Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.1.2. Körpəlik dövründə psixoloji müayinənin keçirilmə sin ə veril ə n t
- Gezellin inkişaf cə dv ə ll əri, Leşlinin inkişaf şkalası, Körpə l
|
sözlü -m ə ntiqi t ə f əkkür ə m əliyyatlarına doğru fə aliyy ə t ə qoşulurlar. Cisim və hadis ə l ərin mühüm, başlıca və f ə rql ə ndirici ə lam ə tl ə rinin aşkara çıxarılması, sadə ümumiləşdirmə v ə müqayisə , t ə hlil v ə t ə rkib kimi fikri ə m ə liyyatlara t ə dric ə n yiy ə l ə nm ə kl ə uşaqlar intellektual inkişafın müə yy ə n s ə viyy ə sin ə çatırlar ki, bu da uşağın mə kt ə b t ə limin ə psixoloji hazırlığının əsas meyarlarından biridir. Uş aq onu ə hat ə ed ə n al əm haqqında, həyat haqqında ilk təəssüratı ail ə d ə alır, onun davranış motivlə ri, h ə r ə k ə tl ə ri, v ərdişlə ri, xarakterinin əsasları, dünyagörüşünün ünsürlə ri ilk d ə f ə ail ə d ə yaranır. Ailə onun bütün h ə yat t ə rzi, valideynl ə rin ə xlaqi etiqad v ə hissl əri, onların bir -birin ə , yaşadıqları mühitdə olan adamlara, c ə miyy ə t ə münasibə tl ə ri - bütün bunlar uşaqlıq illə rinin parlaq t əəssüratlarıdır. Uşaqların gə l ə c ək inkişafında hə min t əəəssüratların rolu olduqca böyükdür. Körpə y ə ana baxışı normal sə hh ə tin v ə fiziki inkişafın əsasını qoyur. Uşaqla fəal ünsiyyə t nitqin, t ə x əyyülün və dig ə r psixi prosesl ərin inkişafını tə min edir. 2.1.2. Körpəlik dövründə psixoloji müayinənin keçirilmə sin ə veril ə n t ə l ə bl ə r İlkin ontogenezdə , m ə kt ə b ə q ə d ər yaş dövründə uşaqların psixi inki - şafının diaqnostik göstə ricil ərinin aşkara çıxarılması psixodiaqnostika t əcrübə sind ə çox çə tin, h ə m d ə olduqca ə h ə miyy ətli bir problemdir. Uşaqların psixodiaqnostikası onların psixi və ziyy ə tin ə ixtisaslı baxış və onların psixoloji müay in ə si dem ə kdir. 10 Uşaqlarda fərdi xüsusiyyə tl ərin psixoloji diaqnostikasını artıq körpə lik dövründən başlamaq lazım gəlir. Körpə lik v ə erk ən uşaqlıq dövrü yalnız sensomotor, idraki, nitq sah əsinin intensiv inkişafı ilə deyil, h ə m d ə özünüqiymə tl ə ndirm ə , xarakterin b ə zi ə lam ə tl ərinin, emosiyaların və s. kimi mühüm şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə rinin t əşəkkülü ilə s ə ciyy ə l ənir. Bu yaş dövründə psixoloji müayinə nin ə sas m ə qs ədi psixi inkişafın gedişinə n ə zar ə tin v ə normadan k ənara çıxma hallarının vaxtında aşkar edil m ə si z ə rur ə ti il ə bağlıdır. İnkişaf etmiş xarici ölkə l ərin bir çoxunda körpə v ə erk ən yaşlı uşaqlarla psixoloji müayinənin keçirilmə si m ə qs ə di il ə çoxsaylı metodikalardan istifadə olunur. Bunların sırasında Gezellin inkişaf cə dv ə ll əri, Leşlinin inkişaf şkalası, Körpə l ərin inkişafının Beyen şkalası, R.Kettel t ə r ə find ən işlənilmiş Uşağın inkişaf şkalası, C.Feqanın hazırladığı Körpə nin intellekt testi mühüm yer tutur. Uşaqlarla psixoloji müayinənin aparılmasında bir sıra çə tinlikl ər özünü büruzə verir. Qeyd etm ək lazımdır ki, kiçik yaşlı uşaqlar eksperimentator ılə emosional kontaktlara heç də asan qoşulmur, verilmiş tapşırıqları tə limata uyğun icra etmə kd ə çətinlik çə kirl ər. Ona görə d ə, uşaqla münasibə td ə optimal kontakt yaratmaq, tapşırığın icrası üçün uşağın fə aliyy ə tini motivl əşdirmə k olduqca z əruri şərtdir. Bir yaşlı uşaqları psixoloji müayinə y ə c ə lb etm ək üçün onların diqqə tini ə lvan, parlaq əşyalara yönə ltm ək lazımdır. Bir q ə d ər böyük uşaqların müayinə sind ə is ə onları müxtəlif tapşırıqlar daxil edilmiş ümumi süjetli oyuna cə lb etm ə k m ə qs ə d əuyğundur. Bu mə qs ə dl ə oyuna müxtə lif personajlar daxil edilir v ə guya onlar üçün ―ev tikmək‖, ―körpü, qatar düzə ltm ək‖ lazım gəldiyi uşaqlara bildirilir. 1- 2 yaşlı uşaqlar yad adamlardan qorxduqlarına və bu, t ə dqiqqata mane olduğuna görə, onları ananın dizləri üzə rind ə oturtmaq lazımdır. İki yaşından yuxarı uşaqlar isə eksperimental situasiyaya, eksperimentatorun onlara verdiyi oyuncaqlarla t əcrübə y ə çox asanlıqla qoşulurlar. Bu zaman 11 ananın iştirakına ehtiyac qalmır. T əcrübə ad ə t ən müvafiq yaş qurupuna aid olan ən asan tapşırıqlardan başlanır. Sonra uşağa tə dric ən çətinliyi artırılmış yaddasaxlamaya, tanımaya, diqq ə t ə , h əmçinin ümimləşdirmə y ə v ə s. aid tapşırıqlar vermə k olar. Uşaqda dalğınlıq, yorğunluq halları yarandqda işə fasil ə verm ək, uşağı ə yl ə nc ə y ə g ə lb etm ə k v ə sonra eksperimenti davam etdirm ək mümkündür. T əcrübə zamanı uşaqla xoş rə ftar edilm ə li, h ər bir tapşırığa qarşı onda maraq yaradılmalı və darıxdırıcılığa yol verilmə m ə lidir . Bu , uşağın sonrakı t əcrübə l ə r ə c ə lb edilm əsi ücün cox zə ruri amildir. Psixodiaqnostika t ə c rübə sind ə uşaqların psixoloji müayinə sin ə ad ə t ə n 1,5- 2 aylıqdan başlanılır. Bu dövrə q ə d ər uşağın psixi həyatında ə sas ə n müxtəlif şə rtsiz refleksl ər üstünlük təşkil edir. Aylar keçdikə bu refleksl ə r uşağın davranış reaksiyaları sırasından yox olur. Bu reflekslər uşağın gə l ə c ə k psixi inkişafının əsasında duran sinir sisteminin yetişmə si v ə ziyy ə tini ə ks etdirir. Psixodiaqnostika t ə c rübə sind ə uşaqlarla psixoloji müayinə nin kecirilm əsinin bir sıra ümumi priyomları mövcuddur: 1. Pisxaloji müayinə (diaqnostika) zamanı başlıc a diqq ət uşağın ana ilə ə laq ə sinin xarakterin ə yönə ldilm əlidir. Uşağın sağlam, gümrah və f əal olması çox zə ruridir. 2. Əvvə lc ə uşaqla kontakt yaradılır v ə onun xüsusiyyə ti qeyd olunur . Bu, pis n ə tic ə hesab olunur ki, 8 aylıqdan böyük uşaq yad adamlarla doğma, tanış adamlarla olduğu kimi kontakta qoşulur, onları fə rql ə ndir ə bilmir. 3. H ə r əki sferanın və ziyy əti müə yy ən edilir: başın və ziyy ə tin ə v ə onun otu rmuş halda və yeriş zamanı addımlama hə r ə k ə tl ə rin ə n ə zar ə t. 4. Sensor reaksiyaların inkşafı və ziyy əti. İzlə m ə v ə qeyd etm ə nin xarakterinin öyrə nilm əsi. Bunun üçün uşağın gözü qarşısında 30sm m ə saf ə d ə 7-10sm ölcülü parlaq oyuncaq üfüqi və şaquli və ziyy ə tl ə rd ə qoyulur. 2- 4,5 aylıq uşaqlar üzə rind ə bu t əcrübə aparılarkən uşağın əşyanın 12 duruş və ziyy ə tinin d əyişmə sini izl ə m ə sin ə xüsusi diqqə t yetirilir. Bu t əcrübə zamanı sə sli oyuncaqdan da istifad ə olunur ki, bu da uşağın sə s m ə nb ə yini izl ə m ə sinin xarakterini a şkara çıxarmağa xidmə t edir. 5. Əşyalarla ə m əliyyatların inkişafı və ziyy ətinin müə yy ə n edilm ə si. Bu m ə qs ə dl ə dörd aylıqdan yuxarı uşaqlara çax - çax tipli oyuncaq verilir, tutmanın xarakteri, sürə ti v ə d əqiqliyi, tutma zamanı barmaqların hə r ə k ə ti, onun müddə ti, manipulyasiya nın xarakteri müşahidə olunur v ə qiym ə tl ə ndirilir. 6. Yaşlılarla qarşılıqlı ə laq ə üsullarının tə yin edilm ə si. Ana il ə uşaq arasında emosional və görmə ə laq ə l ə rinin m əcmuyu aydınlaşdırılır, eyni ə laq ə l ə r t ədqiqatçı ilə uşaq arasında yaradılır. Tədqiqatçı anaya uşağın ağlamasının nə il ə ə laq ədar olduğunu, uşağın ananın gözlə rin ə baxmasını, oyuncaqlarla oynamasını, mimika və jestl ə rinin ifad əsini aydınlaşdırır. 7. Müayinə zamanı emosional və nitq reaksiyalarının inkişaf və ziyy ə ti müə yy ə nl əş dirilir, t ə b əssümün ifadəlilik xarakteri qeyd olunur, hansı situasiyalarda onun daha çox təzahür etməsi aydınlaşdırılır. Tədqiqatçı uşağın ümumi əhvalı fonunda onun mənfi emosional reaksiyalarının t əzahürlə rin ə diqq ət yetirir, situasiyanın dəyişmə sind ə n as ılı olaraq qavrayış fonunda ağlama, çığırtı kimi emosional reaksiyalarını müşahidə edir, ağlamanın kə silm ə sin ə s ə b ə b olan amill əri aşkara çıxarır. Bu zaman uşağın ona doğma olan yaşlılarla bağlılığı, emosional ə laq ə l ə rinin xarakteri v ə yad adamlarla ünsiyyət reaksiyalarının olub - olmaması və ya onun ehtiyatlı xarakterd ə olması müə yy ə nl əş dirilir. S əs reaksiyalarının təhlili zamanı onların yaranması tezliyi, müxtə lifliyi, s əsli cavab reaksiyalarının mümkünlüyü, o cümlə d ən onların forması - ―ulama‖, kə k ə l ə m ə , d il dolaşması və ilk hecaların olub- olmaması xüsusi olaraq qeyd olunur. Psixodiaqnostika işində praktik uşaq psixoloqunun ə lind ə diaqnostik meyarların - normativ diaqnostik göstə ricil ərin olması olduqca zə ruridir. Müə yy ən edilmiş bu göstə ricil ə rl ə müayinə o lunan uşağın psixi sağlamlıq d ə r ə c ə sini aydınlaşdırmaq, psixi pozğunluğun s ə viyy ə l ə rini aşkara çıxarıb 13 qiym ə tl ə ndirm ək mümkündür. Psixodiaqnostika işində qeyd olunan bu amilin ə h ə miyy ə tini n ə z ə r ə alaraq, h əmin normativ göstə ricil ə ri ə ks etdirm ə yi m ə qs ə d əuyğun hesab edirik. I. H ə r ə ki sfera: İlkin ontoqenezdə h ə r ə k ə tl ərin inkişafı başın və ziyy ə tin ə (12 h ə ft ə likd ə ), ə ll ə rin h ə r ə k ə tin ə (20 h ə ft ə likd ə ), b ə d ə nin h ə r ə k ə tin ə (40-44 h ə ft ə likd ə ), yerim ə (13 aylıqda) nə zar ət bacarığının qazanılması ilə müşayiə t olunur. Psixoloji ə d əbiyyatlarda bu normativ diaqnostik göstə ricil ərin formalaşması müddə tl ə r i aşağıdakı kimi qeyd olunur . 3 aylıqda - diffuz h ə r ə ki f əallıq, başın hə r ə k ə tin ə yaxşı nə zar ə t; 4 aylıqda - qarnı üstə yatmış və ziyy ə td ə ə ll ə rd ə n dayaq kimi istifad ə etm ə ; 6 aylıqa - görmə -h ə r əki koordinasiyasının formalaşması (əşyaya tə r ə f dartınma və oyuncağı xeyli vaxt ə ld ə saxlama); 8 aylıqda - müstə qil oturma, ist ə nil ə n v ə ziyy ə td ə n ixtiyari s ə mt ə çevrilmə ; 9 aylıqda - h ər hansı dayaqdan tutaraq ayağa qal xma; - 10 aylıqda - qarnı üstə sürünmə , inamla v ə s ə rb ə st oturma; - 11 aylıqda - addım atma; 13 aylıqda - müstə qil yerim ə . II. Sensor sfera: 1 aylıqda - anaya zill ənmiş baxış. Ana danışarkən ağzı açıb -yumma; 1,5 aylıqda - h ə r ə k ə t ed ən adamı izlə m ə ; 2 aylıqda - gözün reaksiyalarının inkişafı: nə z ə rl ə ri c ə ml ə m ə , uyğunlaşma, fokusaalma; 3 aylıqda - başı sə s g ə l ə n s ə mt ə çevirmə , ə ll əri müşahidə etm ə , oyuncaqların hə r ə k ə tini izl ə m ə ; 4 aylıqda - yoxa çıxan obyekti duyma; 14 5 aylıqda - güzgüdə ki ə ksin ə baxıb gülümsə m ə ; 6 aylıqda - ə ll əri müşahidənin yox olması, yeni, parlaq oyuncaqlara maraq, başı sə s g ə l ə n ixtiyari s ə mt ə çevirmə, eşidilə n s ə sl ə ri t ə qlid etm ə ; 7 aylıqda - başı sə s g ə l ə n s ə mt ə çevirmə, pozaya uyğunlaşma, müşahidə üçün əlverişli mövqe seçmə ; 8 aylıqda - yad adamları fə rql ə ndirm ə, yarısı gizlədilmiş əşyaları tapma, atılmış dəsmalı götürmə , əşyanın yoxa çıxmasından təəccüblə nm ə , növbə il ə eyni vaxtda iki oyuncağa baxma; 10 aylıqda - gözü qarşısında gizlədilmiş əşyanı tapma, yaşlı adamın cibin ə əşya qoyulduqda görə rk ən onu çıxartma; 12 aylıqda - şəxsi adı ilə çağrıldıqda dönüb baxma, sə s tonunu f ə rql ə ndirm ə, kitabdakı şə kill ə r ə maraq göstə rm ə . Körpəlik dövründə uşaqlarda sensor (hissi) sferanın inkişaf sə viyy ə sini yoxlamaq, diaqnostikası üçün aşağıdakı tə cr übə l ə ri aparmaq m ə qs ə d ə uyğundur: T əcrübə 1 Böyük deşikli dairə l ərin oxa keçirilmə si: Bu t əcrübə d ə m ə qs əd uşaqda görmə nin n ə zar əti altında ə l h ə r ə k ə tl ərinin koordinasiyasının inkişaf sə viyy əsini aşkara çıxarmaqdır. (şə kil 1) Əgər uşaq 2 -3 t əcrübə d ə n sonra bu t əcrübəni müstə qil yerin ə yetir ə bil ə rs ə , bu onun sensomotor - (hissi-h ə r əki) sferasının normal inkişaf etdiyini ə ks etdirir: ġə kil 1 ġə kil 2 15 T əcrübə 2 Kiçik deşikli dairə l ərin oxa keçirilmə si: Bu t əcrübə d ə n yen ə d ə m ə qs ə d uşaqlarda hissi -h ə r əki koordinasiyanın inkişaf sə viyy əsini aşkara çıxarmaqdır. Əgər uşaq dairə l əri oxa müstə qil olaraq v ə ya yaşlının (tə rbiy əçinin ) kömə yil ə taxıb çıxara bilirsə , bu h ə min uşaqda hissi -h ə r əki sferanın normal inkişaf etdiyini göstərir (şə kil 2). III. Əşyalarla manipulyasiya 3 aylıqda - yapışma (Robinzon) refleksinin yoxa çıxması, qoyulmuş v ə ya asılmış oyuncaqlarla oynama, obyektlə r ə zill ənmiş diqqət, çax - çax tipli oyuncaqları görə rk ə n ə ll ə rin h ə r ə k ə t etm ə si; 4 aylıqda - İxtiyari olaraq t utma, qeyri-spesifik manipulyasiya, obyektl ə rl ə çığırtı şə klind ə ə laq ə ; 6 aylıqda - Birinci oyuncağı ataraq ikincini götürmə , manipulyasiyaya görmə vasit ə sil ə n ə zar ə t, h ər şeyi ağıza aparma, kağız və ya xışıldayan əşyalarla oynamağa hə v əs, dodağına toxunan şüşə d ə n v ə ya st əkandan çay içmə k; 7 aylıqda - əşyaları ə ld ə n- ə l ə ötürmə, eyni vaxtda iki oyuncağı götürmə, görmə nin n ə zar ə ti il ə başqa əşyalar içə risind ə n g ə r ə kli oyuncağı götürmə ; 8 aylıqda - mane ənin arxasınakı oyuncağı çıxarmağa cə hd, bu zaman mane ə y ə yaxın olan ə li uzatma; 10 aylıqda - kiçik əşyaları götürmə , topu it ə l ə m ə , z ə ngi basma, piramidaya taxılmış hə lq ə l əri çıxarma; 11 aylıqda - oyuncaq v ə əşyaları çantaya və ya qutuya yığma; 12 aylığında - mane ə arxasındakı əşyanı çıxarma, kitablara maraq, on ları və r ə ql ə m ə y ə c əhd, şə kill ə rd ə cızma -qara etm ə k; əşyaları ağzına aparmanın yoxa çıxması, əşyaları döşə m ə y ə atma. Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|