Ii. Bob. Oqsillar klatsifikatsiyasi va uning xalq xo`jaligidagi ahamiyati

Murakkab oqsillar.
Murakab oksillar-proteidlar oksil bulmagan bulaklarning tabiatiga karab kuyidagi gruppalarga bulinadi.
Nukleproteidlar oksil bulgan nuklein kislotalarning birikishidan xosil buladi. Nuklein kislotalarning tabiatiga karab dezoksiribonukleinkilotalar va ribonukleinproteidlar, oksil komponentining tabiatiga karab nukleinkislotalar va nukleoprotominlar deb ataladi. Nukleoproteidlar bezi tukimalarda, don kurtaklarida kup buladi.
Fosfoproteinlar oksil molekulasining fosfat kislota bilan xosil kilgan kompleksidir. Ular gidroliz kilinganda amiokislotalardan tashkari, fosfat kislota xam ajralib chikadi. Molekulasida fakat kislota oksiaaminokislotalar efir bogi orkali birikkan deb xisoblanadi. Fosforproteinlarning asosiy vakillari bulgan sut tarkibidagi oksil kazeinlarga gidrolizlanganda kup mikdorda serinfosfat ajralib chikadi:
ОН
СН₂  О Р О
 ОН
СНNН₂

СООН
fosfoproteinlarning boshka vakillari tuxumdan ajratib olingan, balik urugidan olingan ixtulindir.
Lipoproteinlar va proteolipidlar okillarning yogsimon moddalar bilan xosil kilgan yogsimon kompleksidir. Ular xujayra moddasi, tuxum sarigida, sutda, konnida buladi. Lipoproteinlar suvda eriydi. Ularning strukturasi shunday tuzilganki, yogsimon komponent molekulani ichida bulib, sirti oksil kavat bilan koplangan. Protelipidlarda, aksincha, oksil komponenti ichkarida bulib, sirti yog modda bilan uralgan, shuning uchun ular yog erituvchilarda eriydi. Proteinlar turli biologik membranalarda tuzilishda muxim urin tutadi va shu tufayli xujayra utkazuvchanligida asosiy axamiyatga ega deb xisoblanadi.
Glikolipidlar -oksillarga kovalent boglangan uglevodlar -ayrim monosaxarid yoki nisbatan oligosaxaridlardan tashkil topgan. Glikoproteinlarning uglevod kismi 1% dan kam 30% dan kup bulishi mumkin. Glikoproteinlarning molekula ogirligi keng chegarada uzgarishi mumkin. U ba‘zan 1 millionga yetadi, ba‘zan undan xam ortadi. Uglevod komponentlarni soni xam ancha. Ba‘zilarda bir molekulaga uglevod zanjiri soni 1-4 boshkalarda 300-800.
Glikoproteinlar tirik organizmlarning xamma vakillarida keng tarkalgan. Xayvon usimlik organizmlarda mikroorganizmlarda xilma-xil funktsiyalarni bajardilar: xujayralar aro alokalarda yuksak molekulalar uchun retsepturalik vazifasini bajaradi. Transportlash katalizatorlik, struktura mexanik vazifalarni utaydilar. Xayvon xujayralarning tashki satxidagi deyarli barcha oksillar glikoproteinlar sinfiga kiradi. Xujayralardan ajratilgan oksillarning aksariyati kon va plazma oksillarning kupchiligi xam glikoproteinlardir. Xujayradan tashkarida yoki xizmat kiladigan kupchiligi glikoproteinlar katoriga kiradi.
Xromoproteinlar oksillarning muxim bir gruppasi prostedik va nokovalent boglangan rangli moddalar (pigmentlarni tutadi) bunday murakkab oksillar xromoproteinlar (xromo-yunoncha rang buyok) deb ataladi. Turli xromoproteinlarning oksil bilan boglangan rangli gruppasi xar-xil anarganik gruppasiga kiradi va uz tarkibida turli metallar temir, mis, molibden, yogurt tutadi, shuning uchun ular metal va proteinlar deb ataladi. Bu gruppaga denoproteinlar va temir porfein enzimlar flavoproteinlar xlorofil oksil kompleksi kiradi. Xromoproteinlar bir kator uzlariga xos muxim xususiyatga ega: fotosintez va xujayra nafas olishiga kislorod karbon 4 oksiddini tashkil etadi, oksidlanish va kaytarilishi reaktsiyada ishtirok etadi.
Gemoglobin. Oksil globin-glogen deb ataladigan temir protoforfelindan iborat bulib, bu metaloprotein gemoglabin deb ataladi, kiskacha kilib рН shaklida yoziladi. U kizil kon tanachalari -eritrotsidlar tarkibida buladi. Uning fiziologik funktsiyasi upkadan kislorodning tukimlarga tashishdan iborat.