Iii mavzu. Xonliklar davri va ularning tashqi aloqalari

Ilm-fan. Tarixnavislik. So‘nggi o‘rta asrlarga kelib O‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlaridagi ilm-fan, ta’lim va ma’rifat sohalarida diniy ta’limotlar hukmronlik qila boshladi. Boshlang‘ich maktablarda ham, madrasalarda ham asosiy e’tibor diniy ta’lim berishga qaratilgan. Diniy fanlarni o‘qitish madrasalarning asosiy vazifasi hisoblanib, dunyoviy fanlar, ayniqsa, tabiiy fanlar taraqqiyotida bir muncha turg‘unlik kuzatiladi. Madaniy hayotda yuzaga kelgan bunday vaziyat Qo‘qon xonligidagi ilm-fanning ahvoliga, ayniqsa, bu soha rovojining biryoqlamalik xususiyatiga sabab bo‘lgan edi.
Bu davrda aniq va tabiiy fanlarning xo‘jalik va maishiy hayotda, ya’ni amaliyotda qo‘llaniladigan sohalarigagina e’tibor qaratilgan. Kundalik turmushda tibbiyot, me’morchilikda matematika va handasa, sug‘orma dehqonchilikda o‘simlikshunoslik, gidrologiya va muhandislik ilmidan foydalanilgan. Shunga ko‘ra, xonlikda aniq va tabiiy fanlardan tibbiyot, geografiya, tabiatshunoslik fanlari bilan shug‘ullangan olimlarni ko‘rsatish mumkin.
Toshkentlik Muhammad Solih (Qaroxo‘ja eshon domla) o‘lkashunos-geograf, tabiatshunos-zoolog olim sifatida ijod qilgan. U o‘zining “Tarixi jadidai Toshkand”(“Toshkentning yangi tarixi”) asarida Toshkent shahri va vohasining geografiyasi, toponimikasi, o‘simlik olamini yoritgan. Tabobat bilan shug‘ullangan Mullo Avaz Muhammad tibbiyotga oid “Mavarix al-qulub”(“Qalblar sururi”) nomli asar muallifidir. U tabib sifatida bemorlarini o‘tlar (giyohlar) yordamida davolash bilan ham mashhur bo‘lgan.
Xo‘jandlik Hoji Yusuf Hay’atiy eski maktabda tahsil olib, o‘zi mustaqil ravishda astronimiya, tabiat, geografiya fanlarini o‘rgangan. Dunyoning ko‘pgina mamlakatlariga sayohat qilgan Hoji Yusuf uzoq yillar davomida o‘zining “Falakiyot”nomli asarini yaratgan. Ammo ushbu asar bizning kunlarimizgacha yetib kelmagan. Qo‘qonlik Muhammad Hakimxonto‘ra o‘zining “Muntaxab ut-tavorix” (“Saylangan tarixlar”) asarida Turkistonga oid geografik va seysmologik ma’lumotlar berib, 1823 yilda Farg‘onada yuz bergan zilzila haqida batafsil bayon qilgan. Uning geografiyaga oid ma’lumotlari esa O‘rta Osiyo geografik adabiyotining sarguzasht-sayohat janri bo‘la oladi.
Umuman olganda, xonlikda aniq va tabiiy fanlar o‘z rivojida davr talablaridan orqada qolib ketgan bo‘lsa-da, ijtimoiy -gumanitar fanlardan tarix va tarixnavislik, adabiyot ko‘proq rivojlandi. Qo‘qon tarixnavislik maktabiga mansub asarlar she’riy yoki qisman she’riy uslub yo‘lida yozilganligi bilan ajralib turadi. Garchi bu davrda yaratilgan tarixiy asarlarda maqtov, balandparvoz gaplar, hukmdor shaxsini ulug‘lash kabi xususiyatlar ko‘zga tashlansada, bu asarlar o‘z davrining mahsuli sifatida, o‘sha davr haqida ma’lumot beruvchi muhim manbalar sifatida juda qimmatlidir.
Bular qatoriga Niyoz Muhammad Ho‘qandiyning “Tarixi Shohruhiy”, Mirza Olim ibn Mirza Raxim Toshkandiyning “Ansab-ul salotin va tavorix ul-xavoqin”, Otabek Fozil o‘g‘lining “Mufassal tarixi Farg‘ona”, Akmal Shermuhammad Xo‘qandiyning “Amirnoma”, Fazliy Farg‘oniyning “Umarnoma”, Mirzo Qalandar Mushrifning “Shohnomai Nusratpayom”, Muhammad Hakimxonto‘raning “Muntaxab at-tavorix”, Mullo Avaz Muhammadning “Tarixi jahonnamoyi”, Toxiri Xo‘jandiyning “G‘aroyibi sipoh” kabi ko‘plab tarixiy asarlarni kiritish mumkin.