Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

Hissiy darajadagi bilimning shakllari
. Sezgi a’zolari orqali olingan bilim – hissiy bilimlardir.

Narsalarning xossalarini sezgi a’zolari sezish va


idrok etish natijasida olingan bilim hissiy 


bilimdir. 
Masalan, inson uchayotgan samolyotni ko‘radi va buning nimaligini biladi.


Sezgi
.

Bilish faoliyatida sezgi – narsalar ayrim xossalarining sezgi a’zolari orqali his qilingan 


oddiy obrazi, in’ikosi, nusxasi yoki o‘ziga xos surati dastlabki sezgi obrazi hisoblanadi
. Masalan, 
aplesinda biz to‘q sariq rang,o‘ziga xos hid, ta’mni sezamiz. CHunki, sezgilar insondan
tashqaridagi muhitda

yuz berayotgan va uning sezgi a’zolariga ta’sir ko‘rsatayotgan jarayonlarda 

yuzaga

keladi. Ovoz va yorug‘lik to‘lqinlari, mexanik bosim, kimyoviy ta’sir va hokazolar

tashqi

ta’sirlantiruvchilar hisoblanadi.

Forobiy bilishning ikki shakli – hissiy va oqilona bilishni 

farqlaydi.

Insonni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi sezgilar roliga e’tiborni qaratar ekan,

Forobiy

ularni besh turga ajratadi. U sezgilarni bilimning asosiy manbai

deb hisoblab, sezgilar faqat 

narsaning in’ikosi narsaning o‘ziga mos tushgan

holda haqiqiy bo‘lishi mumkin

17
, deb ta’kidlaydi. 

Forobiyning bilishda va umuman hissiy idrok etishda sezgilarning roli haqidagi qarashlari

Aristotelning «sezmaydigan odam hech narsani bilmaydi va tushunmaydi», degan fikriga juda 
o‘xshash. Insonning hayvondan farqi shundaki, u aql va sezgilar yordamida bilimlarni
o‘zlashtirishga qodir. «Aql kuchi» borliq narsalarining fikriy in’ikosini o‘zida gavdalantiradi. 
Dunyoviy hodisalarning mohiyati va sabablarini bilgan aql osmon jismlari va ularning shakllarini
bilishga harakat qiladi. Shu oxirgi bosqichda insonga ta’sir ko‘rsatuvchi koinot aql bilan birikadi 
va boqiylik xususiyatini kasb etadi.

Aql dunyoning yaralish bosqichlari sifatida inson va birinchi 

sabab o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi, birinchi sabab esa, o‘z navbatida, aqlga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Harakatlanuvchi aql jon bilan ruh orqali bog‘lanadi, jon inson tanasidan 
o‘rin oladi, shunday qilib, nodunyoviy hayot jihatlari insonga o‘tadi va pirovardida inson mohiyati,
bilimlari – uning aqli boqiylik xususiyatini kasb etadi.

Forobiy fikricha, sezgilar tartibga ega bo‘lganidek, aqlning ham o‘z tegishli tartibi mavjuddir

18
.

Birinchi metod tabiiy fanlar (fizika)ga, ikkinchisi matematikaga mos tushadi. Ikkala metoddan 

ham faqat fanda narsa va hodisaning u yoki bu jihatini teranroq tushunish maqsadida foydalaniladi.

Idrok
.

Sezgi a’zolariga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi predmetlar, ularning xossalari va 

munosabatlarini aks ettiruvchi yaxlit obrazni idrok etish deb ataladi
. Insonning idrok etishi 
narsalar, ularning xossalari va munosabatlarini tushunish va anglab etishni o‘z ichiga oladi. Bunda
inson o‘zining har

bir yangi taassurotini mavjud bilimlar tizimiga kiritadi. Sezish va idrok

etish

inson tashqi dunyoga amaliy ta’sir ko‘rsatishi jarayonida, mehnatda, sezgi a’zolari faol ishlashi

natijasida amalga oshadi va rivojlanadi; masalan,harakatsiz ko‘z narsalar rangini farqlashga qodir 
emas. Organizmning makroskopik, yaxlit narsalar va jarayonlar olamida mo‘ljal olishga bo‘lgan
17
Қаранг: Фараби. Китаб ал-Хуруф. Душанбе. «Илм», 1972 г. с. 23.

18

Қаранг: Фараби. Китаб ал-Хуруф. Душанбе. «Илм», 1972 г. с. 24.

---