Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

88

Optimizm. Skeptitsizm. Agnostitsizm. 
Bilish jarayoni rivojlanish qonuniyatla rining shakllari, 
haqiqatning tagiga etish imkoniyatlari nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Uning har xil modellari,
yondashuvlari mavjud. Materialistik modellar zamirida dunyoning inson ongida aks etish 
tamoyillari: Demokritda –obrazlar (eydoslar), Yangi davr faylasuflarida – sensor signallari,
Berklida –sub’ektning sezgilari yotadi. Leybnits bilishni ilohiylashtirilgan g‘oyaning inson tug‘ma 
tushunchalariga ta’siri deb hisoblagan. Gegel taklif qilgan modelning zamirida mutlaq g‘oyani
anglash yotadi. Max, Avenarius va boshqa sub’ektiv idealistlarda (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) 
bilish jarayoni – bu sezgilarning bo‘sh va tejamli aloqasini amalga oshirishdir.
Inson aqli bilish pillapoyasidan yuqoriga ko‘tarilar ekan, har bir yangi pog‘onada qayta-qayta 
quyidagi savolga javob topishga harakat qiladi: dunyoni bilish mumkinmi?, bilishning chegaralari
bormi? Falsafada bu savollarga javob beruvchi uch asosiy yo‘nalishni farqlash mumkin: optimizm, 
skeptitsizmva agnostitsizm (Kant va boshqalar).

Optimistlar dunyoni bilish mumkinligini 

ta’kidlaydilar, agnostiklar, aksincha, buni rad etadilar 
(I.Kant – 
ｫ
narsa o‘zida

ｻ
).

Skeptiklar 

dunyoni bilish mumkinligini inkor etmaydilar (XVIII asrda D.Yum), biroq bilimning haqiqiyligiga 

shubha bildiradilar. 
Odatda, skeptitsizm paradigmalar, qadriyatlar, ijtimoiy tizimlar va hokazolar 
o‘zgarayotgan

davrda (yoki uning arafasida), ilgari haqiqiy deb hisoblangan xulosalar fan va

amaliyot olgan yangi ma’lumotlar nuqtai nazaridan soxta, asossiz bo‘lib chiqqan

holda ravnaq 

topadi. Skeptitsizm psixologiyasiga xos xususiyat shundan iboratki, u darhol nafaqat eskirgan,
balki yangi, shakllanayotgan fikrlar, g‘oyalarni ham toptay boshlaydi. Bu psixologiya zamirida 
tadqiqotchining yangilikka tashnaligi va inson tafakkurining kuchiga bo‘lgan ishonch emas, balki
qachondir qabul

qilingan 

ｫ
qulay

ｻ
tamoyillarga tayanish yotadi. Skeptitsizm ta’limot sifatida,

hech

shubhasiz, zararlidir, chunki u insonning bilish borasidagi deyarli barcha

imkoniyatlarini 

kamsitadi.