Ii bob. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish metodologiyasi va usullari

Fundamental va amaliy izlanishlarni prognozlash – tizimli tahlil va sintezni qo‘llash, ekspert baholar usuli, ssenariy yozish, ―maqsad daraxti‖ni tuzish yo‘li bilan ishlab chiqariladi. Bu muammolar tuzilmasini o‘tkazish, maqsadli ketma-ketlikni topish, miqdor baholashning variantlarini olishga, izlanishlarning eng yaxshi yo‘nalishini tanlashga imkon beradi.
Тexnik-iqtisodiy kashfiyotlar bosqichida prognozlashtirish paytida – tarmoqlararo balans usullari qo‘llaniladi, ―xarajat - chiqarish‖ va boshqalar.
Yangi mahsulotning iqtisodiy va texnik ko‘rsatkichlarining prognozi – ekstrapolyatsiya usullarining kombinatsiyasi, patent xujjatlashtirishning tahlili, ilmiy-texnik axborot, ekspert baholash usuli asosida amalga oshiriladi.
Тajribiy ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni tayyorlash, seriyali ishlab chiqarish va ekspluatatsiya bosqichlarida ekspert baholash, omilli tahlil, imitatsion usullar qo‘llaniladi. Prognozlarda muhim rolni yiriklashgan balans hisoblarning tizimi o‘ynaydi.
Ilmiy-texnika taraqqiyotini shakllanishi va ularning natijalarini amalga oshirish 5 ta bosqichdan iborat bo`ladi, ya’ni fundamental tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar, ishlanmalar, ishlab chiqarishga tayyorlash va ekspluatatsiya.
Har bir bosqichning o‘ziga xos ish hajmiga ega, bu jarayonning yechimi jarayon ishtirokchilaming malakasi va tarkibiy tuzilishiga qarab, mehnat qurollari va jihozlari bilan ta’minlanishiga qarab, moddiy va moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishi, ijrochi tashkilotlar birlashmasi tuzilishi va ulaming faoliyatini boshqarilishi bilan farqlanadi. Ushbu jarayonning o‘ziga xosligi shundaki, u prognozlashtirish vazifasining tarkibi, xususiyati va ularning yechimiga qo‘llaniladigan usullardir.


Fundamental tadqiqotlar - bu olib boriladigan tadqiqotning mavjudligi tahlili, tabiiy rivojlanish qonun va qonuniyatlarini aniqlash, jamiyat, inson, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni ochib berish, mavjud qonun va qonuniyatlar haqidagi bilimlarni chuqurlashtirishdan iborat. Fundamental tadqiqotlar natijasida yangi qonun va qonuniyatlar, yangi kategoriyalar paydo bo‘lishiga, ularning amaliyotda qo‘llanish yo‘llari va tamoyillari ishlab chiqish imkoniyati paydo bo`ladi.⁸
Izlanuvchi mehnati mahsuli, jamoa faoliyati va fundamental izlanuvchilar ijrochilarining tadqiqot natijalari yangilik yaratganliklari haqidagi rasmiy hujjatlar, mualliflik huquqini tasdiqlovchi patentlar, monografiyalar, maqolalar, o‘quv qo‘llanmalar, hisobotlar va ilovalarda o‘z aksini topadi. Bu ishlar ilm-fanni bevosita ishlab chiqarish jarayonini rivojlantirish uchun ishlatiladi, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlashda, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda, amaliy ish sifatida ko‘rib chiqilib, ushbu nazariyalarni kelajakda rivojlantirib, ularni amaliyotga qo‘llashga harakat qilinadi.
Ilmiy-texnika taraqqiyotini, umuman ilmiy tadqiqotni amalga oshirish juda murakkab jarayon hisoblanadi. Shuning uchun obyektni prognozlash uchun ekspert usullaridan keng qo‘llaniladi. Ayni vaqtda usul tanlash obyektning xususiyatidan kelib chiqadi.
Amaliy tadqiqotlar mohiyatan ikki vazifasi mavjud: birinchidan, u fundamental tadqiqotlami tahlil qilish yangi ish qurollari (texnika, texnologiya, materiallar va boshqalar) yaratish maqsadida uni rivojlantirish; ikkinchidan ishlab chiqarish jarayoni holatini tahlil qilish hamda mavjud texnika asosida yangi texnika asosini yaratish va ularni amaliyotga keng joriy etishdan iborat. Amaliy tadqiqotlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: yo‘riqnoma, normalar, uslubiyot, me’yorlar, me’yor aktlarning asosliligi bilan yaratilgan amaliy-ilmiy tadqiqot natijalari va ularni bevosita amaliyotga joriy qilishdan iborat bo‘lib obyekt sifatida iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab oladi.
Amaliy tadqiqotlami prognozlashning asosiy belgilari quyidagilar: tadqiqotga ketgan xarajatlar hajmi, kerakli materiallar miqdori, moliyaviy resurslar miqdori, ilmiy xodimlaming malakasining oshishi, yangi mutaxassislarga bo‘lgan talab, tadqiqotning moddiy ta’minlanganligi, tadqiqotga bo‘lgan talab va ehtiyoj.
Ilmiy ishlanmalar deganda konstruktorlik, texnologik, loyihalar asosida yangi texnikalar, texnologiyalar, mahsulotlar hamda ishlab chiqarilgan mehnat jihozlari va qurollarini modemizatsiyalash ularni tajribalardan o‘tkazish tushuniladi. Ishlanmalar amaliy tadqiqotlarga o‘xshab ketadi, lekin u davlat standartlariga javob berishi kerak. Ularni amalga oshirishda quyidagi talablar mavjud: konstruktorlik va texnologik ishlanmalar ustidan ishlash tartibi, tajriba namunalari, tajriba partiyasi, ommaviy ishlab chiqarish uchun tayyorligini tekshirish.
Konstruktorlik - tajribaviy ishlanmalar tarmoq ilmiy tekshirish tashkilotlari konstruktorlik loyiha tashkilotlar hamda konstruktorlik va texnologik ishlab chiqarish byurolar birlashmalar tomonidan sanoat tashkilotlari tarkibida amalga oshiriladi.
Asosiy tarmoqlarning ilmiy tekshirish institutlari tomonidan fundamental, amaliy tadqiqotlar va ishlanmalarga kerakli ishchi kuchi, ularning vazifalari belgilangan boshqaruv tashkilotlar tomonidan belgilanadi. Agar yangi texnologik jarayon seriyali ishlab chiqarishga to‘la tayyor bo‘lsa, tajribaviy konstruktorlik ishlanmalar yakuniga yetkazilgan bo‘lib hisoblanadi. Ishlanmalarning yakuniy mahsuli ixtiro uchun berilgan ariza, chizmalaming yangi texnika yaratishga tayyorligi haqidagi ma’lumotlarda, texnologiyani o‘zgartirish, ya’ni mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorligi haqidagi ma’lumotlarda, texnologiyani o‘zgartirish, ya’ni yangi boshqaruv sistemasi, yangi sexlarni barpo etish loyihalarida ifoda etiladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotni prognozlash yuqori darajada murakkab bo‘lganligi uchun jamoa ekspertlar usullaridan ko‘proq foydalaniladi.⁹
Ilm va texnika rivojlanishining bosh yo‘nalishlari deganda, ilmiy- texnologik rivojlanishga va mamlakat rivojlanishining uzoq muddatli va joriy ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlariga o‘z hissasini qo‘shuvchi izlanish va kashfiyotlarning sohasi tushuniladi.
O‘zbekiston hukumati bilan ilm va texnika rivojlanishining quyidagi bosh yo‘nalishlari tasdiqlangan:

• Fundamental izlanishlar;

  
  

• Axborot texnologiyalar va elektronika;

  
  

• Ishlab chiqarish texnologiyalar;

  
  

• Yangi materiallar va kimyoviy mahsulotlar;

  
  

• Тirik tizim texnologiyalari;

  
  

• Тransport;

  
  

• Yoqilg`i va energetika;

  
  

• Ekologiya va tabiatdan foydalanish.

  
  

Undan tashqari har bir yo‘nalish texnologiyalar darajasida konkretlashtirilgan. Natijada bir necha yuz texnologiyalardan 70 tasi O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun eng muhim bo‘lgan texnologiyalar tanlab olingan.

Aynan shu bosh yo‘nalishlar, jahon tajribasi ko‘rsatishicha, ХХI asr boshida iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar asosi bo‘lgan yangi texnologik bazani shakllantirishda magistral hisoblanadi.
Shuni aytib o‘tish kerakki, 70 ta kritik texnologiyalardan 17 tasi O‘zbekiston ilmida jahondagi darajasidan ustun turadi:

• aviatsion va kosmik texnika;

  
  

• atom energetikasi;

  
  

• oqsil preparat va komponentlari;

  
  

• biomoslashgan preparatlar;

  
  

• biomuhandislik asosidagi biotexnologiya;

  
  

• katalizatorlar;

  
  

• keramik materiallar va nokeramika;

  
  

• membranalar;

  
  

• rekombinant vaksinalar;

  
  

• eng qattiq materiallar;

  
  

• ekstremal sharoitlarda insonni himoyalash va hayotni ta‘minlash tizimlari;

  
  

• sun‘iy intelekt va virtual reallik tizimlari;

  
  

• nutq, tekst va ko‘rinishlarni aniqlash sistemalari;

  
  

• immunokorreksiya texnologiyalari;

  
  

• tabiiy-texnogen muhitning monitoring texnologiyasi;

  
  

• ekosistemalar iqlimining rivojlanishi va gidrogeologik hamda resurs o‘zgarishlarni rivojlanishni prognozlashtirishning texnologiyalari;

  
  

Ilm rivojlanishining bu yo‘nalishlari O‘zbekiston hukumati qarorlariga binoan birinchi navbatda moliyalashtiriladi va rivojlantiriladi. Shunday qilib, quyidagi bosh yo‘nalishlarni amalga oshirishning muhim sharti bo‘lib, u ilmiy muhitni yetarli darajada moliyalashtirish shartidir.

Moliya resurslarining vujudga kelishini iqtisodiyotning barqarorlashuvi va qat‘iy iqtisodiy o‘sishni ta‘minotsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Undan tashqari ilmiy-texnik potensialni oshirish va saqlashni, asbob-uskunalarning o‘z vaqtida yangilanishini, texnologik tizimlar va asbob-uskunalarning sifatini belgilab beruvchi mashinasozlikning material-texnik bazasini rivojlantirishni ta‘minlash zarur. Faqatgina ko‘rsatilgan shartlarni amalga oshirish natijasida mamlakatimizda ilmiy-texnika taraqqiyotni rivojlanishining prognoz baholari ijobiy bo‘lishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirishda iqtisodiyotning davlat sektorini prognozlashtirish alohida ajratilinadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish demografik, ekologik, ilmiy-tehnikaviy, tashqi iqtisodiy, ijtimoiy, tarmoqlar va hududlar tizimlariga, shuningdek qiymat va material balanslarga asoslanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish ichki va tashqi siyosat, iqtisodiy va boshqa omillar ta’sirini hisobga olgan holda bir qancha variantlarda ishlab chiqiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish mamlakatning makroiqtisodiy holatini aks ettiruvchi sifat va son ko’rsatkichlarini, ilmiy-tehnikaviy rivojlanishi, tashqi iqtisodiy faoliyat, ishlab chiqarish va iste’mol, aholi turmush darajasi va farovonligi, ekologik vaziyat, ijtimoiy struktura, ta’lim tizimi, sog’liqni saqlash va aholini ijtimoiy ta’minlash ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish butun mamlakatning iqtisodiyot tarmoqlari, hududlari bo’yicha ishlab chiqiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish uzoq, o’rta va qisqa muddatlar uchun ishlab chiqiladi.
Uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish besh yildan o’n yil muddat ichida amalga oshiriladi. Uzoq muddatli ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish asosida hududning uzoq davr mobaynidagi rivojlanish istiqbollari belgilanadi. Uzoq muddatli ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish konsiepsiiyasida hududning uzoq muddatli davr uchun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish variantlari, ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish maqsadlari va maqsadga etish yo’llari ko’rsatib beriladi. Uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish chora-tadbirlari Respublika hukumati tomonidan hududning uzoq muddatli davrga rivojlantirish konsiepsiiyasiga mos ravishda amalga oshiriladi. Uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish asosida hududning rivojlanishini prognoz qilishdagi o’rta muddatli prognoz qilishda foydalaniladi.
O’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish uch yildan besh yilgacha davmi o’z ichiga oladi. O’rta muddatli ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan hududlaming ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish asosida amalga oshiriladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish asosida hududning o’rta muddatli konsiepsiiyasi ishlab chiqiladi, uning asosida mamlakat iqtisodiyoti, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining strategik maqsadlari va ustuvor yo’nalishlari, respublikaning o’rta davr ichidagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tavsiflovehi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar asosida amalga oshiriladi. hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish konsiepsiiyasi asosida o’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish amalga oshiriladi. hududlami o’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish quyidagilami o’z ichiga olishi zarur: — o’tgan davrdagi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yakunlari va iqtisodiyotni holatining tavsifi; — o’rta davrdagi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlari konsiepsiiyasi; — makroiqtisodiy siyosat; — institusiional o’zgarishlar; — investisiion va tarkibiy siyosat; — agrar siyosat; — ekologik siyosat; — ijtimoiy siyosat; — iqtisodiy hududiy siyosat; — tashqi iqtisodiy siyosat.
Qisqa muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish yillik ko’rsatkichlar asosida, kelgusi davr ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish asosida ishlab chiqiladi. qisqa muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish quyidagi qujjat va materiallami o’z ichiga oladi: — ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni o’tgan davming joriy yil yakunlari; 23. O’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish uslubiyati asoslari. 12 — ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni joriy yil prognozlari; — umumlashtiruvchi moliyaviy balans; — kelgusi yil uchun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognoz qilish muammolari, hukumatning siyosati yo’nalishlari asosida prognozlash asoslari; — maqsadli programmalar tarkibi, kelgusi davr uchun davlat byudjetining moliyalashtirish asoslari; — davlat iste’moli uchun asosiy tovarlar hajmi va tarkibi; — iqtisodiyotning davlat sektorini rivojlantirishni loyihalashtirish; hududlaming qisqa muddatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirishda zarur bo’lganda joriy yilda qabul qilinadigan qmunlami o’z ichiga olishi mumkin. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtirishtizimlashtirilgan ilmiy asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo’nalishlari va bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslanadi. O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozlashtirishda uzoq, o’rta, qisqa muddatli prognozlami o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish: — asosiy iqtisodiyotni strukturasining umummilliy qiziqishlarini bajarilishiga yo’naltirilgan davlat dasturlari. — demografik qolat tahlili, ilmiy-tehnikaviy saloqiyat, milliy boylik, ijtimoiy struktura, tashqi qolatlar, tabiiy resurslaming kompleks tahlili dasturlari. Prognoz jarayonini shakllantirish teskari aloqa tamoyiliga asoslanadi: iqtisodiy siyosat yo’nalishlari va xo’jalik sub’ektlari faoliyatlarini hisobga olgan holda hudud strategiyasini ishlab chiqiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish tizimi quyidagi asosiy talablami qondirishi lozim: — maqsadga erishish uchun barcha xo’jalik tarmoqlari va sektorlarini hamrab olib yahlit iqtisodiyotni boshharish. — bozor mehanizmlaridan foydalanib xo’jalik sub’ektlari faoliyatini balanslashtirish. — ishlab chiqarish qolatiga ko’ra tartibga solishni tabaqalashgan usulidan foydalanish. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtirish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1) ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning strategik maqsad va bosh vazifalami prognozlashtirishning yo’naltirilganligi; 2) prognozning uzluksizligi; 3) makroiqtisodiy balanslashtirishni ta’minlash maqsadida jami talab prognozlarini va ishlab chiqarishni raqbatlantirishni hisobga olish; 4) echimlami qabul qilishda kompleks yondoshuv; 5) prognozning elastikligi va egiluvchanligi, tashqi va ichki sharoitlarga ta’sirini hisobga olish; 6) ustuvor yo’nalishlarda nazoratni ta’minlash; 7) pronozlarning ilmiy asoslanganligi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognoz qilishni ishlab chiqishda quyidagilardan foydalanish talab etiladi: 1) makroiqtisodiy tahlil usullari, qaysiki ulami predmeti bo’lib, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, proporsiiyalar, iste’mol va jamharmalar, iqtisodiy o’sish omillari, iqtisodiyot sektorlari va rivojlanish tarmoqlari hisoblanadi; 2) prognozning optimal variantlarini hisobga olishda ekonometrik tahlil va iqtisodiy-matematik modellashtirish usullardan foydalanish; 3) statistik ahborotlami zamonaviy tehnologiyalami qo’llagan holda statistik tahlil usullariga asoslanish; 4) statistik tahlilning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari omili dinamikasiga ta’sirini ekspert baholash usuliga asoslanish. Asosiy iqtisodiy proporsiiyalar o’zgarishlarini prognoz qilishda qiymat va natural balanslar tizimi o’z ahamiyatini saqlab qoladi, iqtisodiyotda iste’mol nisbatlari va resurslami baholash, iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari rivojlanishini maqsadliligini ta’minlashda dasturlami ishlab chiqish va ulami tartibga solish instrumenlari tizimi asosiy hisoblanadi.