Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

93

kuzatilmagan shart-sharoitlarni yaratishi va shu tariqa

fanga ma’lum bo‘lmagan yangi xossalarni 

aniqlashi mumkin.

Eksperiment o‘rganilayotgan hodisani sun’iy tarzda gavdalantirish va nazariy 

yoki empirik bilim natijalarini amalda sinash imkonini beradi.

Eksperiment doim, ayniqsa, hozirgi zamon fanida ba’zan juda murakkab texnika vositalari, ya’ni 

asboblardan foydalanish bilan bog‘liq.

Asbob – bu insonning sezgi a’zolari bilishi mumkin 

bo‘lmagan hodisalar va xossalar haqida axborot olish uchun mo‘ljallangan, kerakli xossalarga 

ega bo‘lgan moslama yoki moslamalar tizimidir. 
Asboblar bizning sezgi a’zolarimizni 
kuchaytirishi, ob’ekt xossalarining faollik darajasini o‘lchashi yoki ularda o‘rganilayotgan ob’ekt
qoldirgan izlarni aniqlashi mumkin.


Tavsif. 

Kuzatish va eksperiment o‘tkazish jarayonining natijasi tavsiflash yoki bayon etish yo‘li 

bilan ifodalanadi. U umumiy qabul qilingan atamalar yordamida tuzilgan, grafiklar, rasmlar, foto 

va kinotasvirlar ilova qilingan,matematik, kimyoviy formulalar kiritilgan hisobot ko‘rinishida 

ifodalanishi ham mumkin
. Tavsifga qo‘yiladigan asosiy ilmiy talab – kuzatish va eksperiment 
ma’lumotlarini to‘g‘ri va aniq aks ettirishdir. Tavsif to‘liq yoki noto‘liq

bo‘lishi mumkin, biroq u 

doim materialni ma’lum darajada tizimga solishni,ya’ni uni guruhlash va umumlashtirishni
nazarda tutadi: sof tavsif ilmiy ijod

doirasidagina qoladi.

Taqqoslash

. Bilish empirik metodlarining muhim unsuri – taqqoslash, ya’ni o‘rganilayotgan 

ob’ektlarning kuzatish yoki eksperimentda aniqlanayotgan xossalari o‘rta sidagi o‘xshashlik va 

farqlarni aniqlashdir
.
O‘lchash 
–

taqqoslashning ayrim ko‘rinishi, ob’ekt xossalarining rivojlanish darajasini 


tavsiflovchi kattalikni aniqlash jarayoni. 
Kuzatish va

eksperiment natijalari o‘lchash yo‘li bilan 

ifodalangan taqdirdagina ilmiy

ahamiyatga ega bo‘ladi.. U o‘lchash birligi sifatida qabul qilingan 

boshqa kattalik bilan taqqoslash shaklida amalga oshiriladi.
Ilmiy dalil
. Ilmiy dalil empirik bilishning natijasi hisoblanadi. Dalil (yoki dalillar)ni aniqlash
ilmiy-tadqiqotning zarur shartidir. 


Dalil –bilimning tasdiqlangan boyligiga aylangan moddiy yoki 

ma’naviy dunyo hodisasi,


biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd etishdir
. A.Eynshteyn
so‘zlari bilan aytganda, fan dalillardan boshlanishi va boshlanish bilan tugallanish o‘rtasida 
qanday nazariy tuzilmalar bo‘lishidan qat’i nazar, dalillar bilan yakunlanishi lozim
20
.