Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Anaya de ki, mə n s ə ninl ə yen ə oynamaq ist ə yir
- “Xahiş edirə m, bir d ə deyin”
- Normativl ə r
- 4. H ə r əki sferanın inkişafı diaqnostikası
|
Yaş Valideynl ə r ə veril ə c ə k suallar Sualın psixoloji mahiyy ə ti 1 2 3 18- 24 aylıqda Sizin uşağınız öz istə k, narazılıq və t əəsüratını ifadə ed ə rk ən iki sözlü cümlə d ə n istifad ə edirmi? İkisözlü sabit ―teleqraf ― tipli cümlə l ə r m ə nsubiyy ə t bildir ə n: ―atanın papağı―; yer bildir ə n : ―evdə yoxdur―, 31 işarə bildir ə n: ―bu itdir―, t ə krar bildir ənŞ ―yenə konfet, yen ə ver‖― 18- 24 aylıqda Siz in uşağınız sözlü göstərişlə müraciə t etdikd ə , o biri otaqdan h ər hansı bir əşyanı gə tir ə bilirmi? Uşaq sizə sual verm ə y ə c ə hd göstərirmi? O sizin göstəriş l ə riniz ə hansı üsulla (verbal, yoxsa qeyri - verbal) cavab verir? Sizin uşağınız tanış olmaya n əşyaların adını bilmə y ə nec ə c ə hd edir? Bu zaman o, sözlə rd ə n istifad ə edirmi? Əgə r edirs ə , bu sözlər hansılardır? Sizin uşağınız şə kl ə baxark ə n ona verdiyiniz suallara cavab verirmi? Müvafiq əşyalara aid sözlə rin anlaşılması Nitq ə nitql ə cavab verm ə yin z ə ruriliyinin anlaşılması İnformasiya almaq üçün nitqd ə n v ə qeyri- verbal ünsiyyə t vasit ə l ə rind ə n istifad ə İnformasiyanın ötürülmə sind ə nitqd ə n istifad ə C ə dv ə l 1 İki yaşdan yuxarı uşaqların nitq inkişafının diaqnostikası zamanı aşağıdakı ə sas c ə h ə tl ə r ə diqq ə t yetirm ək lazımdır: 1) cümlənin orta uzunluğu (norma: 2 - 4 söz); 2) c əm şəkilçisi, keçmiş zamanın işlə dilm ə si; (M ə s ə l ə n, Sabah xalamgil ə getdim); 3) Uşağın nitqində ― alma- ama”, “çay - şay”, “kitab - tifat”, “mə kt ə b-l ə ft əf” tipli düzgün olmayan sözlərin işlə nm ə si; 32 4) Sad ə cümlə l ər üçün morfologiya və sintaksis qaydalarının mə nim- s ə nilm əsi (3,5 yaşdan yuxarı uşaqlar “Anaya de ki, mə n s ə ninl ə yen ə oynamaq ist ə yir əm” tipli cü ml ə l əri asanlıqla transformasiya edə bilir, onu “Xala dedi ki, o m ə niml ə yen ə oynamaq ist əyir” şə klin ə salmağı bacarır); 5) Mürə kk əb cümlə l ə rd ə n istifad ə (norma: 3 yaşdan sonra); 6) Əşya və hadis ə l ə rin zaman v ə m əkan münasibə tl ə rini nitqd ə düzgün işlə tm ə (başqa yerdə v ə keçmişdə olmuş hadisə l əri düzgün anlama); 7) Müə yy ən mövzuda dialoq qurma (3,5 yaşdan yuxarı asanlıqla dialoqa qoşulur); 8) N ə zak ətli sözlə rd ə n istifad ə (3,5 yaşdan sonra uşaqlar “Xahiş edirə m, bir d ə deyin” tipli müraciə tl ə rd ə n istifad ə ed ə bilir); 9) Ünsiyyə td ə müxtə lif t ə rzl ərin yaranması (4 yaşdan yuxarı uşaqlar ö zl ə rind ən kiçiklə rl ə bir cür, yaşıdları ilə başqa cür, böyüklə rl ə is ə tam n ə zak ə tl ə danışmağı bacarır); Uşaqlarda nitq inkişafının diaqnostikası zamanı xüsusi eksperimental priyomlardan da istifad ə olunur: 1. Əşyaların adlandırılması: Bu m ə qs ə dl ə uşağa bir neçə sad ə obyekt: butulka, kukla, maşın, top, konfet göstə rilir v ə ―Bu nədir?― sualı ilə ona müraciə t olunur. Normativl ə r: 18 aylıqda – 1 obyekti adlandırır. 2 yaşda – 2- 5 obyekti adlandırır. 2,5 yaşda – bütün obyektləri adlandırır. Bu tapşırıq uşağın lüğət fondunu müə yy ə n etm ə y ə imkan verir. 2. T ə svirl ərin ada görə eynil əşdirilmə si (identifikasiya) Bu m ə qs ə dl ə uşağa pişik, it, çörək, xoruz, don, qaşıq, alma tə sviri olan şə kill ər göstə rilir v ə ―Pişik haradadır?― və ya ―Mə n ə pişiyi göstər― və s. kimi suallar verilir. 33 Normativl ə r: 18 aylıqda – 1- 2 şəkli düzgün göstə rir. 2 yaşda –5 şəkli düzgün göstə rir. Bu tapşırıq uşağın əşyaların adı ilə onların tə svirl ə rini eynil əşdirmə k (identifikasiya etm ək ) bacarığını nümayiş etdirir. 3. T ə svirl ərin (şə kill ərin) adlandırılması: Bu m ə qs ə dl ə çoxsaylı şə kill ər: pişik, it, çörək, xoruz, don, qaşıq, alma, maşın, stol, gə mi, qatar, avtobus, t ə yyar ə, stul, qapı, köynə k, corab, papaq, gavalı, limon, armud, qarpız, oğlan, qız, nə n ə, baba, çağa, ördə k, qaz, in ə k, q azan, çarpayı, bıçaq, çə ng ə l, d ə ft ə r, q ə l ə m, kitab, q ə zet, nar kimi sad ə şə kill ər göstə rilir v ə ayrı - ayrılıqda ―Bu nədir?―, ―Orada nə çəkilmişdir?― sualı verilir. Normativl ə r: 2 yaşda – 3- 4 şəkli adlandırır; 2,5 yaşda – heyvan, insan, qab-qacaq, paltar, mebel qruplarına aid bir çox şə kill əri adlandıra bilir; 3 yaşda – n ə qliyyat, heyvan, insan, qab-qacaq, mebel, paltar qrupuna aid 1- 2 şəkil istisna olmaqla bütün şə kill əri adlandırır; 3,5 yaşda – praktik olaraq bütün şə kill ərin adlarını deyir. Bu tapşırıq böyüyün müraciə tli nitqini anlama s ə viyy ə sini ə ks etdirir. 4. H ə r əki sferanın inkişafı diaqnostikası Bir yaşdan sonra uşaqlarda hə r ə ki f əallıq artır və ―böyük motorika‖ adlandırılan mürə kk ə b h ə r ə k ə tl ə r sistemi t ə dric ən formalaşır. Psixodiaqnostika t ə cr übə sind ə böyük motorika aşağıdakı normativ parametrl ə rl ə, diaqnostik ölçülə rl ə müə yy ə nl əşdirirlir: 13 aylıqda – müstə qil yerim ə k; 15 aylıqda — uzun m ə saf ə ni q ə t etm ə , oturmaq, ə yilm ə k, n ə rdivana dırmanmağa cə hd, kresloda s ə rb ə st oturma, dizl ə ri il ə qalxmaq; 34 18 aylıqda – n ə rdivana s ə rb ə st qalxmaq v ə düşmək, döşə m ə üstündə ki çubuğun üstündə n adlamaq; 2 yaşda - döşə m ə üstündəki oyuncağı götürmə k, mane ənin üstündə n adlamaq, topu t ə pikl ə m ə k; 2,5 yaşda – bir-birind ə n 20 sm m ə saf ə d ə qoyulmuş bir neçə mane ə ni addımlamaq üsulu ilə keçmə k; 3 yaşda – bir neçə saniy ə t ək ayağı üstündə durmaq, n ə rdivanla qalxark ə n h ər ayağı bir pillə y ə növbə il ə qoymaq, düşə rk ən ayaqları cüt qoymaq, iki ayağı üstdə tullanmaq, üçtə k ərli velosipedi sürmə k; 4 yaşda – n ərdivanla düşə rk ə n h ə r ayağı bir pillə y ə qoymaq; 5 yaşda – buz üzə rind ə iki ayağı ilə sürüşmə k; 35 II f ə sil Psixoloqun kiçik mə kt əb yaşlı uşaqlarla işinin sistemi 2.2.1. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə psixi inkişafın qısa sə ciyy ə si Psixi inkişafın dövrləşdirilmə si b axımından ontogenetik inkişafda 6 yaşdan 10 yaşadək olan dövr kiçik mə kt əb yaşı dövrü adlanır. Altı yaşın sonunda uşağın orqanizmi anatomik -fizioloji c ə h ə td ən xeyli inkişaf etmiş olur, ayrı - ayrı bə d ən orqanlarının morfoloji və funksional baxımdan inkişafı dinamik xarakter alır. Altı yaşda uşaqların boyu 112-114 sm- ə, çə kisi is ə 20-21 kq-a çatır. Bu yaş dövründə orqanizmin yetkinl əşməsi prosesi intensiv şə kild ə davam edir. Bel ə ki, bu yaş dövründə uşağın çə kisi ayda orta hesabla 200 q, boyu is ə 0,5sm artır. Altı yaşında uşağın hə r əki sferası yaxşı inkişaf etmiş bir h ə dd ə çatır: o müxtəlif sürə tl ə yeriyir, addımlar bə rab ərölçülü və geniş olur, asan v ə sürətli qaçmağı bacarır . Altı yaşında uşaqlar anatomik - fizioloji, intellektual, iradi, şə xsi v ə sosial- psixoloji c ə h ə td ə n ə sas ə n m ə kt ə b t əlimi üçün yetkinlik hə ddin ə çatır, funksional baxımdan mə kt ə b t ə limin ə hazır olurlar. Onlar rabitə li, qrammatik v ə fonetik c ə h ə td ən düzgün nitqə , t ə lim f ə aliyy əti üçün zəruri olan bir sıra bacarıq və v ərdişlə r ə malik olurlar. I sinif şagirdlə rinin m ə kt əb şə raitin ə adaptasiyası müə yy ə n bir m ə rh ə l ədir. Bu dövrlə bağlı yaranan problemlə rin m ə rh ə l əli şə kild ə h ə ll edilm əsi psixoloqdan planlı iş aparmağı tə l əb edir. I sinif şagirdlə rinin yeni şə rait ə - m ə kt əb mühitinə mane əsiz uyğunlaşdırılması üçün psixoloq adaptasiya işinin aşağıdakı metod və priyomlarından istifadə ed ə bil ə r: adaptasiya treninql ə ri; m ə kt əb mövzusunda oyunlar; sinifd ə norma v ə qaydaların birgə yaradılması; yuxarı siniflə r ə ekskursiyalar; t əşəkkür və r əğbə tl ə ndirm ə sistemind ə n istifad ə ; 36 motivl əşdirici söhbə tl ərin keçirilmə si. M ə kt ə b ə daxil olmaqla uşağın sosial münasibə tl ə r sistemind ə mövqeyi d əyişir. O, mə kt ə bli olur, t əlim uşaq üçün mə cburi, h ə m d ə ə sas f ə aliyy ə t formasına çevrilir. Uşağın mə kt ə b ə daxil olması onun h əyatında, şə xsiyy ət baxımından formalaşmasında və psixi inkişafında ə n m ə hsuldar m ə rh ə l ənin, dönüş anının başlanğıcıdır. Mə kt əbli adını qazanmaqla sosial funksionerə çevrilən uşağın h əyatında t ə lim ön plana çıxır. Mə kt ə bd ə sistematik olaraq bilik, ba carıq və v ərdişlə r ə yiy ə l ə n ən şagird hə m d ə yeni sosial münasibə tl ə r ə daxil olur. Onun yaşlılar və yaşıdları arasında mə n ə vi- emosional ünsiyyə ti v ə qarşılıqlı münasibə tl ər sistemi möhkə ml ə nir. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə t ə lim f ə aliyy ə ti m ə kt ə blil ə rin sağlamlığı və fiziki inkişafı ilə sıx ə laq əli şə kild ə h ə yata keçirilməlidir. Xüsusilə , I-II sinfl ə rd ə uşaqların sağlamlığına qarşı etinasız münasibət onların təlim uğurları yolunda ciddi ə ng ə l ə çevrilə bil ə r. Son ill ər uşaqlar arasında hə y ə can v ə depressiya ə lam ətli nevrozların artması, streslə rin ġə kil 13 çoxalması, uşaq psixotravmaları bu barə d ə ciddi düşünmə y ə ə sas verir . Kiçik mə kt əb yaşı döründə uşaq orqanizminin immun sistemi kifay ə t q ə d ər möhkə m olmad ığına görə , h ər hansı xə st əlik onların əqli iş qabiliyy ə tin ə l ə ngidici t əsir göstə rir. Orqanizmin sümük sisteminin kifayə t q ə d ər möhkəm olmaması, xüsusilə , barmaq, oturacaq v ə onurğanın ġə kil 14 37 sümükləşməsinin başa çatmaması t əlim işində müə yy ən çə tinlikl ə rin yaranmasına, tez yorulmaya sə b ə b olur. Kiçik mə kt əb yaşı döründə uşaqlarda psixikanın maddi əsası ol an beynin çəki artımı dinamik şə kild ə davam edir. 6 yaşda bu 1240, 9 yaşda 1350, 12 yaşda isə orta hesabla 1400 qrama çatır. Beynin strukturunda analitik-lokal m ə rk ə zl ə rin c ə ml əşdiyi alın payının inkişafı daha sürə tl ə gedir. Beynin dig ər şöbə l ə rinin d ə fu nksional baxımdan tə kmill əşmə si davam edir. T ə f əkkürün analitik -sintetik f ə aliyy əti yüksə lir. I-II sinifl ə rd ə I siqnal sisteminin üstünlüyü diqqə ti c əlb edir. Baş beyin yarımkürə l əri qabığında müvə ə ti sinir rabit ə l ərinin yaranmasında bütün analizatorların, xüsusilə, görmə v ə eşitmənin üstün rolu ön planda olur. Bu yaş dövründə uşaqlarda qeyi-ixtiyari diqq ə t özünün dominant tə siri il ə seçilir. Onlar çox vaxt öz diqqə tl ə rini idar ə ed ə bilm ə dikl əri üçün xarici təəssüratların təsiri altında olurlar. Bu, oyanmanın l ə ngim ə reaksiyası üzə rind ə dominant t ə sir ə malik olması ilə bağlıdır. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə r diqq ə tl ə rini niyy ətli olaraq keçirmə kd ə , c ə ml əşdirmə kd ə , paylamaqda, xüsusilə, çətinlik çə kir, n ə tic ə d ə müxtə lif xarakterli s ə hvl ə r ə yol verirl ər. İbtidai sinif şagirdlə rinin d ə rs prosesind ə tez- tez müşahidə olunan dalğınlığı və diqq ə tsizliyi onların təlim müvə ff ə qiyy ə tin ə m ə nfi t əsir göstə rir. Diqq ə tsizlik v ə dal ğınlığın ə sas s ə b əbini çə tin, zehni g ə rginlik yaradan f ə aliyy ət növlə rind ə axtarmaq lazımdır. Uzunmüddə tli g ərgin iş uşaqların sinir- ə z ə l ə sistemin ə, xüsusilə, görmə v ə eşitmə analizatorlarının fə aliyy ə tin ə m ə nfi t əsir göstə rir. Enosional t əəssüratlarla yüklə nm ə n ə tic ə sind ə kiçik yaşlı m ə kt ə blil ərin beyin qabığında lə ngim ənin qüvvəsi artır. Uşağın gün rejimi düzgün təşkil edilmə zs ə, bu onun psixikasında və davranışında mə nfi hallara yuxusuzluğa, ə s ə biliy ə, iştahasızlığa və s. g ətirib çıxara bilə r. Kiçik mə kt əb yaşı dövründə öz inkişaf tempinə görə diqq ə ti c ə lb ed ə n idrak prosesl ə rind ə n biri d ə hafiz ə dir. M ə kt ə b ə daxil olark ən uşaqlar müə yy ə n s ə viyy ə d ə inkişaf etmiş hafizə y ə , ixtiyari yaddasaxlama 38 bacarıqlarına malik olsalar da, bunu tamamlanmış bir proses kimi qiym ə tl ə ndirm ə k doğru olmazdı. M ə kt ə bd ə , sistematik t əlim şə raitind ə uşaqların hafizə sind ə m ə kt ə b ə q ə d ə r uşaqlıq illərinin bir sıra xüsusiyyə tl ə ri özünü biruzə verir. Bu yaş dövründə qeyri- ixtiyarı mexaniki yaddasaxlamanın üstünlüyü hə l ə d ə özünü aydın şə kild ə göstərir. Kiçik mə kt əb yaşının başlanğıcında uşaqlar parlaq, ġə kil 15 c ə lbedici, al- ə lvan v ə emosional t əəssürat yaradan materialları daha yaxşı yadda saxlamağa nail olurlar. İntensiv tə limin t əsiri altında uşaqlarda hafizənin bütün növlə rinin, xüsusilə , nisb ə t ə n sad ə, mürə kk ə b ə qli ə m ə kl ə bağlı olmayan növlə rinin inkişafı davam edir. Bütövlükdə kiçik mə kt ə blinin hafiz ə si kifay ə t q ə d ər yaxşı inkişaf etmiş olur və t əlimin ilk üç - dörd ilində mütə r əqqi forma alır. Bu, xüsusilə mexaniki hafiz ə y ə aiddir. M ə kt ə b t ə hsili ill ə ri hafiz ə ni n inkişafı üçün geniş meydan açır, onun ixtiyari, niyy ə tli v ə m əntiqi formalarının formalaşmasını tə min edir. T ə limin ilkin m ə rh ə l ə l ə rind ə, xüsusilə , I-II sinifl Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|