Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm



Yüklə 2,34 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/47
tarix01.01.2017
ölçüsü2,34 Mb.
#4244
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47

sözlü
-m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkür
 
ə
m
əliyyatlarına  doğru  fə
aliyy
ə
t
ə
 
qoşulurlar. Cisim və
 hadis
ə
l
ərin mühüm, başlıca və
 f
ə
rql
ə
ndirici 
ə
lam
ə
tl
ə
rinin 
aşkara
 
çıxarılması, sadə
 
ümumiləşdirmə
 v
ə
 
müqayisə
, t
ə
hlil v
ə
 t
ə
rkib kimi fikri 
ə
m
ə
liyyatlara  t
ə
dric
ə
n  yiy
ə
l
ə
nm
ə
kl
ə
 
uşaqlar  intellektual  inkişafın  müə
yy
ə

s
ə
viyy
ə
sin
ə
 
çatırlar  ki,  bu  da  uşağın  mə
kt
ə
b  t
ə
limin
ə
 
psixoloji  hazırlığının 
əsas meyarlarından biridir.
 

aq  onu 
ə
hat
ə
  ed
ə
n  al
əm  haqqında,  həyat  haqqında  ilk  təəssüratı 
ail
ə
d
ə
 
alır,  onun  davranış  motivlə
ri,  h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri,  v
ərdişlə
ri,  xarakterinin 
əsasları,  dünyagörüşünün  ünsürlə
ri  ilk  d
ə
f
ə
  ail
ə
d
ə
 
yaranır.  Ailə
 
onun  bütün 
h
ə
yat  t
ə
rzi,  valideynl
ə
rin 
ə
xlaqi  etiqad  v
ə
  hissl
əri,  onların  bir
-birin
ə

yaşadıqları  mühitdə
  olan  adamlara,  c
ə
miyy
ə
t
ə
 
münasibə
tl
ə
ri  - 
bütün  bunlar 
uşaqlıq  illə
rinin  parlaq  t
əəssüratlarıdır.  Uşaqların  gə
l
ə
c
ək  inkişafında  hə
min 
t
əəəssüratların  rolu  olduqca  böyükdür.  Körpə
y
ə
 
ana  baxışı  normal  sə
hh
ə
tin 
v
ə
 
fiziki  inkişafın  əsasını  qoyur.  Uşaqla  fəal  ünsiyyə
t  nitqin,  t
ə
x
əyyülün  və
 
dig
ə
r psixi prosesl
ərin inkişafını tə
min edir. 
 
 
2.1.2. 
Körpəlik dövründə
 
psixoloji müayinənin keçirilmə
sin
ə
 veril
ə

t
ə
l
ə
bl
ə

İlkin  ontogenezdə
,  m
ə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ər  yaş  dövründə
 
uşaqların  psixi  inki
-   
şafının  diaqnostik  göstə
ricil
ərinin  aşkara  çıxarılması  psixodiaqnostika 
t
əcrübə
sind
ə
 
çox çə
tin, h
ə
m d
ə
 olduqca 
ə
h
ə
miyy
ətli bir problemdir. Uşaqların 
psixodiaqnostikası onların psixi və
ziyy
ə
tin
ə
 
ixtisaslı baxış və
 
onların psixoloji 
müay
in
ə
si dem
ə
kdir.  

 
10 
Uşaqlarda  fərdi  xüsusiyyə
tl
ərin  psixoloji  diaqnostikasını    artıq  körpə
lik 
dövründən  başlamaq  lazım  gəlir.  Körpə
lik  v
ə
  erk
ən  uşaqlıq  dövrü  yalnız  
sensomotor,  idraki,  nitq  sah
əsinin  intensiv  inkişafı  ilə
  deyil,  h
ə
m  d
ə
 
özünüqiymə
tl
ə
ndirm
ə
,  xarakterin  b
ə
zi 
ə
lam
ə
tl
ərinin,  emosiyaların  və
  s.    kimi 
mühüm şə
xsiyy
ə
t keyfiyy
ə
tl
ə
rinin t
əşəkkülü ilə
 s
ə
ciyy
ə
l
ənir. Bu yaş dövründə
 
psixoloji  müayinə
nin 
ə
sas  m
ə
qs
ədi  psixi  inkişafın  gedişinə
  n
ə
zar
ə
tin  v
ə
 
normadan  k
ənara  çıxma  hallarının  vaxtında  aşkar  edil
m
ə
si  z
ə
rur
ə
ti  il
ə
 
bağlıdır.
 
İnkişaf etmiş xarici ölkə
l
ərin bir çoxunda körpə
 v
ə
 erk
ən yaşlı uşaqlarla 
psixoloji müayinənin keçirilmə
si  m
ə
qs
ə
di  il
ə
 
çoxsaylı metodikalardan istifadə
 
olunur.  Bunların  sırasında  Gezellin  inkişaf  cə
dv
ə
ll
əri,    Leşlinin
 
inkişaf 
şkalası, Körpə
l
ərin inkişafının Beyen şkalası, 
R.Kettel t
ə
r
ə
find
ən işlənilmiş 
Uşağın  inkişaf  şkalası,  C.Feqanın  hazırladığı  Körpə
nin  intellekt  testi 
mühüm yer tutur.
 
Uşaqlarla  psixoloji  müayinənin  aparılmasında  bir  sıra  çə
tinlikl
ər  özünü 
büruzə
  verir.  Qeyd  etm
ək  lazımdır  ki,  kiçik  yaşlı  uşaqlar  eksperimentator  ılə
 
emosional  kontaktlara  heç  də
 
asan  qoşulmur,  verilmiş  tapşırıqları  tə
limata 
uyğun  icra  etmə
kd
ə
 
çətinlik  çə
kirl
ər.  Ona  görə
  d
ə,  uşaqla  münasibə
td
ə
 
optimal  kontakt  yaratmaq,  tapşırığın  icrası  üçün  uşağın  fə
aliyy
ə
tini 
motivl
əşdirmə
k  olduqca  z
əruri  şərtdir.  Bir  yaşlı  uşaqları  psixoloji  müayinə
y
ə
 
c
ə
lb etm
ək üçün onların diqqə
tini 
ə
lvan, parlaq 
əşyalara yönə
ltm
ək lazımdır. 
Bir  q
ə
d
ər  böyük  uşaqların  müayinə
sind
ə
  is
ə
 
onları  müxtəlif    tapşırıqlar  daxil 
edilmiş
 
ümumi  süjetli  oyuna  cə
lb  etm
ə
k  m
ə
qs
ə
d
əuyğundur.  Bu  mə
qs
ə
dl
ə
  
oyuna müxtə
lif personajlar daxil edilir v
ə
 
guya onlar üçün ―ev tikmək‖, ―körpü, 
qatar 
düzə
ltm
ək‖ 
 
lazım gəldiyi uşaqlara bildirilir. 
 
1-
2  yaşlı  uşaqlar  yad  adamlardan  qorxduqlarına  və
  bu,  t
ə
dqiqqata 
mane  olduğuna  görə,  onları  ananın  dizləri  üzə
rind
ə
 
oturtmaq  lazımdır.  İki 
yaşından    yuxarı  uşaqlar  isə
  eksperimental  situasiyaya,  eksperimentatorun 
onlara  verdiyi  oyuncaqlarla t
əcrübə
y
ə
  
çox 
 
asanlıqla 
 
qoşulurlar. 
 Bu  zaman  

 
11 
ananın iştirakına ehtiyac qalmır.            
 
T
əcrübə
 ad
ə
t
ən müvafiq yaş qurupuna aid olan ən asan tapşırıqlardan 
başlanır. Sonra uşağa tə
dric
ən çətinliyi artırılmış yaddasaxlamaya, tanımaya, 
diqq
ə
t
ə
, h
əmçinin ümimləşdirmə
y
ə
  v
ə
 
s. aid tapşırıqlar vermə
k olar. 
Uşaqda dalğınlıq,
 
yorğunluq halları yarandqda işə
 fasil
ə
 verm
ək, uşağı 
ə
yl
ə
nc
ə
y
ə
 g
ə
lb etm
ə
k v
ə
 sonra eksperimenti davam  etdirm
ək mümkündür.
 
T
əcrübə
 
zamanı uşaqla xoş rə
ftar edilm
ə
li, h
ər bir tapşırığa qarşı onda 
maraq  yaradılmalı  və
 
darıxdırıcılığa  yol  verilmə
m
ə
lidir  .  Bu
,  uşağın  sonrakı 
t
əcrübə
l
ə
r
ə
 c
ə
lb edilm
əsi ücün cox zə
ruri amildir.  
Psixodiaqnostika  t
ə
c
rübə
sind
ə
 
uşaqların  psixoloji  müayinə
sin
ə
  ad
ə
t
ə

1,5-
2  aylıqdan  başlanılır.  Bu  dövrə
  q
ə
d
ər  uşağın  psixi  həyatında  ə
sas
ə

müxtəlif  şə
rtsiz  refleksl
ər  üstünlük  təşkil  edir.  Aylar  keçdikə
  bu  refleksl
ə

uşağın davranış reaksiyaları sırasından yox olur. Bu reflekslər uşağın gə
l
ə
c
ə

psixi  inkişafının  əsasında  duran  sinir  sisteminin  yetişmə
si  v
ə
ziyy
ə
tini 
ə
ks 
etdirir. 
Psixodiaqnostika 
t
ə
c
rübə
sind
ə
 
uşaqlarla 
psixoloji 
müayinə
nin 
kecirilm
əsinin bir sıra ümumi priyomları mövcuddur:
 
1.  Pisxaloji  müayinə
 
(diaqnostika)  zamanı  başlıc
a  diqq
ət  uşağın  ana  ilə
 
ə
laq
ə
sinin xarakterin
ə
 
yönə
ldilm
əlidir. Uşağın sağlam, gümrah və
 f
əal olması 
çox zə
ruridir.   
2. Əvvə
lc
ə
 
uşaqla kontakt yaradılır 
v
ə
 
onun xüsusiyyə
ti  qeyd  olunur  .  Bu, 
pis  n
ə
tic
ə
 
hesab  olunur  ki,  8  aylıqdan  böyük  uşaq  yad  adamlarla  doğma, 
tanış adamlarla olduğu kimi kontakta qoşulur, onları fə
rql
ə
ndir
ə
 bilmir. 
3.  H
ə
r
əki  sferanın  və
ziyy
əti  müə
yy
ən  edilir:  başın  və
ziyy
ə
tin
ə
  v
ə
  onun 
otu
rmuş halda və
 
yeriş zamanı addımlama hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
ə
 n
ə
zar
ə
t. 
4.  Sensor  reaksiyaların  inkşafı  və
ziyy
əti.  İzlə
m
ə
  v
ə
  qeyd  etm
ə
nin 
xarakterinin  öyrə
nilm
əsi.  Bunun  üçün  uşağın  gözü  qarşısında 
30sm 
m
ə
saf
ə
d
ə
  7-10sm 
ölcülü  parlaq  oyuncaq  üfüqi  və
 
şaquli  və
ziyy
ə
tl
ə
rd
ə
 
qoyulur.  2-
4,5 aylıq uşaqlar üzə
rind
ə
 bu  t
əcrübə
 
aparılarkən uşağın əşyanın 

 
12 
duruş  və
ziyy
ə
tinin  d
əyişmə
sini  izl
ə
m
ə
sin
ə
 
xüsusi  diqqə
t  yetirilir.  Bu  t
əcrübə
 
zamanı sə
sli  oyuncaqdan  da  istifad
ə
 
olunur ki,  bu  da uşağın  sə
s  m
ə
nb
ə
yini 
izl
ə
m
ə
sinin xarakterini a
şkara çıxarmağa xidmə
t edir. 
5.  Əşyalarla  ə
m
əliyyatların  inkişafı  və
ziyy
ətinin  müə
yy
ə
n  edilm
ə
si.  Bu 
m
ə
qs
ə
dl
ə
 
dörd  aylıqdan  yuxarı  uşaqlara  çax
-
çax  tipli  oyuncaq  verilir, 
tutmanın  xarakteri,  sürə
ti  v
ə
  d
əqiqliyi,  tutma  zamanı  barmaqların  hə
r
ə
k
ə
ti, 
onun müddə
ti, manipulyasiya
nın xarakteri müşahidə
 olunur v
ə
 qiym
ə
tl
ə
ndirilir. 
6.  Yaşlılarla  qarşılıqlı  ə
laq
ə
 
üsullarının  tə
yin  edilm
ə
si.  Ana  il
ə
 
uşaq 
arasında  emosional  və
 
görmə
 
ə
laq
ə
l
ə
rinin  m
əcmuyu  aydınlaşdırılır,  eyni 
ə
laq
ə
l
ə
r  t
ədqiqatçı  ilə
 
uşaq  arasında  yaradılır.  Tədqiqatçı  anaya  uşağın 
ağlamasının  nə
  il
ə
 
ə
laq
ədar  olduğunu,  uşağın  ananın  gözlə
rin
ə
 
baxmasını, 
oyuncaqlarla oynamasını, mimika və
 jestl
ə
rinin ifad
əsini aydınlaşdırır. 
 
7.  Müayinə
 
zamanı  emosional  və
 
nitq  reaksiyalarının  inkişaf  və
ziyy
ə
ti 
müə
yy
ə
nl
əş
dirilir,  t
ə
b
əssümün  ifadəlilik  xarakteri  qeyd  olunur,  hansı 
situasiyalarda  onun  daha  çox  təzahür  etməsi  aydınlaşdırılır.  Tədqiqatçı 
uşağın  ümumi  əhvalı  fonunda  onun  mənfi  emosional  reaksiyalarının 
t
əzahürlə
rin
ə
  diqq
ət  yetirir,  situasiyanın  dəyişmə
sind
ə
n  as
ılı  olaraq  qavrayış 
fonunda  ağlama,  çığırtı  kimi  emosional  reaksiyalarını  müşahidə
  edir, 
ağlamanın kə
silm
ə
sin
ə
  s
ə
b
ə
b  olan  amill
əri aşkara çıxarır. Bu zaman uşağın 
ona  doğma  olan  yaşlılarla  bağlılığı,  emosional  ə
laq
ə
l
ə
rinin  xarakteri  v
ə
  yad 
adamlarla  ünsiyyət  reaksiyalarının  olub
-
olmaması  və
 
ya  onun  ehtiyatlı 
xarakterd
ə
 
olması müə
yy
ə
nl
əş
dirilir. S
əs reaksiyalarının təhlili zamanı onların 
yaranması  tezliyi,  müxtə
lifliyi,  s
əsli  cavab  reaksiyalarının  mümkünlüyü,  o 
cümlə
d
ən onların forması 
-
―ulama‖, kə
k
ə
l
ə
m
ə
,  d
il dolaşması və
 
ilk hecaların 
olub-
olmaması xüsusi olaraq qeyd olunur. 
 
Psixodiaqnostika  işində
  praktik   
uşaq 
psixoloqunun 
ə
lind
ə
  diaqnostik 
meyarların
-
normativ  diaqnostik  göstə
ricil
ərin  olması  olduqca  zə
ruridir. 
Müə
yy
ən  edilmiş  bu  göstə
ricil
ə
rl
ə
 
müayinə
  o
lunan  uşağın  psixi  sağlamlıq 
d
ə
r
ə
c
ə
sini  
aydınlaşdırmaq,
  psixi  
pozğunluğun
  s
ə
viyy
ə
l
ə
rini  
aşkara 
 
çıxarıb 
 

 
13 
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ək mümkündür.
 
Psixodiaqnostika  işində
  qeyd  olunan  bu  amilin 
ə
h
ə
miyy
ə
tini  n
ə
z
ə
r
ə
 
alaraq,  h
əmin  normativ  göstə
ricil
ə
ri 
ə
ks  etdirm
ə
yi  m
ə
qs
ə
d
əuyğun  hesab 
edirik.  
I. H
ə
r
ə
ki sfera:  
İlkin ontoqenezdə
 h
ə
r
ə
k
ə
tl
ərin inkişafı başın və
ziyy
ə
tin
ə
 (12 h
ə
ft
ə
likd
ə
), 
ə
ll
ə
rin  h
ə
r
ə
k
ə
tin
ə
  (20  h
ə
ft
ə
likd
ə
),  b
ə
d
ə
nin  h
ə
r
ə
k
ə
tin
ə
  (40-44  h
ə
ft
ə
likd
ə
), 
yerim
ə
 
(13  aylıqda)  nə
zar
ət  bacarığının  qazanılması  ilə
 
müşayiə
t  olunur. 
Psixoloji 
ə
d
əbiyyatlarda  bu  normativ  diaqnostik  göstə
ricil
ərin  formalaşması 
müddə
tl
ə
r
i aşağıdakı kimi qeyd olunur


 
3 aylıqda 
- diffuz  h
ə
r
ə
ki f
əallıq, başın hə
r
ə
k
ə
tin
ə
 
yaxşı nə
zar
ə
t; 

 
4  aylıqda 

qarnı  üstə
 
yatmış  və
ziyy
ə
td
ə
 
ə
ll
ə
rd
ə
n  dayaq  kimi  istifad
ə
 
etm
ə


 
6  aylıqa 

görmə
-h
ə
r
əki  koordinasiyasının  formalaşması  (əşyaya  tə
r
ə

dartınma və
 
oyuncağı xeyli vaxt ə
ld
ə
 saxlama); 

 
8  aylıqda 

müstə
qil  oturma,  ist
ə
nil
ə
n  v
ə
ziyy
ə
td
ə
n    ixtiyari  s
ə
mt
ə
 
çevrilmə


 
9 aylıqda 
- h
ər hansı dayaqdan tutaraq ayağa qal
xma; 

  -
10 aylıqda 

qarnı üstə
 
sürünmə
, inamla v
ə
 s
ə
rb
ə
st oturma; 

  -
11 aylıqda 

addım atma;
 

 
13 aylıqda 

müstə
qil yerim
ə

II. Sensor sfera: 

 
1 aylıqda 
- anaya zill
ənmiş baxış. Ana danışarkən ağzı açıb
-yumma; 

 
1,5 aylıqda 
- h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ən adamı izlə
m
ə


 
2  aylıqda
  - 
gözün  reaksiyalarının  inkişafı:  nə
z
ə
rl
ə
ri  c
ə
ml
ə
m
ə

uyğunlaşma, fokusaalma;
 

 
3  aylıqda

başı  sə
s  g
ə
l
ə
n  s
ə
mt
ə
 
çevirmə

ə
ll
əri  müşahidə
  etm
ə

oyuncaqların hə
r
ə
k
ə
tini  izl
ə
m
ə


 
4 aylıqda 

yoxa çıxan obyekti duyma;
 

 
14 

 
5 aylıqda 

güzgüdə
ki 
ə
ksin
ə
 
baxıb gülümsə
m
ə


 
6  aylıqda 

ə
ll
əri  müşahidənin  yox  olması,  yeni,  parlaq  oyuncaqlara 
maraq,  başı  sə
s  g
ə
l
ə
n  ixtiyari  s
ə
mt
ə
 
çevirmə,  eşidilə
n  s
ə
sl
ə
ri  t
ə
qlid 
etm
ə
;  

 
7  aylıqda 

başı  sə
s  g
ə
l
ə
n  s
ə
mt
ə
 
çevirmə,  pozaya  uyğunlaşma, 
müşahidə
 
üçün əlverişli mövqe seçmə


 
8 aylıqda 

yad adamları fə
rql
ə
ndirm
ə, yarısı gizlədilmiş əşyaları tapma, 
atılmış  dəsmalı  götürmə

əşyanın  yoxa  çıxmasından  təəccüblə
nm
ə

növbə
 il
ə
 
eyni vaxtda iki oyuncağa baxma;
 

 
10  aylıqda 

gözü  qarşısında  gizlədilmiş  əşyanı  tapma,  yaşlı  adamın 
cibin
ə
 
əşya qoyulduqda görə
rk
ən onu çıxartma;
 

 
12  aylıqda
  - 
şəxsi  adı  ilə
 
çağrıldıqda  dönüb  baxma,  sə
s  tonunu 
f
ə
rql
ə
ndirm
ə, kitabdakı şə
kill
ə
r
ə
 
maraq göstə
rm
ə

Körpəlik dövründə
 
uşaqlarda sensor (hissi) sferanın inkişaf sə
viyy
ə
sini  
yoxlamaq,  diaqnostikası  üçün  aşağıdakı  tə
cr
übə
l
ə
ri  aparmaq  m
ə
qs
ə
d
ə
 
uyğundur: 
 
T
əcrübə
 1 
Böyük deşikli dairə
l
ərin oxa keçirilmə
si: 
Bu  t
əcrübə
d
ə
  m
ə
qs
əd  uşaqda  görmə
nin  n
ə
zar
əti  altında  ə

h
ə
r
ə
k
ə
tl
ərinin koordinasiyasının inkişaf sə
viyy
əsini aşkara çıxarmaqdır. (şə
kil 
1)  Əgər  uşaq  2
-3  t
əcrübə
d
ə
n  sonra  bu  t
əcrübəni  müstə
qil  yerin
ə
  yetir
ə
 
bil
ə
rs
ə
,  bu onun sensomotor - (hissi-h
ə
r
əki) sferasının normal inkişaf etdiyini 
ə
ks etdirir: 
 
 
 
 
 
 
             
ġə
kil 1 
 
 
 
 
      
ġə
kil 2 

 
15 
T
əcrübə
 2 
Kiçik deşikli dairə
l
ərin oxa keçirilmə
si: 
Bu t
əcrübə
d
ə
n yen
ə
 d
ə
 m
ə
qs
ə

uşaqlarda hissi
-h
ə
r
əki koordinasiyanın 
inkişaf  sə
viyy
əsini  aşkara  çıxarmaqdır.  Əgər  uşaq  dairə
l
əri  oxa  müstə
qil 
olaraq  v
ə
 
ya  yaşlının  (tə
rbiy
əçinin  )  kömə
yil
ə
 
taxıb  çıxara  bilirsə
,  bu  h
ə
min 
uşaqda hissi
-h
ə
r
əki sferanın normal inkişaf etdiyini göstərir (şə
kil 2). 
 
III. Əşyalarla manipulyasiya
 

 
3  aylıqda 

yapışma  (Robinzon)  refleksinin  yoxa  çıxması,  qoyulmuş 
v
ə
 
ya asılmış oyuncaqlarla oynama, obyektlə
r
ə
 zill
ənmiş diqqət, çax
-
çax tipli oyuncaqları görə
rk
ə

ə
ll
ə
rin h
ə
r
ə
k
ə
t etm
ə
si; 

 
4  aylıqda 

İxtiyari  olaraq  t
utma,  qeyri-spesifik  manipulyasiya, 
obyektl
ə
rl
ə
 
çığırtı şə
klind
ə
 
ə
laq
ə


 
6 aylıqda 

Birinci oyuncağı ataraq ikincini götürmə
, manipulyasiyaya 
görmə
  vasit
ə
sil
ə
  n
ə
zar
ə
t,  h
ər  şeyi  ağıza  aparma,  kağız  və
  ya 
xışıldayan əşyalarla oynamağa hə
v
əs, dodağına toxunan
 
şüşə
d
ə
n v
ə
 
ya st
əkandan çay içmə
k; 

 
7  aylıqda 

əşyaları  ə
ld
ə
n-
ə
l
ə
 
ötürmə,  eyni  vaxtda  iki  oyuncağı 
götürmə,  görmə
nin  n
ə
zar
ə
ti  il
ə
 
başqa  əşyalar  içə
risind
ə
n  g
ə
r
ə
kli 
oyuncağı götürmə


 
8  aylıqda 
-  mane
ənin  arxasınakı  oyuncağı  çıxarmağa  cə
hd,  bu 
zaman mane
ə
y
ə
 
yaxın olan ə
li uzatma; 

 
10  aylıqda 

kiçik  əşyaları  götürmə
,  topu  it
ə
l
ə
m
ə
,  z
ə
ngi  basma, 
piramidaya taxılmış hə
lq
ə
l
əri çıxarma;
 

 
11 aylıqda 
- oyuncaq v
ə
 
əşyaları çantaya və
 
ya qutuya yığma;
 

 
12  aylığında 
-  mane
ə
 
arxasındakı  əşyanı  çıxarma,  kitablara  maraq, 
on
ları  və
r
ə
ql
ə
m
ə
y
ə
  c
əhd,  şə
kill
ə
rd
ə
 
cızma
-qara  etm
ə
k; 
əşyaları 
ağzına aparmanın yoxa çıxması, əşyaları döşə
m
ə
y
ə
 atma. 
Yüklə 2,34 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin