Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Normativl ə r
- I. Diqq ətin xüsusiyyə tl ərinin diaqnostikası
- III. Emosional - iradi sferanın inkişafının diaqnostikası.
- Uşağın əhvalının ümumi fon u
- Uşağın nitqə q ə d ərki dövrünün və nitq inkişafı və ziyy ə tini ə
|
Öz formasına görə bir-birind ə n k ə skin f ə rql ə n ə n əşyaların iki qrupa ayrılması. ( Şə kil 4) T əcrübəçi şə kild ə gös t ə ril ə n dair ə v ə kvadratları şəkilin yuxarısındakı kimi 2 qrupa ayırmağı və onları fə rql ə ndir ə r ək qruplaşdırmağı bacarmalıdır. Yaşlının təlimatı və nümunə sind ə n ġə kil 4 23 sonra uşaq fiqurları i ki qrupa s ə rb əst ayıra bilirsə, bu onda forma qavrayışının normal inkişaf etdiyini əks etdirir (Şə kil 4). Bu m ə qs ə dl ə t əcrübə nin dig ər variantlarından da istifadə etm ə k olar (şə kil 5, 6). ġə kil 5 ġə kil 6 Uyğun təcrübə l ə ri 3- 4 yaşlı uşaqlarla aşağıdakı şə kill ə r əsasında aparmaq olar ( Şə kil 7, 8). ġə kil 7 ġə kil 8 T əcrübə 3. Fiquların uyğun yerlə r ə yerl əşdirilməsi. (Şə kil 9,10) ġə kil 9 ġə kil 10 24 T əcrübə 4. Hiss ə l ə rd ə n uyğun fiqurların yığılması (Şə kil 11, 12) ġə kil 11 ġə kil 12 M əişə t əşyaları ilə tapşırıqlar metodikası Normal ail ə şə raitind ə t ə rbiy ə olunan uşaqlar həyatın ikinci ilində n başlayaraq məişə t əşyaları ilə uyğun davranış bacarıqları qazanırlar. Bunun üçün valideynlə r ə d ən uşağın ayrı - ayrı əşyalarla rəftarı barə d ə soruşmaq və ya əşyanı uşağa göstə rm ə kl ə onunla n ə etm əyin mümkünlüyünü öyrə nm ə k olar. Normativl ə r 15 aylıqda – qaşığı ağzına aparır, stəkandan özü sə rb əst çay içir, şüşə y ə salınmış düyməni çıxarır, qə l ə ml ə cızma -qara edir, kitaba maraq göstə rir; 18 aylıqda – ə lc əyi, corablarını çıxarır, eyni vaxtda 2 -3 v ə r ə qi çevirmə kl ə kitabı və r ə ql əyir, şə kill əri göstə rir, quru yem əyi qaşıqla yeyir, gözü qarşısında g izl ə dil ə n əşyanı tapır; 2 yaşda – qapının də st əyini çevirir, zəngin düyməsini basır, kuklanı yedizdirir v ə yatdırır, maşını ―sürür―, kitabı sə hif ə -s ə hif ə v ə r ə ql ə yir, 25 corablarını, ayaqqabılarını özü geyinir, oyun zamanı bir sıra mə ntiqi ə laq ə li h ə r ə k ə tl ə ri yerin ə yetirir; 3 yaşda – yaşlıların məişə t əşyaları ilə çoxsaylı hə r ə k ə tl ərini yamsılayır, oyun zamanı hə r ə k ə tl ə ri ard ıcıl yerinə yetirir (kuklanı oyadır, geyindirir, yedizdirir, g ə zintiy ə aparır və s.). S ə rb əst geyinir, paltarı düymə l ə m ə yi bacarır, ayaqqabısını böyüklərin kömə yi il ə bağlayır. I. Diqq ətin xüsusiyyə tl ərinin diaqnostikası Diqq ətin diaqnostikasının gedişində başlıca diqqət, tapşırıqların icrası zamanı uşağın öz psixi fə aliyy ətini uzun müddə t c ə ml əşdirmə k, f ə aliyy ə tin m ə qs ə d əyönəlmişliy ini saxlaya bilm ə k v ə h ə min f ə aliyy ə td ən ayrılmamaq kimi xüsusiyyə tl ə rin ə yönə ldilm ə lidir. Bu m ə qs ə dl ə bir sıra metodikalardan istifadə olunur. Xüsusi eksperimental priyomlardan biri kimi uşağın ə yl əşdiyi stolun üstünə qoyulmuş, ona tanış olan obyektlə r t əsvir olunmuş şə kill ə rd ə n istifad ə olunur. Uşağın qarşısına 30 - 40 şə kil qoyulur v ə ondan şə kild ə n ə t əsvir olunduğu soruşulur. Bundan sonra ona analoji olaraq h əmin şə kl ə oxşar şəkli tapmaq tapşırığı verilir. Əgər o, tapşırığı düzgün yerinə yetirirs ə , h ə r iki şəkil stolun üstündə n götürülür, diigər şə kill ər üzrə bu qayda il ə iş davam etdirilir. Bu diaiqnostik metod vasit ə sil ə uşağın diqqətinin inkişaf sə viyy ə si aşkara çıxarılır və normativ göstə ricil ə rl ə müqayisə edilir. Normativl ə r 3 yaşda – 10 şə kild ə n 5-6- nı tapa bilir; 3.5 yaşda –10 şə kild ə n 8-10- u tapır, bu zaman tez - tez şəklin adını ucadan deyir. Kiçik sə hvl ə r ə yol verir v ə bu s ə hvl əri şə kill əri müqayisə ed ə rk ən özü düzə ldir. M ə s ə l ən, almanı da, qarpızı da alma adlandırır, uyğun şəkli seçə rk ə n bu s ə hv i düzə ldir; 4 yaşda – bu tapşırığı asanlıqla yerinə yetir ə bilir. 26 II. Hafiz ənin diaqnostikası Bu m ə qs ə dl ə 3 qrupa ayrılan tapşırıqlar sitemində n istifad ə olunur. 1. Uşağa ardıcıl icra olunan bir sıra tapşırıqlar verilir: stuldan qalxmaq, stolun ətrafında dövrə vurmaq, stolun üstündəki kitabı götürmək, qapıya tə r ə f getm ək, qapını döymək, onu açmaq və öz yerinə qayıtmaq (cə mi 7 h ə r ə k ə t). 18 aylıqda – 3-4 h ə r ə k ə ti icra edir; 2,5 yaşda - 4-5 h ə r ə k ə t h ə r ə k ə ti icra edir; 3,5 yaşda – 5-6 h ə r ə k ə ti icra edir; 4,5 y aşda –bütün hə r ə k ə tl ə ri yerin ə yetirir. 2. Uşaqdan aşağıdakılar soruşulur: O, evd ə kiminl ə yaşayır; sə h ə r o n ə yemişdir; nə il ə oynamağı sevir; adı v ə soyadı necə dir v ə bu cümlə l ə ri t ə krar etm ək: "Bu gün küçə d ə çoxlu palçıq v ə gölməçə vardır― , ―Onun adı Arifdir. O, mə kt ə bd ə oxuyur―, ―Turan fit sə si eşitdi və qatar gördü‖, ―Yayda meşə d ə çoxlu göbə l ə k v ə meyv ə vardı‖. Sonra uşağa rə q ə ml əri bu ardıcıllıqla tə krar etm ək tapşırıqı verilir: 4-7-1; 3-8-6; 2-5-9; 3-4-1-7; 6-1-5-8; 7-2-9-6; Normativl ə r 2,5 yaşda - öz adını və soyadını deyir, suallara qismə n cavab verir; 3 yaşda - suallara yaxşı cavab verir, 6 - 7 sözdə n ibar ət cümlə ni v ə 3 r ə q ə mi t ə krar etm əyi bacarır; 4 yaşda - bütün suallara tam cavab verir, 4 -5 r ə q ə mi v ə bütün cümlə l ə ri t ə krar edir. 3. U şağa üzə rind ə sad ə v ə ona tanış obyektlə r t əsvir olunmuş 10 şə kil göstərilir Şə kill ə r bir- bir uşağa göstə rilir v ə onun n ə olduğu soruşulur. Əgə r uşaq bu şə kill ə rd ə n h ər hansının adını deyə bilmirs ə , dig ər şəkil göstə rilir. Sonra şə kill ərin hamısı təcrübəçi nin ə lind ə c ə ml əşdirilir və arxası uşağa tə r ə f çevrilir ki, o şəkli görməsin. Bundan sonra uşağa belə bir müraciə t olunur: ―Mə nim ə limd ə hansı şə kill ər var? Hansını düzgün desə n, onu s ə n ə 27 ver ə c ə y əm―. Uşağın tapmadığı şə kill ər axırda bir - bir ona göstə rilir v ə şə klin adı soruşulur. Normativl ə r 3,5 yaşda - 10 şə kild ə n 4-6- nı 6 də f ə t ə krar etdikd ə n sonra tapa bilir. 5 yaşda – 10 şə kild ə n 7-8- ni yadda saxlayır və tapır. 5- 6 yaşlı uşaqlara 10 standart sözün mə s ə l ə n: ev, meĢə, piĢik, zə ng, iyn ə , bal v ə s. ya dda saxlanılması tapşırığı da verilə bil ər. Bu yaş dövründə ixtiyarı yaddasaxlamanın həcmi üzrə normativ 10 sözdə n 6-7 y ə b ə rab ə rdir. III. Emosional - iradi sferanın inkişafının diaqnostikası. İdrak proseslərinin diaqnostikasına aid yuxarıda istifadə olunan tapşırıqlardan uşaqlarda iradi - emosional sferanın xüsusiyyə tl ərini aşkara çıxarmaq üçün də istifad ə etm ək mümkündür. Müayinə zamanı uşağın f ə aliyy ətini müşahidə ed ə rk ən aşağıdakı göstə ricil ə r ə xüsusi diqqə t yetirilm ə lidir: 1. Uşağın əhvalının ümumi fon u ( adekvat, depressıv, hə y əcanlı, eyforik v ə s.), onun f əallığı; idrak maraqları, oyanıqlığı və l ə ngliyi. 2. Uşağın ə laq ə y ə qoşulması ( yaĢlılarla ə m əkdaĢlıq etmə k ist ə yi). Bu zaman uşağın yüngül hə r ə k ə tl ə ri, s əthi davranışı, ünsiyyə t ə ə h ə miyy ə tsiz müna sib əti intellektual qüsur olub, oliqofren uşaqlar üçün sə ciyy ə vi hal kimi qiym ə tl əndirilir. Uşaqların yaşlılarla ə laq ə y ə çətin qoşulması yüksə k h ə y əcanlılıq simptomları, yeni şə rait ə, yad adamlara çətin uyğunlaşması, qorxu v ə s. kimi nevrotik reaksiyalarla da bağlı ola bilə r. 3. T ə rif v ə r əğbə tl ə ndirm ə y ə qarşı emosional reaksiya: T ə rif v ə r əğbə t 1- 1,5 yaşdan başlayaraq normal uşaqlarda şən, müsbə t emosiyalarla müşayiət olunan reaksiyalar doğurur. Əsəbi uşaqlarda tapşırıqların icrası zamanı fə aliyy ə tin r əğ b ə tl ə ndirm ə il ə stimullaşdırılması f ə r əh hissi doğurmaqla yanaşı, əhvalın enmə sin ə , emosional g ə rginliyin z ə ifl ə m ə sin ə g ətirib çıxarır. 28 4. M ə z ə mm ə t v ə t ə l ə bl ə r ə qarşı emosional reaksiya: 3 yaşdan böyük uşaqlarda danlaq və t ə l ə bl ə r ə qarşı hə dsiz etinas ızlıq, onun ərköyünlüyü, intellektual zə ifliyi v ə ya m ə z ə mm ə tin m ənasını başa düşmə m ə si il ə bağlı ola bilər. Aydın ifadə olunan aqressiv v ə neqativ reaksiyalar onu göstərir ki, uşaq tə l ə bl ə ri v ə m ə z ə mm ə tin m ənasını anlayır və onlara tabe olmaq ist ə mir. 5. F ə aliyy ət zamanı çə tilik v ə uğursuzluqlara qarşı reaksiya : 2,5- 3 yaşlı uşaqlar fə aliyy ə t prosesind ə buraxdıqları sə hvl əri müstə qil olaraq aşkar edə bilir, ə yani- obrazlı situasiyaya ―belə―, ―elə yox―, ―bə s nec ə―, ―düzdür―, ―düz deyil― və s. kimi sözlü müla hiz ə l ə r vasit ə sil ə asanlıqla uyğunlaşırlar. Bu cür mülahizə l ə r əsasında buraxdıqları sə hvl ə ri tapan uşaqlar tapşırığın icrasına daha ciddi yanaşır, arzu edilə n n ə tic ə ni ə ld ə etm ə k üçün səy göstə rir, z ə ruri hallarda is ə kömək üçün yaşlılara müraciə t edirl ə r. Uşağın uğursuz fə aliyy əti bir sıra mənfi reaksiyalar da doğura bilə r: birinci çə tinlikd ən sonra marağın sönmə si; tapşırığın icrasına passiv yanaşma və ya susaraq imtina etm ə ; tapşırığın icrasına adə t ə n aqressiv h ə r ə k ə tl ə rl ə müşayiə t olunan f əallıqla ; girişmə v ə eksperimental situasiyanın pozulması; tapşırığın yerinə yetirilm ə sind ə buraxılan sə hvl ə r ə görə edil ə n m ə z ə mm ə t ə qarşı ağlamaq və ya ucadan t ə lx ə kc ə sin ə gülüş reaksiyası; yüksə k s ə viyy ə li l ə ngim ə , obyektl ə rl ə sürə tli, qeyri-adekvat, xaotik- manipulyativ h ə r ə k ə tl ər(oliqofren uşaqlarda). IV. Nitq ə q ə d ərki dövrün və nitq sferasının formalaşması xüsusiyyə tl ərinin diaqnostikası Uşaqlarda nitqə q ə d ərki dövrün diaqnostikası xeyli çətin olduğundan, ad ə t ə n valideynl ə r ə l ə sorğu metodundan istifadə o lunur. Aşağıda hə min 29 sorğunun nümunə si v ə sualın psixoloji mahiyyəti verilmişdir: (c ə dv ə l 1) Uşağın nitqə q ə d ərki dövrünün və nitq inkişafı və ziyy ə tini ə ks etdir ən sorğu nümunə si Yaş Valideynl ə r ə veril ə c ə k suallar Sualın psixoloji mahiyy ə ti 1 2 3 12 ayl ıqda Uşaq jestlə rin v ə s ə sl ərin kömə yil ə siz ə öz istə kl ə ri, v ə ziyy ə ti bar ə d ə m ə lumat verm ə yi v ə ya etirazını bildirm əyi bacarırmı? O, bu jestlə r vasit ə sil ə sizin diqq ətinizi özünə c ə lb etm ə y ə c ə hd edirmi? O, sizi oyuna t ə hrik etm ə y ə çalışırmı? Sizinl ə uşağınız arasında hə r ikiniz üçün anlaşıqlı olan oyunlar varmı? Uşaq bu oyuna aid sözlə r bilirmi? O, bu sözləri eşidə rk ən özü oyuna başlayırmı? Tanış kontekstdə m ə hdud miqdarda sözü anlama Yaş Valideynl ə r ə veril ə c ə k suallar Sualın psixoloji mahiyy ə ti 1 2 3 12- 18 aylıqda Sizin uşağınız öz istə yini nec ə ifad ə edir? Bu zaman o sözlə rd ə n istifad ə edirmi? Uşaqla ünsiyyət zamanı siz özünüz və uşaq üçin anlaşılan xüsusi sözlə rd ə n istifad ə edirsinizmi? Siz uşağa müraciə t ed ə rk ə n nitq zamanı jest və mimikadan istifad ə etm ə dikd ə, o sizi başa Tanış sözlə rd ə n ixtiyari şə kild ə istifad ə etm ə Yalnız ana və uşaq üçün anlaşıqlı olan spesifik jarqonların olması 30 düşürmü? Mə s ə l ə n, siz soruşursunuz: ―Ata hanı?― . Bu zaman uşaq ataya tə r əf çevrilirmi? O, xarici görkə min ə görə oxşar olan bir neçə əşya içə risind ə n formaca eyni olan iki əşyanı söz əsasında göstəriş verildikdə tapa bilirmi? Uşağınızın bildiyi və t ə l əffüz etdiyi sözləri sadalayın Tanış kontekstd ə n k ənar olan sözü anlama. Nitqli ünsiyyə td ə sosiallaşmış sö zl ə ri az- çox anlama Aktiv lüğə tin h ə cmi 15 aylıqda Uşağınızın bildiyi və t ə l əffüz etdiyi sözləri sadalayın 20-y ə yaxın söz. Onların sırasın - da uşağın adə - t ən oynadığı əş - ya adları, əşyalar arasındakı mina - sib ə t ə aid sözlə r (yoxdur, yen ə ). Salamlaşma ilə bağlı sözlə r (h ə - l əlik sağ ol və s.) 18 aylıqda ―____________ ― 50-y ə yaxın söz 24 aylıqda ―____________ ― 150-y ə yaxın söz Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|