Ii bob. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlashtirish metodologiyasi va usullari

I-BOB. IQTISODIYOTDA PROGNOZLASHTIRISHNING MOHIYATI VA O’RNI.
1.1 Prognozlash tarihi va uning bozor munosabatlaridagi o’rni: Mintaqalami prognozlashtirish mamlakat iqtisodiyotini boshharish nazariyasi va amaliyotida katta ahamiyatga ega. Bu fan boshqaruv echimlami tanlashda asos bo’lib hizmat qiladi, kelajak maqsadlariga erishish uchun qozirgi paytda iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etish yo’llarini aniqlaydi va mintaqa saloqiyatidan optimal foydalanishga ko’mak beradi. "Prognozlash” - bu, iqtisodiyotni tartibga solish jarayonining yana bir bosqichidir. SHu bilan birga bu nisbatan mustaqil fan bo’lib, o’ziga hos bir qancha belgilari bilan farqlanadi: prognozlar direktiv harakterga ega emas, ulaming miqdor baholari asosan ehtimollik harakteriga ega, ular ko’proq darajada sodir bo’lgan rivojlanish muamolarini aniqlashga va ulami echish yo’llarini izlashga qaratilgan. "Mintaqalami ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni prognozlash" fanining asosiy vazifasi mintaqaning rivojlanish yo’llarini real baholash, bu rivojlanishning maqbul boshqaruv echimlarini ilmiy asoslash uchun ustivor variantlami aniqlashdir. Bundan tashhari, u iqtisodiyotning rivojlanish yunalishlarini miqdor va sifat jiqatdan tahlil qiladi, mua mmolami, yangi jarayon va qolatlami o’rganadi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning eqtimoli yo’nalishlarini belgilaydi, imkoniyatlami baholaydi, ijtmoiy, iqtisodiy, ilmiy-tehnik va boshqa chora - tadbirlami hayotga tatbiq etadi, samarasini aniqlaydi, ijtimoiy iqtisodiy va ilmiytehnik bosh yo’nalishlami asoslaydi. Kelajakni oldindan ko’rmasdan, uning rivojlanish yo’llarini prognoz qilmasdan jamiyat qayoti taraqqiyotiga erishish mumkin emas. Ohirgi yillarda prognozlash halq xo’jaligi maqbul darajada ishlashini ta’minlashning asosiy vositalaridan biriga aylanmoqda. Iqtisodiyot va ishlab chiqarishni boshharish maqbul harorlar tanlash va ulaming ijrosini ta’minlashi zarur, chunki bugungi kunda jamiyat uchun asoslanmagan haror qabul qilishdan ko’riladigan zarar darajasi ko’p marotaba o’sib bormoqda. SHuning uchun zamonaviy xo’jalik yuritish prognozlash ko’lami kengaytirilishini uning usul va uslubiyatlari takomillashtirilishini talab etmoqda. Ijtimoiy rivojlanish jarayonini prognozlash darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, jamiyatdagi jarayonlami boshharish va rivojlantirish shunchalik samarali kechadi. Prognozlami ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi. Prognozlashning asosiy yo’nalishlaridan biri iqtisodiy prognozlash hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli mafruzasida 2009 yilning g’oyat murakkab bo’lganligiga qaramay mamlakatimizda erishilgan asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar salmoqli bo’lganini ta'kidlab o’tdi. Mintaqalami ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognozlashda asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlaming ahamiyati juda katta. 2010 yilda O’zbekiston Respublikasida Yalpi ichki mahsulotining 8-9 % doirasida o’sishi ko’zda tutilmoqda. Bu albatta ko’pgina rivojlangan mamlakatlarda Yalpi ichki mahsulotning xattoki pasaygani sharoitida prognoz qilinishi mamlakatimizda Inqirozga qarshi Dasturlami ishlab chiqilganligi bilan bog’liq. 2009 yilda global iqtisodiyotning o’sishi taxminan 1 foizga qisqargan bo’lsa, joriy yilda dunyoda iqtisodiy rivojlanish 3 foiz atrofida oshishi mumkin, bu esa inqirozgacha bo’lgan davrdagi ko’rsatkichlardan ancha pastdir. Shu bilan bir ?atorda asosiy makroi?tisodiy ko’rsatkichlaming asosiysi inflyatsiya darajasi 7,4 foizni tashkil etib, 2009 yil uchun belgilangan prognoz ko’rsatkichlaridan oshmadi. Bu esa o’z navbatida inflyatsiyani o’sish tempiga ta'sir etuvchi omillaming o’rganilganligi bilan bo?li?. 2009 yilda O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti yalpi ichki ma?sulotga nisbatan 0,2 foiz mi?dorda profitsit bilan bajarildi.
"Iqtisodiy prognozlash" - bu, ilmiy - iqtisodiy fan bo’lib, uning ob’ekti kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayoni, predmeti esa ishlash mumkin bulgan iqtisodiy ob’ektlaming qonuniyligi va iqtisodiy prognozlami ishlab chiqish yo’lidagi izlanishlardir. "Iqtisodiy prognozlash" jamiyat rivojlanishi qonuniyligi sohasidagi iktisodiy fan yutuqlariga va bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy va fan - tehnika taraqqiyoti tendensiiyalarining aniqligiga asoslanadi. "Iqtisodiy prognozlash"ning rivojlanishida, ishlab chiqilayotgan prognozlaming ishchanligini oshirishda. har hil ob’ektlaming prognozlarini tuzish qonun-qoidalarini o’rganadigan fan- "Prognostika", uning bir qismini tashkil etadigan "Iqtisodiy prognostika" fani katta rol o’ynaydi. SHundan kelib chiqib, iqtisodiy prognozlarga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Iqtisodiy prognozlash - bu, iqtisodiy jarayonlarni bilishning ilmiy usullari hamda prognozlashning barcha usul va yo’llari yig’indisini qo’llash orqali iqtisodiy prognozlami ishlab chiqishdir. Mintaqadagi takror ishlab chiqarish jarayonining o’rganilayotgan jiqatiga harab, mazkur jarayoning har hil elementlari: ishlab chiqarish kuchlari, moliyaviy saloqiyat, Mehnat resurslari, aholining turmush darajasi va qokazolar iqtisodiy prognoz qilinishi mumkin. Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri prognozlar turlarining tuzilishi hisoblanadi. Turlar - har hil mezonlar va belgilariga asoslanib ko’rilishi mumkin. Bulardan eng muhimlariga quyidagilar kiradi: prognozlash ko’lami; prognozlash muddati; ob’ekt harakteri; prognoz funksiiyalari (funksiional belgi). 1.3. Prognozlashning asosiy yo’nalishlari. Prognozlash ko’lami bo’yicha quyidagilar ko’rsatib o’tilgan: a) makroiqtisodiy (halq xo’jaligi) va tarkibiy (tarmoqlararo va regionlararo) prognozlash; b) halq xo’jaligi majmualarining prognozlari (yoqilqi, energetika, agrosanoat, ishlab chiqarish infratuzilmasi, aholiga hizmat ko’rsatish sohalari va boshqalar); v) tarmoq va regional prognozlar; 1.2. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni prognozlashtirishning o’ziga hos hususiyatlari. 8 g) halq xo’jaligi tizimining boshlanqich bo’qinlarini prognozlash (korhonalarda ishlab chiqarish uyushmalarini va qokazo). Prognozlaming izlanilayotgan ob’ekt harakteriga ko’ra bo’linishlari har hil qayta ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog’liq. SHunga ko’ra, prognozlash quydagilarga ajratiladi: ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi; ilmiy-teqnik jarayonlami ijtimoiy-iqtisodiy harakterlari va oqibatlari; iqtisodiyot dinamikalari (sur’atlari, faktlari va tuzilishlari); bandlik, Mehnat resurslari va kadrlami qayta tayyorlash; tabiiy resurslardan oqilona foydalanish; tadqiqotning yashash sharoiti. Qisqacha xulosalar Iqtisodiy prognozlash - bu, iqtisodiy jarayonlami bilishning ilmiy usullari hamda prognozlashning barcha usul va yo’llari yig’indisini qo’llash orqali iqtisodiy prognozlami ishlab chiqishdir. Mintaqadagi takror ishlab chiqarish jarayonining o’rganilayotgan jiqatiga harab, mazkur jarayoning har hil elementlari: ishlab chiqarish kuchlari, moliyaviy saloqiyat, Mehnat resurslari, aholining turmush darajasi va qokazolar iqtisodiy prognoz qilinishi mumkin.