Ii. Asosiy qism: Fransuz ma'rifatchiligi tarixi va paydo boʻlishi

1.Fransuz ma`rifatchiligi tarixi va paydo bo`lishi
1. Ma'rifatchilar mavjud ijtimoiy tuzumni mukammal emas deb biladilar, inson esa gunohkor banda ekahligini tan oladilar. Biroq ular inson aqliga ishonadilar. Ko'pchilik ma'rifatchilar xudoning mavjudligini inkor etmas edilar. Ularning fikricha, borliqni Xudo yaratgan, biroq endi insonga uni boshqarish erki berilgan. Shu sababli ular inson qudratiga, uning yaratuvchilik kuchiga katta baho berganlar.
Ushbu yo'nalish vakillari aql va bilim bilan inson dunyoni yaxshilik tomon eltishga qodir, deb hisoblaydilar. Ular «ijtimoiylik» va «tabiiylik», «tabiat» va «tamaddun» o'rtasida uyg'unlik vujudga keltirishga uringanlar. Shu sababli ham bu davr adabiyotida madaniyat va ma'rifatning moddiy asosini kuchaytirish yo'lidagi sayohatlar, insonning tabiat bilan kurashi va g'alabasi, inson tafakkurining sinovi kabi mavzular yetakchilik qiladi.Ingliz yozuvchisi D.Defoning «Robinzon Kruzo» asarida kimsasiz orolga tushib qolgan inson aqli va mehnatkashligiga tayanib taraqqiyot cho'qqisiga erishadi, o'limga mahkum qahramon hayotga bo'lgan cheksiz muhabbati va idrok kuchi bilan tabiat oldida bo'yin egmaydi.
Ayni paytda ma'rifatchilik adabiyotida kurashchan qahramonlarning ziddi bo'lgan obrazlar ham mavjud. Ular ko'proq yevropalik bo'lmagan qahramonlar timsolida namoyon bo'ladi. Masalan, Monteskyoning «Fors maktublari» asaridagi Uzbek, S.Jonsonning «Rasselas, Abissin shahzodasi» asaridagi Rik yoki VoIterning «Soddadil» asaridagi yovvoyi - o'ta soddaligi, ma'sumligi, dunyodan bexabarligi bilan ajralib turadi.
Ma'rifatchilar klassitsizm adabiyotidagi shartlilik, sun'iylikka qarshi chiqadilar, bu oqim vakillaridan farqli o'laroq oddiy kishilar hayotiga murojaat qiladilar, ularning kundalik tashvishlari va intilishlariga alohida e'tibor beradilar. Ingliz ma'rifatchiligidagi bu xususiyatlar Yevropa adabiyotiga ham ta'sir ko'rsatdi. Fransiya (D.Didro, M.J.Seden) va Germaniyadagi (G.Lessing va boshqalar) meshchanlar dramasi ingliz dramasi shaklini o'zlashtirdi.Ma'rifatchilar jaholat, nodonlikni tanqid ostiga oladilar. Ingliz adibi J.Sviftning «Gulliverning sayohati» asarida hajv tig'i yangi tijoratga asoslangan Angliyaning nodon hukmdorlariga qarshi qaratiladi. G.Fildingning «Topib olingan Tom Jonson tarixi» va T.Smolletning «Perigrin Piklning sarguzashtlari» asarlarida yovuzlik va ezgulik to'g'risidagi an'anaviy tushunchalardan chekiniladi, hayotiy, jonli obrazlar yaratiladi. Ma'rifatchilar tarbiya, bilimning ahamiyatiga alohida urg'u berganlar, to'g'ri tarbiya yordamida o'zlari orzu qilgan mukammal inson -halol, mehnatkash, bilimdon kishini yaratish mumkin, deb hisoblaganlar. Biroq shunga qaramasdan ushbu adabiyotda yaratilgan yorqin obrazlar ko'proq ziddiyatli, murakkab shaxslar bo'lib chiqdi. Masalan, fransuz adibi A.R.Lesajning «Santilyanalik Jil Blaz hayoti tarixi» romanining qahramoni, ingliz yozuvchisi S.Richardsonning «Klarissa Garlo yoki yosh xonimning tarixi» asarining qahramoni Lovlas kabilar manfiy va musbat tomonlarning yig'indisi, o'ziga xos, takrorlanmas obrazlar bo'lib qoldi. Ma'rifatchilik adabiyotining yana bir o'ziga xos xususiyati oddiy kishilar, past tabaqa vakillari obraziga murojaat qilinishida ko'zga tashlanadi. Masalan, D.Didro («Ramo» asaridagi Ramoning jiyani) yaratgan obrazda bir shaxsning o'zida xudbinlik va tanqidiy ruh, Bomarshe asarining («Seviliyalik sartarosh» asari qahramoni xizmatkor Figaro) qahramonida esa uddaburonlik, tadbirkorlik, ayni paytda, lo'ttibozlik, nayrangbozlik mujassam.Nemis adabiyoti ko'plab badiiy kashfiyotlari bilan ma'rifatchilikni yangi pog'onaga ko'tardilar. Buni Shillerning «Vallenshteyn» tragediyasi va Gyotening «Faust» asari misolida ko'rish mumkin. Shiller («Insonni estetik tarbiyalash to'g'risida xatlar» asarida) va Gyote («Vilgelm Maysterning talabalik yillari» romanida) «qashshoqlik va mulohaza» saltanatida yashovchi insonlarni san'at yordamida qayta tarbiyalash mumkin, deb hisoblaganlar. Ma'rifatchilar hissiyotga ortiqcha berilishdan cho'chiganlar, Russo, L.Stern, O.Goldsmit kabi ijodkorlar uchun xos bo'lgan sentimentalizmdan qochganlar. Haddan ortiq hissiyotga berilish ma'rifatchilar nazdida oddiy zamin kishisi uchun xos emas, buyuk shaxslar uchun esa uning ijtimoiy dunyoqarashini xiralashtiruvchi xususiyat deb topilgan. Shu sababli ma'rifatchilar yoki zaminga yaqin janrlarga yoki yuksak janr - tragediyaga ko'proq murojaat qilganlar. Ma'rifatchilar XVII asr klassitsizmining qolip tusini olgan qonuniyatlarini tanqid qilganlar, uning estetikasini sifat jihatdan o'zgartirganlar, unga zulmga qarshi g'oyalar, ma'rifatparvarlik ohanglarini kirgizganlar. Volterning «Edip», «Brut», Shillerning «Messinlik kelin» tragediyalari, Gyotening «Ifigeniya Tavridda» dramasi shu jihatlari bilan e'tiborga molik.
Ma'rifatchilik davri adabiyotidagi novatorlik faqat yangi fikrda emas, yangi shaklda ham namoyon bo'ldi. Ma'rifatchilar mavjud shakllarga yangi ko'rinish, yangi mazmun baxsh etdilar. Drama janri rivoji yangi bosqichga ko'tarildi. Klassitsizm dramasining yuqori (tragediya) va quyi (komediya) janrga qo'yadigan talablaridan chetga chiqildi, drama qahramonlari oddiy kishilar, mavzusi esa zamonaviyligi bilan xarakterlanadi.
Ma'rifatchilik davri adabiyotining asosiy janri - roman vujudga keldi. Ma'rifatchilik romani erkin janr bo'lib, qat'iy talablarga bo'ysunmas, makon va zamonda chegaralanmagan, asosiy tasvir obyekti real voqelik va shaxslar edi. Roman janri, ayniqsa, Angliyada muvaffaqiyat qozondi. J.Sviftning «Gulliverning sayohati», D.Defoning «Robinzon Kruzo» romanlari ushbu janrning imkoniyatlarini namoyish qildi.Adabiyotdagi ma'rifatchilik deb nom olgan bu bosqich nazariy-estetik jihatdan olg'a tashlangan qadam bo'ldi, badiiy nasrda yangi janrlar - tarbiyalovchi roman, maishiy roman, falsafiy qissa, hajviy epos kabilarni vujudga keltirdi, inson ruhiyati tahlilining yangi usullarini kashf qildi.
Buyuk nemis shoiri va mutafakkiri, Yevropa ma'rifatchilik oqimining so'nggi yorqin namoyandasi Iogann Volfgang Gyote 1749-yili Leypsig shahrida imperator maslahatchisi oilasida tug'ildi. Otasi Yoxann Kaspar Gyote imperiya maslahatchisi, huquqshunoslik fanlari doktori bo'lgan. Onasi Elizabet Gyote Gekstor shahar meri Yoxann -Volfrang Testorning qizi 17 yoshida 38 yoshli maslahatchiga turmushga chiqqan edi. Oilada to'ng'ich farzand bo'lgan Iogann avval Leypsigda o'qiydi, so'ngra esa Strasburgda huquq va tabiyot fanlaridan tahsil oladi. 1771-yili cherkov va davlat o'rtasidagi munosabatlar mavzusida dissertatsiya himoya qiladi. Bulardan tashqari Gyote geologiya, optika, hayvon va o'simliklar haqidagi asotirlarga ham qiziqqan, san'at tarixini o'rgangan, rasm chizgan, Shekspir ijodiga bag'ishlangan ma'ruzalarni tinglagan, she'r yozgan. Shekspir bilan bir qatorda yosh Gyotega V.Skott, Gizo, Vilmen va Kuzen kabi romantik yozuvchilar ijodi kuchli ta'sir ko'rsatgan, ayni paytda Fixte, Shelling, Gegel kabi faylasuflar ijodidagi falsafiy fikr parvozi ham uni maftun qilgan, bo'lajak buyuk shoir dunyoqarashining shakllanishida katta rol o'ynagan.
Gyote o'z ijodini 70-yillarda boshlagan. Ilk dramalari «Gyos fon Berlixingen», «Prometey», «Muhammad», qator she'riy asarlari unga katta shuhrat keltirdi. 1774-yilda «Yosh Verterning iztiroblari» romanini yaratdi. Unda yosh qalbning ishqiy kechinmalari tasviri ijtimoiy voqealar bilan bog'lanib ketadi.
Gyote 1776-yilda gersog Karl Avgustning vaziri vazifasiga tayinlanadi. U o'z mavqeidan foydalanib demokratik islohotlar o'tkazish umidida harakat qiladi, biroq orzulari to'siqlarga uchraydi, niyatlari puchga chiqadi va Gyote 1786-1788-yillari Italiyaga sayohat qilishga qaror qiladi. Ushbu sayohat taassurotlari natijasi o'laroq «Ifigeniya Tavridada» (1786), «Egmont» (1788), «Torkvato Tasso» dramalarini yozadi.
1789-yilda bo'lib o'tgan Fransuz burjua inqilobi uning qalbida ziddiyatli fikriar uyg'otadi. U inqilobning qon to'kuvchi, birodarkushlik mohiyatini qabul qila olmaydi, o'z vatanida bunday hodisalar bo'lishini istamaydi. «Venetsiya epigrammalari» (1790), «Fuqaro General» dramasi (1793), «Nemis mUhojirlari suhbati» novellasi (1794), «German va Doroteya» dostoni (1794) da ana shu qarashlar aks etgan. 1794-yili nemis klassitsizmining yorqin namoyandasi G.Shiller bilan do'stlashadi.
Gyotening «Vilgelm Maysterning talabalik yillari» (1793-1796), «Vilgelm Maysterning darbadarlik yillari» (1821-1829) romanlari asosida insonning jamiyat oldidagi burchi, mas'uliyati masalasi yotadi.
Gyotening dunyoqarashiga Sharq ijtimoiy-falsafiy qarashlarining ta'siri katta bo'lgan. Sharq mavzusiga murojaat qilishini uning o'zi shunday izohlaydi: «Yevropadagi hayot sharoiti va davr taqozo qiladi». Napoleon urushidan so'ng tushkunlikka tushgan Yevropa voqeligidan ko'ra Sharq uni o'ziga ko'proq jalb qiladi. Gyote Sharq mamlakatlari madaniyati, tarixi, adabiyotini juda yaxshi bilgan, Firdavsiy, Anvoriy, Sa'diy, Nizomiy, Rumiy, Hofiz, Jomiy kabi buyuk sharq ijodkorlari asarlari bilan yaqindan tanish bo'lgan. U Hofiz Sheroziyni o'ziga ustoz deb biladi. Sharq she'riyatidagi hayotsevarlik, inson aqliga, imkoniyatlariga ishonch tuyg'usi uni o'ziga maftun qiladi. Bu kayfiyat uning 1819-yilda e'lon qilingan «Mag'rib-u Mashriq devoni» she'rlar turkumida o'z ifodasini topgan.
Ayni paytda Gyote buyuk asari «Faust» ustida 1772-yili boshlagan ishini davom ettiradi. «Faust» Gyotening butun ijodiy faoliyati davomidagi izlanishlarining samarasi bo'lib, Yevropa ma'rifatchilik harakati qarashlarini yorqin aks ettiradi. «Faust» asari asosida afsona yotadi, unga ko'ra dunyo va g'ayb ilmlarini mukammal egallagan isyonkor doktor Faust iblisga imonini sotadi. Gyote ijodini o'rgangan olimlar fikricha, Faust VI-VII asrlarda yashagan tarixiy shaxs bo'Iib, favqulodda o'tkir aqli va g'aroyib shaxsiyati bilan shuhrat qozongan, sayohat qilishni sevgan. U nihoyatda qobiliyatli, bШmdon kishi bo'lganmi, yoki uchiga chiqqan ko'zbo'yamachi, lo'ttiboz odam bo'lganmi, bunisi noma'lum. Lekin uning qilmishlari, ko'rsatgan mo'jizalari elni qoyil qoldiigan, xalqunga ishongan, muhabbat qo'ygan. Bu Faust haqida ko'plab rivoyat-u afsonalar to'qilishiga sabab bo'lgan. XVI asrda yashab o'tgan frankfurtlik noshir Shpis «Mashhur folbin va afsungar doktor Yoxann Faust tarixi» nomli kitobida Faust haqidagi barcha rivoyat va hikoyatlarnijamlaydl Muallif jannat, do'zax, qiyomat haqidagi diniy qarashlar, tasawurlarni ham bayon etadi. Shpis talqinida Faust tafakkur va bilimlari kuchini ishlatib inson bajara olishga qodir bo'lmagan ishni qila olmagach, ya'ni afsonaviy go'zal Yelenani asrlar qa'ridan o'z yoniga chorlashga muvaffaq bo'lmagach, iblis bilan shartnoma tuzadi va uning yordamida Yelena vasliga muyassar bo'ladi. Shpis fikricha, isyonkor Faust bu qilmishi uchun u dunyoda do'zax o'tida yonmog'i lozim. Isyonkor Faust shaxsi Gyoteni o'ziga maftun qiladi, ilk marotaba Faust haqidagi afeonaga «Prafaust» asarida murojaat qiladi.
murakkab, ramzlarga, tagma'nolarga to'la asar. Unda aniq makon va davr ko'rsatilmagan, konkret shaxslar nomi atalmagan, biroq doston o'z davrining muammolari, g'oyalarini aks ettiradi. Aytii paytda unda butun insoniyat dardlari, intilishlari o'z ifodasini topgan. Gyote insonga cheksiz mehr va ishonch bilan qaraydi, uning qudratiga qoyil qoladi, ojizligidan iztirob chekadi. «Faust» tragediyasi insonning ruhiy imkoniyatlari tadqiqiga bag'ishlangan.
«Faust» she'riy shaklda yozilgan bo'lib, ikki qismdan iborat tragediyadir.
«Faust» asari klassitsizm an'analariga ko'ra «Bag'ishlov», «Teatr muqaddimasi» va «Arshi a'lodagi debocha» bilan boshlanadi. Muqaddimada san'atga turlicha qarashlar «Faust» asarida Gyote san'at to'g'risidagi ana shunday qarashla riga asoslangan, shoir Faust timsolida o'zining inson va borliq haqidagi qarashlarini bayon qiladi.
Tragediya qahramoni Faust -izlanuvchan, bilimga, haqiqatga tashna shaxs, u yaratuvchi, o'zgartiruvchi, quruvchi kuch timsoli, u o'zida aql, idrok, ehtirosni mujassamlashtirgan inson. Faust xarakteridagi muhim jihat biqiqlik, cheklanganlikka qarshi norozilikdir. Bu norozilik undagi inkor ruhi tarzida namoyon bo'ladi. «Men hargiz yomonlik tilab - yaxshilik qiluvchi kuchning bir qismi, Men inkor ruhiman, Inkor qilishni kasb qilib olganman... Xullas, siz yomonlik deb atagan Kuch - men o'zim».
Bu tragediyadagi Mefistofelning so'zlari. Mefistofel iblis timsoli. U tashqi tomondan Faustning tamom ziddi bo'lsa-da, botinda uning ruhida yashaydi, har ikki obrazning dunyoqarashi, e'tiqodi biri ikkinchisiga tamomila teskari bo'lsa-da, aslida bir butunlikni tashkil qiladi. Asarda inson bilan shayton o'rtasida tinimsiz kurash boradi. Faust olam sirlarini bilishga, inson qudratini namoyish qilishga intiladi, tabiat bilan birlashib ketishni orzu qiladi. Bundan ojiz qolganda o'lim sharbatini ichgisi keladi. Shunday paytda Shayton unga ko'makka keladi, unga ko'ngil parvoziga, istaklariga qanot va'da qiladi. Inson va Shayton o'zaro ittifoq tuzadilar. Mefistofel qalbi razolatga lo'la, unda tuban fikrlar hukmron, u odamzodning aqliga ishonmaydi, hayot uningcha insonga bir bor beriladigan omonat tortiq, imkon qadar undan ko'proq olish, nafsni qondirish uchun yashash kerak deb hisoblaydi. U alohida odam emas, aslida u insonning ichida, doimo uning qalbiga vasvasa solib, tuban, shaytoniy istaklarni yuzaga chiqarishga undaydi. Ko'rinadiki, Mefistofel an'anaviy yovuzlik timsoli. Biroq bunday hukm chiqarishga shoshilmaslik kerak. Gyote yaratgan Mefistofel murakkab obraz -u masxaraboz, lo'ttiboz, muttaham, ayni paytda nihoyatda aqlli, uning mushohadalari o'tkir kinoyaga boy, mo'ljalga aniq tegadi, ular zamirida haqiqat bor, tabiatiga isyonkorlik, jo'shqinlik xos. Tangri bejiz unga Faustni topshirmaydi: «Inson tabiati uyquga moyil, Sen unga qutqu sol, turtib tur doim. Atrofida aylan, qo'zg'ot erta-kech, har zamon bedor tut, orom berma hech». Mefistofel Faustga dunyoning u ilgari ko'rmagan tomonlarini, tatimagan ne'matlarini ko'rsatadi. Shu tariqa Faust Shayton ko'magida qaynoq zamin hayotiga otiladi, qalbida yoshlik, muhabbat olovi gurkiraydi, 14 yoshli ma'suma Margaritani sevib qoladi. Biroq hissiyotga to'la sof muhabbat shayton qutqusi tufayli dahshatli yakun topadi, soddadil Margaritaning fojiali taqdiriga sabab bo'Iadi. Faust sevgilisining azob-uqubatlarini ko'rganda iblisni la'natlab uni qutqarish uchun otiladi, uning qismatini o'zgartirolmagan bo'lsa-da, qalbida yana insoniylik uyg'onadi.
Faust Mefistofelga qarata, ya'ni qalbidagi Shaytonga qarata shunday xitob qiladi:
«Og'zingm yum! Bu dahshatli so'yloqtishlaringni menga ko'tsatma! Ey buyuk va poyonsiz rah! Sen meni bir bor ko'rding, qalbimga quloq tutding. Nega endi meni bu maxluq bilan, xayolida faqat yomonlik bo'lgan, o'zgalar g'amidan doimo yayragan bu benomus bilan bog'lading?»
Faust bilan Margaritaning so'nggi uchrashuvi asarning eng yorqin, ta'sirli sahifalaridandii. Bu yerda shaytoniy hislarga mag'lub bo'lgan insonlarning iztiroblari mahorat bilan tasvirlangan.
Asarning ikkinchi qismida Faustni o'zini Margaritaning mash'um qismati sababchisi deb bilib, og'ir iztiroblar iskanjasida qolgan holatda uchratamiz. Bu yerda ham uni jo'shqin hayot, go'zal tabiatning sehrli chorlovi, ilohiy qudrati qutqaradi, uning mudroq qalbida ikkinchi marotaba uyg'onish ro'y beradi.

Faust endi afeonaviy Yelenani izlab Mefistofel va kimyogar Vagner tomonidan shisha idishda yetishtirilgan sun'iy odamcha Gomunkul ko'magida safarga otlanadi. Go'zal Yelenani topadi, ular orasidagi xayoliy muhabbatdan Evforion tug'iladi. Faust

Gelvetsiy. Yana bir ma'rifatparvar D.Didro (1713-1784) esa kishida tug‘ma ravishda boshqalarga yordamga intilish mavjud bo‘ladi, o‘z navbatida, bu intilish pirovardida o‘ziga foyda o²lib keladi, deb hisoblaydi.Didro ta'limoti bo‘yicha, inson tabiatan yaxshi bo‘lib tug‘iladi. Tarbiya faqat yaxshi bo‘lishga tabiiy moyillik prinsipini jamiyat uchun yaxshi odam qilib shakllantirishi mumkin.Fransuz ma'rifatparvarlarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlari XIX, XX asrda dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan qator mamlakatlar uchun dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. Fransuz ma'rifatarvarlarining o‘lmas ta'­limoti dunyoning gumanizm va dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borib, demokratik tuzumning g‘alaba qilishida g‘oyaviy-naza­riy asos bo‘lib xizmat qildi. Bu ma'rifatparvarlarning falsafiy-ijtimoiy qarashlari asosida Butun jahon in­son huquqlari deklaratsiyasi BMTda (1948) qabul qilindi. Ezgulikka yo‘g‘pilgan ma'rifat – ijtimoiy taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi, adolatli, erkin, farovon hayotni ta'minlab beruvchi kuch ekanligi va yer yuzida, Zardusht bashorat qilganidek, ezgulikning qabohat ustidan g‘alaba qozonishini ta'minlab bera oladigan yagona ilinj ekan­ligini insoniyatga sistemali bayon qilib bergan kishilar fransuz ma'rifatparvarlar edilar. Realizm atamasi bilan baʼzan 18-asr idealizmiga zid boʻlgan qarashga aytiladi. Realizmga koʻra, narsalar ongdan tashqarida ham mavjuddir. Bu iddaoga nominalizm eʼtiroz bildiradi, va mavhum yoki universal atamalar tayinli ruhiy holatni, fikr, ishonchni bildiradi, xolos, deydi. Nominalistik qarashlarga ega mashhur faylasuflarga William Ockham misol boʻla oladi. Ratsionalizm odam ongining muhim ekanligini yoki ahamiyatini urgʻulovchi har qanday qarashdir. Ekstremal ratsionalizm butun bilimni yolgʻiz ongga asoslashga intiladi. Ratsionalizm daʼvolari odatda rad etilmaydigan taʼkidlardan boshlanib, har qanday bilim obyektining faqatgina ong orqali tanilishi iddaosiga mantiqiy olib borishga urinadi.Ilk ratsionalist oʻlaroq Parmenidni (mil. avv. 480) koʻrish mumkin; u fikrlash haqiqatdan ham roʻy berishiga shubha qilish mumkin emasligini aytadi. Lekin fikrlash obyektsiz boʻla olmaydi, demak fikrlashdan tashqarida darhaqiqat biror narsa mavjud. Parmenid mavjud boʻlgan narsa muayyan sifatlarga ega boʻlishi kerak, degan xulosaga keladi; hali paydo boʻlmagan yoki yoʻqolib bitgan narsa ham vaqtdan tashqarida mavjud boʻla oladi, deydi. Zeno Elea (mil. avv. 489 tugʻ.) Parmenid shogirdi edi, va u harakat ilojsiz ekanligi haqidagi tezisga uning mavjudligi haqidagi fikrning oʻzi mavjud ekanligi, demak harakat ilojlidir, degan qarshi taʼkid keltirgan.
Aflotun (mil. avv. 427–347) ham Parmenid ishlaridan taʼsirlangan, biroq u ratsionalizmni realizm bilan bogʻlagan. Aflotun mavjud narsalarning sifati universal (olamshumul) dir, deydi. Masalan, bir odam, bir uchburchak, bir daraxt sifatlari barcha odamlar, barcha uchburchaklar, barcha daraxtlar uchun ham oʻrinlidir. Aflotun sifatlar ongdan tashqari shakllar emas, deb fikrlaydi, oʻylash jarayonida yolgʻiz ongga ishonib, hissiyotlarga chalgʻish kerak emasligini uqtiradi.