Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

10-MAVZU. 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY QONUNLARI.


TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

155

Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 
a)
ta’rif teng hajmli bo‘lishi kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha hajmi bilan
aniqlovchi tushunchalar hajmlari yig‘indisi teng bo‘lishi kerak. Bu qoida buzilsa, 
ta’rif yo haddan tashqari keng, yo haddan tashqari tor bo‘lib qoladi. Masalan,
«Mantiq tafakkurni o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari keng, «Mantiq isbotlash 
tarkibini o‘rganuvchi fandir» – haddan tashqari tor ta’rifdir;
b)

ta’rif aniq bo‘lishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni noaniq 

so‘zlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, «Xayol – uchqur ot», «Davlat dunyoviy
ruhning siyosiy jihatdan namoyon bo‘lishidir» (Gegel) degan ta’riflarda bu qoida 
talablari buzilgan. Ularda chuqur ma’no bo‘lsa-da, tushunchaning mazmuni aniq
ochib berilgan emas; 
v) ta’rif aylana shaklida bo‘lib qolmasligi kerak. Ta’rif berishda aniqlovchi 

tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o‘ziga

murojaat etilsa, ta’rifda aylana hosil bo‘ladi. Masalan, «Mantiq to‘g‘ri fikrlash 
haqidagi fandir», deyilganda ta’rifda aylana vujudga keladi. CHunki «To‘g‘ri
fikrlash nima?» degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga rioya qilingan holda 
fikrlashdir», deb javob berishga to‘g‘ri keladi, ya’ni «mantiq» tushunchasiga
murojaat qilinadi. 
Tavtologiya ham shu qoidaning buzilishi natijasida sodir bo‘ladi. Bunda 

aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo‘ladi.

Masalan, «Tamagir tamagirlik qiluvchi kishidir», desak, tavtologiyaga yo‘l qo‘ygan 
bo‘lamiz.
g) Ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo‘lmasligi kerak. Aks holda predmetga xos 

bo‘lgan belgi o‘rniga unda yo‘q bo‘lgan belgi ko‘rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy

emas», degan ta’rif «ong» tushunchasining mazmunini yaxshi ochib bera olmaydi. 
Ta’riflashga o‘xshash mantiqiy usullar 

Bilish jarayonida ta’riflashga o‘xshash usullar ham ishlatiladi. Ulardan tushunchani 

ta’riflashning yuqorida biz ko‘rib chiqqan turlarini qo‘llash mumkin bo‘lmay
qolganda yoki unga zaruriyat bo‘lmaganda foydalaniladi: 
a) ta’riflashga o‘xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi bo‘lgan 

tushuncha orqali ta’riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalar mazmuni ochib

beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir»; 
v) tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi 

belgilarini ko‘rsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini,

personajlarning portretlarini chizish, sodir bo‘lgan birorta voqeaning bayon etilishi 
tasvirlashga misol bo‘ladi;
s) tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari 

ko‘rsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko‘rsatish

mumkin.

Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar ham mavjuddir.

---