Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

Isbotlash va rad etish. 
Fanning u yoki bu qoidasining haqiqiyligi yoki soxtaligi, aniq-ravshan 
ko‘rinib turmaydi. Faqat eng sodda mulohazalar o‘zining haqiqiyligini tasdiqlash uchun sezgi
idrokidangina foydalanishni talab qiladi: ko‘rsatish mumkin bo‘lgan narsani isbotlashning hojati 
yo‘q. Fanning aksariyat qoidalari sezgi a’zolari orqali bilish darajasida va boshqa haqiqatlardan
alohida emas, balki mantiqiy tafakkur darajasida, boshqa haqiqatlarga bog‘langan holda, ya’ni 
isbotlash yo‘li bilan haqiqiy deb qabul qilinadi. Isbotlash – ilmiy tafakkurning muhim vositasi.
Har qanday isbotda tezis, isbotlash uchun asoslar (dalillar) va isbotlash usuli mavjud. Haqiqiyligi 
yoki soxtaligi isbotlash yo‘li bilan aniqlanayotgan qoida tezis deb ataladi. Tezisning soxtaligini
aniqlash – rad etish deb ataladi. Isbotlashda foydalanilayotgan va isbotlanayotgan tezisning 
haqiqiyligini ko‘rsatayotgan barcha qoidalar asoslar yoki dalillar deb ataladi. Asoslar va dalillar
ishonchli dalillar haqidagi qoidalar, ta’riflar, aksiomalar va ilgari isbotlangan qoidalardan tashkil 
topadi.
Yolg‘on 
haqiqatning qarama-qarshisi.

YOlg‘on odatda noto‘g‘riligi ayon bo‘lgan tasavvurlarni 

bila turib haqiqat darajasiga ko‘tarish sifatida tushuniladi. 
YOlg‘on kundalik va ijtimoiy hayotda 
21
Қаранг: S.М. Hotamiy. Islom tafakkuri tarixidan. –Т.: «Minhoj», 2003 y. 126-b.

---

6-MAVZU. BILISH NAZARIYASI: ASOSIY MUAMMOLARI VA YO‘NALISHLARI 

97

keng tarqalgan bo‘lib, odamlar o‘zaro

aloqa qiluvchi hamma joyda uchraydi; u individlar va 

ijtimoiy guruhlar manfaatlarining «uchrashuvi» yuz beradigan har qanday insoniy munosabatlar
funksiyasidir. Gap yolg‘on mavjud yoki mavjud emasligida emas (oddiy hayot tajribasi

uning

mavjudligidan dalolat beradi), balki har bir muayyan holda uning ulushi qanchaligidadir.

Beruniy

fikricha, «SHunday kishilar bo‘ladiki, ularning tabiatiga yolg‘on

xabar tarqatish o‘rnashib qolib, 

go‘yo unga shu vazifa yuklatilgandek bo‘ladi va

yolg‘on xabar tarqatmasdan turolmaydi... Ba’zan 

kishi yolg‘on xabar tarqatuvchiga

taqlid qilib, bilmasdan yolg‘on xabar tarqatadi. Bu xabarchilar 

birinchi marta

ataylab yolg‘on xabar tarqatgan kishi bilan eng keyin yolg‘on xabarni eshituvchi

oralig‘ida vositachi bo‘ladilar. YOlg‘onchilik kishini adolatdan yuz o‘girtiradi,zulm, yolg‘on 
guvohlik, omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini hiyla bilan

bosib olish, o‘g‘irlik, dunyo 

va xalqning buzilishiga sabab bo‘ladigan boshqa yomon

xulqlarni kishilar yaxshi qilib 

ko‘rsatadilar»
22
. Beruniy insonni rostgo‘ylik

qolib, yolg‘onchilik yo‘lidan yurmasligi, boshqalarga 

yaxshilik qilish, yaxshilik

qilish imkoniyati bo‘lmasa, yaxshi tilaklar izhor qilishga chorlaydi. 

Rostgo‘ylik,odillik, Beruniy fikricha, yuksak ma’naviyat, go‘zal odob – axloq belgisidir.

Insonning individual rivojlanish jarayonida yolg‘on bolada jazodan qutulib

qolishga harakat qilish, 
kattalar o‘rnagi va shu kabilar orqali shakllanadi. Keyinchalik bunga jamiyat kuchliroq ta’sir
ko‘rsatadi. Insonni bu tomonga itaruvchi omillar majmui orasida ehtiroslar, shu jumladan, 
muhabbat tobora kengroq o‘rin egallay boshlaydi. Muhabbat «sonsanoqsiz yolg‘onni vujudga
keltiradi. Oshiq odam o‘zining narxini oshirish uchun yolg‘on so‘zlaydi, o‘z raqibining obro‘sini 
tushirish uchun, rashk o‘tini yoqish uchun... sovib borayotgan muhabbat otashini qayta o‘t oldirish
uchun aldaydi, nihoyat, muhabbat yo‘qolgan holda yolg‘on gapiradi»
23
. YOlg‘on takabburlik, 

irodasizlik, muvaffaqiyatga intilish, pulga, hokimiyatga o‘chlik va hokazolar zaminida yuzaga

keladi.