmiz üzrə ailə məsələləri ilə bağlı statistika ürəkaçan faktlar vəd etmir. Belə ki, Qeydiyyat və Notariat Baş İdarəsinin Vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının reyestri xidmətinin мялуматында эюстярилир ки, 2011-ci ilin 6 ayı ərzində Azərbaycanda 39 803 nikah bağlanıb. Bu ilin birinci yarısında Azərbaycanda əcnəbi və vətəndaşlığı olmayanlarla 792 nikah bağlanıb. İlin ilk yarısında ölkədə 5335 nikahın pozulma halı qeydə alınıb. Onlardan 19-u əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayanlarla olan nikahlara aiddir.
Мялуматда эюстярилир кi, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə nikahların və boşanmaların sayında artım qeydə alınıb. Belə ki, 2010-cu ilin ilk 6 ayında ölkədə 32 681 nikah bağlanıb, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayanlarla nikahların sayı isə 773 təşkil edib. Ötən ilin birinci yarısında ölkədə 4276 nikahın pozulma halı qeydə alınıb. Ötən ilin müvafiq dövründə əcnəbilərlə və vətəndaşlığı olmayanlarla pozulan nikahların sayında isə azalma müşahidə olunub. Belə ki, keçən ilin müvafiq dövründə əcnəbi və vətəndaşlığı olmayanlarla 41 nikahın pozulması halı qeydə alınıb.
Эюрцндцйц кими аилядя баш верян бошнмалар адятян эянъ аилярядя юзцнц эюстярир. Бяс эюрясян бунун сябябяи нядяир?
Ряйи сорушуланлар мцхтялиф сябябляр эюстярирляр: кimisi bunu ailəyə kənardan edilən müdaxilə, kimisi yeni qurulan ailənin təcrübəsizliyi, səbirli olmaması, hər bir məsələnin həllində tələsik qərar qəbul etməsi ilə, kimisi iqtisadi çətinliklərlə və s. izah edir. Getdikcə dərinləşən münasibətlər isə sonunda ailənin dağılmasına gətirib çıxarır.
Реподентляр boşanma hadisələrini ən qlobal problem kimi dəyərləndirirlər. Ряйи сорушулан инсанлар boşanma hadisələrinin səbəbləri, faktlara yanaşma kimi əsasən sosial, məişət problemləri, iqtisadi çətinliklər, tərəflərin bir-birini anlamaması və s. səbəblər göstərilir. Ən əsası, ися садя инсанларын эюстярдикляри сябябляр statistik məlumatların ürək açmayan mənzərəsi ilə üst-üstə düşür. Мялумдур ки, иctimai rəy ailənin muxtariyyətinin qorunması vəzifəsini ilk növbədə onun üzvlərinin üzərinə qoyur. Azərbaycanın ta qədimdən özünəməxsus ailə modeli mövcuddur. Həmişə də ailə quruluşunun müqəddəsliyinə, toxunulmazlığına çalışılıb. Heç şübhəsiz, müasir Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti üçün bu gün də ailə əsas dayaq rolunu oynayan dəyərdir. Ailə ocağını insan üçün malik olduqlarının ən vacib və qiymətlisi hesab edənlər təbii ki, onu kənar neqativ təsir və təhlükələrdən qorumağa çalışırlar. Belə ki, ailə üzvləri problemləri evdən kənara çıxarmamalı və ailədaxili işlərə kənar şəxsləri cəlb etməməli, xırda məsələləri dərinləşdirməməlidirlər və s.
Bu gün boşanma statistikasının gün-gündən böyüyən rəqəmlərinə istinad edən bəzi adamlar Qərb adətlərindən yararlanmağı da tövsiyə edirlər. Amma Qərblə Şərq arasında ailəyə münasibətdə olduğu kimi, boşanmanın əsaslanması ilə yanaşı, statistik göstəricilərin də fəlakətli olduğunu xatırlasaq, bu cür tövsiyələrin əsassız olduğuna hamı inanar.
Dünya ya inteqrasiyadan danışdığımız vaxtda Qərbin bütün adətlərini kor-koranə mənimsəməyimiz yanlışlıq olardı. Məsələn, "boy- friend" (oğlan dostu) və "girl-friend" (qız dostu) kimi anlayışların mövcud olduğu Qərb ölkələrində gənclər nikah bağlamadan illərlə bir yerdə yaşayır və əlaqələri yalnız uşaq dünyaya gətirmək istəyi olanda rəsmiləşdirirlər. O zamana qədər isə onlar bir-birlərini sınaqdan keçirir, sosial problemlərini həll edir, ayaq üstə duruş gətirməyi öyrənirlər. Bir-birlərinə uyğun gəlməyəndə isə ayrılırlar. Əzəldən rəsmi əlaqələri olmadığından onlar boşanma statistikasına da düşmürlər. Sadəcə iki dost kimi bir müddət bir yerdə yaşayır, sonra da yollarını ayırırlar.
Апардыьымыз тядгигат эюстярди ки, hazırda gənclər üçün işsizlik, maaşların az olması, ev almaq perspektivinin yoxluğu və s. istər-istəməz ailədaxili gərginliyə səbəb olur. Boşanmaların bünövrəsi əsasən bu səbəblərdir .
Ряйи сорушуланларын 72 %-и ailədaxili zorakılığın, kişilərin zərərli vərdişlərə meyilliliyini, qadınların öz hüquqlarından xəbərsiz olmaları və hüquqlarını tələb edə bilmədikləri, valideynlərin müdaxiləsi və s. də ailələrin dağılmasına səbəb olan amillər кими диггят мяркязиня эятирмишляр.
Ряйи сорушуланларын 12%-и son dönəmlərdə ailənin dağılması faktı kimi cinsi uyğunsuzluğu da qeyd edib. Онлара görə, tək-tük hallarda boşanmanın konkret səbəbi olur. Belə ki, məhkəmədə konkret olaraq bir səbəb göstərilir, amma reallıqda bir neçə səbəb üst-üstə düşdüyündən son nəticə barədə qərar əldə edilir. Диэяр 16%-и эянъ аилялярдя бошанманын сяббялярини эюстярмякдя чятинлик чякмишляр.
Щесаб едирир ки, boşanma hadisəsinə бцтювлцкдя mənfi hal kimi yanaşmaq методоложи бахымдан дцзэцн дейилдир. Беля ки, бир сыра щалларда бoşanma şans кими дяйярляндирилмялидир. İnsanlar bir-birləri ilə bir yerdə yaşaya bilmirlərsə, onda boşanma məişət zorakılığına məruz qalan qadınlara şans verir ki, həyatını təzədən başlasın. Бир йазыны диггят мяркязиня эятирмяк истяйирик: «Heç olmasa uşaqlar əzab çəkməsinlər". Boşanma, ailələrin dağılması bütün hallarda faciədir. Ailənin, onu quran insanların faciəsi. Bu ailələrdə dünyaya gələn uşaqların faciəsi.
Psixoloqlar ayrılıq və boşanma hadisələrindən sonra ailə modelində ən böyük zərbənin uşaqlara dəyməsi qənaətindədirlər. Uşaqlar geriyə dönüb baxarkən xatırladıqları ata-anaları arasında xəbər daşıyıcısı olmaları, ata-analarının dava-dalaşları, miskin bir vəziyyətdə təhlükəsizlik axtarışı ilə küncə sıxılmaları olur. Bir də onlar qarşı cinsdən olan biriylə necə səmimi davranacaqlarını bilmirlər. Ailə dramları onların həyat dramlarına çevrilir. Bəlkə valideynlər öz faciələrindən savayı, onların təmiz yaddaşlarını və qəlblərini də yaralamamağı düşünsələr.
Апардыьымыз тядгигаты актуаллашдыран ясас ъящятлярдян бири дя сон 10 илдя бу сащядя, йяни эянъ аилялярдя сосиал конфликтлярин, о ъцмлядян бошанманын сябялярини айырд етмяйя йюнялмиш тядгигатларын олдугъа аз олмасы вя педагожи-психоложи бахымдан бошанманын сябябляринин мцяййян едилмямясидир. Бу сащяйя щяср олунмуш сон тядгигатлар демяк олар ки, эянъ аилялярдя сосиал конфликтлярин, о ъцмлядян бошанманын цмуми мясялялярини арашдырмыш, рясми статситикайа мцраъият етмядян проблемя йанашылмышдыр. Бунунла йанашы бу тядгигатлар пилотаж характерли тядгигатлар олмушдур.
Апарылмыш тядгигатларын нятиъяляри вя статистика эюстярир ки, ряйи сорушуланларын якясриййяти бошанма цчцн аилядахили мцнасибятляри хцсуси иля дя гайнана-эялин, гайната-эялин, эялин-балдыз вя диэяр аиля цзвляри иля негатив мцнасибятлярини ясас эютцрцмцшляр. Онлар ряйи сорушуланларын 45%-ни тяшкил едир. Диэяр сябяблярдян, мясялян, мяишят проблемляринин щялл олунмамсындан гайнагланан проблемляри оланларын 25%-и бошанманын мящз бу сябябдян баш вердийини эюстярмишдир. Ашаьы эялирлярин олмасы сябябиндян бошананларын сайынын 30% олмасы да диггяти чякян мясялялярдян биридир.
Бунунла йанашы ряйи сорушуланларын яксяриййятинин бошанмада мотивасийа имканлары мцяййянляшдирилмямиш галыр. Чцнки бу мотивасийаны бошананларын юзц дя баша дцшмцр. Бошанма вязиййятини тящлил едяркян бурада сосиал-психоложи иглимля баьлы олан бир сыра субйектив сябяблярин олдуьу да мцяййянляшди. Бурайа: аиляйя хяйанят, психоложи вя физики зоракылыг, спиртли ичкилярдян вя наркотиклярдян истифадя, эянълярин аиля щяйатындан эюзлямяляри иля йанашы реал аиля щяйаты арасындакы зиддийятляр, бир-бириня дюзцмсцзлцк эюстярмяк, цнсцййятдя бир-бирини баша дцшмямяк, цнсцййят чатышмазлыьы, мящяббятин олмамасы вя с. дахил етмяк олар. Лакин биз тядгигатымызда ян зярури олан вя бошанма цчцн ящямиййятли сябяб кими чыхыш едян амилляри ясас эютцрмяйя чалышмышыг.
Бахмайараг ки, сон дюврлярдя педагожи вя демографик ядябиййатларда Азярбайъан аилляриндя бошанмаларын вя бющранларын сябябляри эениш тящлил олунса да, педагожи-психоложи бахымдан проблем эениш диапозонда тядгиг олунмамышдыр. Еляъя дя, бошанмаларын реэионал сябябляри лазыми гядяр диггят мяркязиня эятирилмямишдир.
Тядгигат бир нечя мярщялдя апарылмышдыр. Емприк тядгигатын биринъи мярящялясиндя башанма щаггында шящадятнамя алмыш инсанларала формал анкет сорьусу кечирилмишдир. Ряйя сорушуланларын цмуми сайы 200 няфяр олмушдур.
Онлардан 62,5% - гадынлар, 37,5% - кишиляр; 40% - аязяри тцркц, 28% - лязэи, 20% - талыш, 12-и ияся башга етнослар олумушдур. Ряйи сорушуланларын йаш чивары ашаьыдакы кими эютцрцлмцшдцр: 21-25 йаш - 20,2%, 26-30 йаш - 30,8%, 31-35 йаш - 23%, 36-40 йаш - 26%. Илкин тядгигат гийаби сорьу васитясиля кечирилмишдир. Лакин кцтляви сорьу аилялярин проблемлярини там шякилдя айыр етмяйя тябии ки, имкан вермяди. Аиялянин башанмасына тясир эюстярян амиллярин даща инъя деталларына вармаг цчцн тядгигатын икинъи мярщялясиндя бошанманы йашамыш инсаларла интревйу кечиртдик. Бу сорьу биринъини демяк олар ки, тамамлады. Бурада биз бошанманыны сосиал портиретини йаратмаьа чалышдыг. Мялумдур ки, бошанама щяр шейдян яввял эянъ аилялярин проблемляридир.
2010-ъu ildə nikahın davametmə müddəti və boşananların
эюстяриъиляри ( мянбя Статистика комитсяинини електрон цнваны)
Ъядвял 3.3

	Boşanmaların sayı	Nikahın davametmə müddətinə görə (il)
		5 ilə qədər	5-9 il	10-19 il	20 il və yuxarı
	9061	3482	2047	2345	1187
Kişilər
18 yaşadək	1	1	-	-	-
18	1	1	-	-	-
19	8	8	-	-	-
20-24	470	441	29	-	-
25-29	1684	1294	376	14	-
30-34	2105	985	799	321	-
35-39	1603	371	483	739	10
40-44	1279	170	211	740	158
45-49	860	100	75	319	366
50-54	558	58	40	124	336
55-59	266	22	17	45	182
60 və yuxarı yaşda	226	31	17	43	135
Qadınlar
Cəmi	9061	3482	2047	2345	1187
o cümlədən:
18 yaşadək	10	10	-	-	-
18	34	34	-	-	-
19	61	61	-	-	-
20-24	1252	1093	159	-	-
25-29	2104	1233	780	91	-
30-34	1840	566	634	640	-
35-39	1349	226	256	822	45
40-44	1059	139	119	483	318
45-49	636	67	58	162	349
50-54	429	34	22	97	276
55-59	166	8	14	25	119
60 və yuxarı yaşda	121	11	5	25	80

Статистик мялуматлар эюстярир ки, нikahın davametmя mцddяtinя gюrя 5 илдян 20-иля кими 9061 бошанма гейдя алынмышдыр. Бунларын яксяриййяти, йяни 3482 бошанма щалы 5 иля гядяр бирэя йашамыш аилялярдир. 2047 бошанам щалы 5-9 иля кими, 2345 бошанам щалы 10-19 иля кими вя 1187 бошанма щалы ися 20 илдян йухары бирэя йашамыш аилярдир.
Апардыьымыз тядгиагда ряйи сорушуланларын 46,6%-и 5 илядяк артыг биръя йашайан аиляляря олдуьу, онлардан бир илдян аз бирэя аиля щяйатыны йашайанларын сайы 9,7%, демяк олар ки, ряйи сорушуланларын щяр дюрд няфяриндян бири 23% - и 5 илдян 10 иля кими, 12,7% - и 10 илдян 15 иля кими, 9,3% -и 15илдян 20 иля кими, 8,2% -и 20 илдян артыг бирэя йашйайыш шяраитиндя олан аилялярдир.
Ряйи сорушуланларын 45%-и – кечмиш 30 йаша гядяр аиляляи олмуш, онлардан 18,7% -и ияся 25 йашына гядяр бирэя йашамышлар . Ряйи сорушуланларын йарыдан чоху 48,5%-нин бир ушаьы олумуш, 27,1 % - нин ики, 4,6% - цч вя даща артыг ушаьы олмушдур. Ряйи сорушуланларын 19,7% -нин ушаглары олмамышдыр.
Ряйи сорушуланларыны якясриййяти 74,7%-и бошанмайа гядяр еля дя чятинликляр хцсусииля дя палтар вя гида проблемляри олдмадыьы вурьуаланмышыдыр. Онларадан 36,5% юзяляриня узунумцддят истифадя етмяк цчцн зярур олан малларын алынмасында чятинлик чякмямишляр, 7,4% - и бащалы яшйалара малик олдугларыны, 8,6% -индя ися мадии чятинликлярин олдуьу, 16,7% - индя ися эейим тялабатынын юйдянмямси гейд олунмушдур.
Бошанмайа мяруз галмыш аиллярин тящсил сявиййяси дя диггяти чякмишдир: бошананлардан 39,7% - али тящсиля, 34,4% - орта ихтисас тящсилиня, 13,4% - орта тящсиля, 9,4% - ияс натамам тящсиля малик олмушлар 2,6% - орта натамам тящсил, 0,7% - ися елми дяряъяйя малик олмушдур. Тядгиагат эюстярди ки, бошанмаларын фяргли тязащцрляри даща чох хасиййятимиз тутмады афоризми цзяриндя гурулуб. Бурадан беля гянатя эялмяк олар ки, аилянин даьылмасынын субйектив мотивасийасы бошанмаынын проблематикасыны айдынлашдырмаьа имкан верир. Ресоподентляря бошанманыны сябяблярини мцяййян етямяк цчцн бир нечя суалла мцраъият етдик.
Биринъи суалын мязмуну беля иди: «Сизъя аиляниздя бошанмайа сябяб олан амил щансыдыр». Бу суалы ъавабландыран ресоподентялярин 32% бир-бирлярини баша дцшя билмяммялярини, аилядахили мцнасибятлярин эярэинлийини, цмцмуи марагларын олмамасыны вя с. эюстярмишляр. Бурада икинъи йери ъцтлцклярдян бириня инамын олмамсы, аиляйя хяйанят вя с.тутмушдур.
Ряйи сорушуланларын 25% бошанмайа бу амиллярин сябяб олдуьуну вурьуламышлар. Бошанмайа сябяб олан амиллярдян цчцнъц йердя 7%-наркоманийа вя алколголизм дурур. Дюрдцнцъц йердя валидейнлярин онларын аиля щяйатына мцдахиляси- 23%, мадии чятинликляр 17, 5%, йашйайыш шяраитинин олмамсы 7, 5 % тяшкил едир.
Мяна бахымындан верилмиш информасийалары тящлил етсяк эюрярик ки,субйективлик бахымындан аилянинин бошанмасына сябяб даща чох аилянин бир-бирини баша дцшмямяси, цмуми марагларын олмамсыдыр. Дяэяр амилляр дя бурада мцяййян рола маликдир. Лакин бунунла беля фаиз бахымындан бошанманын баш вермясиня эятириб чыхаран ясаян субйекти вя психоложи амиллярдир.
Тядгигат заман бир сыра мараглы фактлар да цзя чыхды. Беля ки, бошанманнын йаш хцсусиййятлярини мцяййян едяркян эянълярдя бошанмайа эятириб чыхаран амилляр бир гядяря йашлы дюврдя бошанмайа эятириб чыхаран амиллярдян фярглидир. Эянълярдя аилянин даьылмасына сябяб мяишят проблемляридирся, 26 йашадан башлайараг ъцтлицкляр арасында бошанмайа эятириб чыхаран амилляр ъцтлцклярин бир-бирини баша дцшмямсидир. Бу амил 26 йашадан башлайараг доминатлыг тяшкил едир. Буну ашаьыдакы ъядвял3.4-дя даща айдын эюрямяк мцмцкцндцр.
Ряйи сорушуланларла апарылымыш сющбят эюстярди ки, никащын биринъи илиндя онларын тялабатыны юдямяйян мадии чатышмазлыглар, хцсусяндя пул чатмыр вя бу конфликтин йаранмасына эятириб чыхарар. Тябии ки, бцтцнц конфликтляр бошанмайа эятириб чыхармыр. Бир эянъ юзцнцн бошанмадан яввялики вязиййятини беля тсвир едир: "Йашадыьымыз биринъи илдя мадии чятинлик дюзцлмяз иди. Мян тялябя идим вя щяйат йолдашымын пулу иля йашайырдыг. О щямишя мяним башыма буну гахаъ едярди ки, бяс мяним пулумла йашайырыг. Сян неъя кишисян?. (киши 27 йаш, бирэя ниэащда 5 ил олмушдур). "Мяни щямишя пулун чатмамасы ясябляшдирирди. Евдя йемяйя ади шейляр беля чатмырды. О ися ахырынъы пула ички аларды, ушаьын йемяйи олмадыьы щалда беля ону аиля маргландырмазды (гадын, 28 йаш, бирэя никащда 2 ил йашамышдыр).
Йаша эюря бошанмаларын эюстяриъиляри (%-ля ифадяси)
Ъядвял 3.4.

ресоподентлярин йашы	Ъцтлцкляринбир-бирини баша дцшмямяси	Мадди чятинликляр	Утандырыъы мяишят шяраити	Хяйанят	Валидейнлярин аилянин ишяиня гарышмасы	Алко- голизм	Физики зоракылыг	Наркотик асылылыг	Щярщансы сябябдян ушаьын олмамсы	Другое
21 - 25	39,7	28	15,4	27,1	22,4	22,9	10,7	2,8	2,8	2,9
26 - 30	40,2	21,2	14,1	23,9	18,7	19,9	11,8	1,6	5,9	2,6
31 - 35	37,8	15,4	9,8	28	17,9	21,1	11	2,4	1,6	5,2
36 - 40	38,7	22	14,3	30,4	8,4	26,8	10,7	0,6	2,4	5,4
41 - 45	46,7	6,5	4,7	28	6,1	28	8,4	0,9	3,6	1,8
46 - 50	24,7	17,3	9,9	27,2	14,8	33,3	13,6	0	2,5	6,1
51 - 55	33,3	6,7	2,2	28,9	8,9	26,7	15,6	0	0	13,3
56 - 60	60	5	5	10	25	15	5	0	0	5
ъями										0

Ъядвял 3.4-дян эюрцнцр ки, валиденйлярин эянъ аилянин мцнаисбятляриня нцфуз етямси бошанмада мцщцм амиллярдян бири кими юзцнц эюстярир. Бу амил даща чох эянъ аилялярдя доминатлыг кясб едир. Аилянин структурунун мющкямлянмямяси онун бир сыра тязйигляря давам эятиря билмямясиня сябяб олур.

Аилядя ярин алкоголизмя гуршанмасы вя физики зоракылыгда бир сыра щалларда конфликтляря эятириб чыхарыр вя бошанма цчцн зямин йрадыр. Бу о аиляляр цчцн характерикдир ки, щямин аиляляр узун мцддят бирэя йашамышлар. Мцяййян йашадан сонра, мясялян 40 йашдан сонра бу амилляр аиляняин даьылмасында апарыъы фактора чеврилир.
Тядгигат заманы аиля мцтяхсиссяляринин фкирляриня эюря физики зоракылыг даща чох эянъ олмайан аилялярдя проблемляр йарадыр вя бошанмайа эятириб чыхарыр.
Ряйи сорушлан кишилярин вя гадынларын фикринъя бошанманын башлыъа сябябляриндян бири онларын бир-бирини анламамсы вя йа бир йердя йола эетмямяляридир ( кишиляр 25 %, гадынлар ися 32 %). Аилянин мадди вязиййятинин бошанманын сябябяи кими 18, 5 % кишиляр, 19 %-ися гаынлар эюстярмишляр.
Диэря сябябляри характеризя етдикдя эюрцнцр ки, цчцнъц йердя наркотик асылылыг вя йа алкоголизи дурур (16,6 % гадынлар, 10, 6%-ися кишиляр). Иеархийада дюрдцнъц йердя гадына вя йа кишийя инамсызылыг дурур. Уйьун олараг гадынларын 15,5 %-и щесаб едирляр ки, кшляр онлары башагалары иля дяйиширляр, кишилярин ися 5,5%-и щесаб едиряляр ки, гадынлар онлары севмирляр вя бошанманын ясас сябяби кими буну диггят мяркязиня эятирирляр.
Бошанма щаггында умуми фикирляр бошаннмамыш аиллярин фикирляри иля цсцт-цстя дцшцмцр. Беля ки, «Сиз неъя дцшцнцрсцнцз, щансы сябябядян аиляляр даьылыр» суалыныа ряйи сорушуланлардан 46,7 %-и щесаб едир ки, аилянин даьылмасынын башлыъа сябяби мадии чятинлик вя йа аилянин там шякилдя тямин олунмамасыдыр. Бунун ашаьыдакы сырда айдын эюря билярик:

• 
  Мадди чятинликляр- 31, 4%
  
• 
  Утандырыъы мяишят шяраити- 14, 7 %
  
• 
  Аиляйя хяйанят - 7.8 %
  
• 
  Валидейнлярин аилянин ишяиня гарышмасы- 27,9 %
  
• 
  Аилянин бир-бирини баша дцшмямяси – 42, 5 %
  

Бурадан беля гянатя эялмяк олар ки, ики ясас амил Азярбайъан аиляси цчцн бошанманы йарадан диэяр амиллярдян доминатлыг тяшкил едир. Биринъиси мадди чятинлик, икинъиси валдийенлярин аилянин мцнасибятляриня нцфуз етмяси.
Эюрясян бошанманын эцнащкары кимдир? Апардыьымыз тядгигат эюстярди ки, бошанманын ясас тяшяббцскарлары гадынлардыр. Беля ки, ряйи сорушуланларын 53,1%-нин тяшяббцскарлары гадынлар олдуьуну, 26,1%, -инин кишиляр, 19,9%-и ися суала ъаваб вермякдя чятинлик чякдиклярини сюйлямишляр.
Тядгигат заманы бир мараглы факт да айыдын олду ки, яэяр бошанмаынын сябябкары кишидирся, о заман аилядя бошанманын сябяби кими аилянин бир-бирини баша дцшмямси эюстярилир. Яэяр аилянин даьылмасында тяшяббцскар гадындырса, о заман бошанманын сябяби кими аилянин мадди тяминатынын ашаьы олмасы, аилянин эялирляринин аз вя йа щеч олмамсы вя с .кими амилляр эюстярилир. Буну ашаыьдакы ъядвял 3.5-дян айдын шякилдя эюря билярик.