Ijtimoiy-gumanitar fanlar

II.Varvar qirolliklarining tashkil topishi haqida.

1. 
   Franklar, Vestoglar, Vandallar qirolliklari.
   

Migratsiya davri , ya’ni “Varvarlar bosqinlari” nomi bilan ham tanilgan , Yevropa tarixida G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi va keyinchalik uning sobiq hududlarini turli qabilalar tomonidan o‘rnashib olishi va undan keyingi davlatlarning o‘rnatilishi bilan kechgan keng ko‘lamli migratsiyalar bilan ajralib turadigan davr bo‘ldi. Rim qirolliklari . Bu atama turli qabilalarning, xususan, franklar, gotlar, alemanlar, alanlar, xunlar, ilk slavyanlar, pannoniyalik avarlar, magyarlar va boshqa qabilalarning koʻchishi, bostirib kirishi va oʻrnashib ketishining muhim rolini anglatadi.Bolgarlar sobiq G'arbiy imperiya va Sharqiy Evropa ichida yoki ichiga . Bu davr anʼanaviy tarzda milodiy 375-yilda (ehtimol, 300-yilda) boshlanib, 568-yilda yakunlangan deb hisoblanadi. Bu migratsiya va bosqinchilik hodisasiga turli omillar sabab boʻlgan va ularning roli va ahamiyati haligacha keng muhokama qilinmoqda.
Migratsiya davrining boshlanish va tugash sanalari borasida tarixchilar turlicha fikr bildiradilar. Davrning boshlanishi taxminan 375-yilda Osiyodan hunlarning Yevropaga bostirib kirishi va 568-yilda Italiyani lombardlar tomonidan bosib olinishi bilan yakunlanishi sifatida keng koʻrib chiqiladi, ancha erkin belgilangan davr 300-yillarning boshidan boshlanadi. 800 ga qadar.⁶ Misol uchun, 4-asrda juda katta bir guruh Gotlar Rim Bolqonlari ichida foederati sifatida joylashdilar va franklar Reynning janubida Rim Galliyasiga joylashtirildi . 406-yilda bir guruh vandallar Reynni juda katta va kutilmagan tarzda kesib o'tdilar., Alans va Suebi . G'arbiy Rim imperiyasida markaziy hokimiyat parchalanib ketganligi sababli, armiya muhimroq bo'lib qoldi, ammo vahshiylardan kelib chiqqan odamlar hukmronlik qildi. Miloddan avvalgi 500 va 700 yillar oralig'ida slavyan qabilalari Markaziy Evropaning ko'proq hududlariga joylashdilar va Evropaning janubi va sharqiy qismiga o'tib, asta-sekin Evropaning sharqiy yarmini asosan slavyanlarga aylantirdilar.⁷ Bundan tashqari, bu ikkinchi toʻlqinga avarlar va keyinchalik ugr- magyarlar kabi turkiy qabilalar ham qoʻshildi. Milodiy 567 yilda avarlar va lombardlar Gepid qirolligining katta qismini vayron qilishdi . German xalqi boʻlgan lombardlar 6-asrda oʻzlarining gerul, sueb, gepid, tyuring, bolgar, sarmat va saks ittifoqchilari bilan Italiyada joylashdilar.⁸  Ularni keyinchalik Bavariyaliklar kuzatib borishdiva Italiyaning katta qismini bosib olgan va hukmronlik qilgan franklar. Bulg'orlar, ehtimol O'rta Osiyodan bo'lgan ko'chmanchi guruh bo'lib, II asrdan boshlab Kavkaz shimolidagi Pontik dashtlarini egallagan , ammo keyinchalik xazarlar tomonidan itarib yuborilgan holda ularning aksariyati g'arbga ko'chib o'tgan va VII asrda Dunayning quyi qismidagi Vizantiya hududlarida hukmronlik qilgan. 

O'sha paytdan boshlab Bolqonning demografik ko'rinishi doimiy ravishda o'zgarib, asosan slavyanlarga aylandi, Bolqon tog'larida esa mahalliy aholi cho'ntaklari saqlanib qoldi.⁹ Dastlabki Vizantiya-Arab urushlari davrida arab qoʻshinlari 7-asr oxiri — 8-asr boshlarida Kichik Osiyo orqali janubi-sharqiy Yevropaga bostirib kirishga harakat qilishgan, ammo Konstantinopol qamalida (717—718) Vizantiya va bolgarlarning qoʻshma kuchlari tomonidan magʻlubiyatga uchragan . Xazar-arab urushlari davrida xazarlar arablarning Kavkaz boʻylab Yevropaga ekspansiyasini toʻxtatdilar (7—8-asrlar). Shu bilan birga, mavrlar ( arablar va berberlardan iborat ) Gibraltar orqali Yevropaga bostirib kirishdi ( Ispaniyani zabt etish). 711-yilda Visigot qirolligidan), Gauldagi Turlar jangida franklar tomonidan to'xtatilishidan oldin. Bu janglar keyingi ming yillik uchun xristian olami va islom o'rtasidagi chegaralarni keng belgilab berdi. Keyingi asrlarda musulmonlar 902 yilgacha Sitsiliyaning katta qismini nasroniylardan zabt etishda muvaffaqiyat qozonishdi. Taxminan miloddan avvalgi 895-yildan boshlab Vengriyaning Karpat havzasini bosib olishi va keyingi vengriyaning Yevropaga bostirib kirishi va 8-asr oxiridan boshlab Vikinglarning kengayishi shartli ravishda davrning soʻnggi yirik harakatlarini belgilaydi. Nasroniy missionerlar asta-sekin noislomiy bo'lmagan yangi kelganlarni qabul qilib , ularni xristian olamiga qo'shdilar.

Frank qabilalari. Buyuk ko'chishlar boshlanishiga qadar german qabilalariga mansub frankklar Reyn daryosi quyi оqimidagi hududlarda yashaganlar. Ularda urug'chilik tuzumi mavjud bo'lib, qabila yo'lboshchilari harbіy ishda alohida jasorat ko rsatgan kishilardan saylab qo'yilgan. Rimgallar bilan yaqin qo'shnichilik munosabatlaridаa bo'lgan franklarning tashqi ko'rinishi ham boshqa german qabilalaridan ancha farqlangan. Franklar gotlar va langobardlar kabi hayvon tcnsidan emas, matodan kiyimbosh kiyishgan va soch-soqollarini olib yurishgan. Franklarda faqat qirol soch bilan yurishlari munkin bo'lgan. G'arbiy Rim imperiyasining inqirozidan keyin Galliyada rim noibi Egidiy mustaqil knyazlik tuzadi. Хuddi shu davrdan franklarning Galliyaga hujumlari yanada kuchayadi. Ularga frank qabilalaridan biri, merovinglar sardori Xlodvig boshchilik qiladi. XIodvig tez orada o'z гaqiblarini yengib, barchа frank qabilalari ustidan hukm- гonligini o'гnatadi, 486-yilda Xlodvig franklar davlatiga asos solidi. Qirol sulolasiga mansub kishilargina uzun 486-yilda Xlodvig franklar davlatigа аsos soladi. Franklar tuzgan davlat dastlab sulolalar nomi bilan atalgan. X аsrdan Parij atгofidagi viloyat de Frans davlat nomiga asos bo'ladi va u Fransiya deb atala boshlandi. ¹⁰
Franklarda xristianlikning qabul qilinishi. Varvar qabilalari yoʻlboshchilari ichida birinchi bo'lib Xlodvig xristianlikni Rimdan qabul qiladi. Uning ketidan sekin - asta boshqa franklar ham xristianlikka o'tadi. Franklarning ko'pchiligi Xlodvigning bu qarorini yoqlamagan ammo ular o'z qirollaridan qo`rqqanlar Rimliklar esa bu ishdan xursand boʻlishgan. Ulardan biri “Sizning yangi diningiz, bu – bizning g'alabamiz.” - deb bejiz yozmagan edi. Xlodvig amalga oshirgan tadbir oqilona yo'l bo'lgan. Xristianlik orqali Rim madaniyatining turli sohalari franklar davlatiga kirib kela boshlagan. Shu davrdan boshlab franklar va rimliklar asta - sekin yaqinlashganlar. Xlodvigning xristianlikka oʻtishi unga aholi orasida ta'si ri kuchli boʻlgan gall yepiskopligining qoʻllashini ta'minlaydi. Shu tariqa xristianlikning qabul qilinishi qirolni kuchay tirib, uni oʻz qabiladoshlari orasidq yangi cho'qqilarga ko'taradi Franklarda ijtimoiy munosabatlar. Franklar istilo qil gan hududlarda rimlik quldorlarning hashamatli saroylari, ulkan yer - mulklari saqlanib qolgan. Mahalliy aholining asosiy qismini rim - gallar tashkil qilgan. Franklar davrida ham mamlakatda asosiy ishchi kuchi qullar va kolon lar bo'lib qolavergan. Dastlabki paytda franklar gal lardan alohida yashaganlar. Luara daryosidan shimoldagi german qabilnlari esa yana uzoq yillar urug' jamoa bo'lib yashashda davom etganlar. Mamlakat janubidagi gallar esa son jihatidan german qabilalaridan ham ko'proq bo'lgan Davlat hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xlodvigning vorislari boshqaruvi paytida qirollar - alohida xizmatlari evaziga jangchilar va yaqin hamkorlariga yirik yer - mulk – benefitsiylar taqdim etganlar.
Benefitsiy (lotincha ) - senyorning o'z vassaliga har biy xizmati cvaziga in'om etgan yer - mulk Sharqda u iqto ' deb nomlangan . Senyor (lotincha, katta ) – o'rta asrlarda Gʻarbiy Yevropada ixtiyorida qaram dehqonlari va mayda feodal - vassallari bo'lgan yer cgasi Vassallik – G'arbiy Yevropa mamlakatlarida bir feodalning boshqa fcodalga bo'ysunish tartibi. <sup>11</sup>
Shu tariqa qirol va uning jangchilari, ruhoniylar, qirol saroyiga yaqin rim - gall zodagonlari, quldorlardan yangi yirik yer cgalari - feodallar toifasi vujudga kelgan. Ularning yerlarida VI asr oxiridan boshlab qullar, kolonlardan tashqari o'z erkinligini yo'qotgan franklar ham ishlaganlar. Natijada, yangi jamiyatning feodallar va qaram dehqonlar kabi asosiy toifalari yuzaga kelgan davlatning paydo bo'lishi. Shimoliy Galliyada tashkil topgan frank qirolligi Xlodvigning vorislari davrida Bur gundiya va Provansni bosib oladi. Franklar germanlarning tyuring, alemann , bavar qabilalarini ham bo'ysundirib ularni har yili o'lpon toʻlashga majbur etadilar. Qirollar hokimiyati kuchayib borishi natijasida muhim qonunlar, qarorlar qabul qilish uchun xalq yigʻinlarini chaqirmay qo'yadilar. Qirol tomonidan qabul agan yangi qonunlar esa xususiy mulkchilik ve tengsizlikni mustahkam Inshga xizmat qilgan. Yirik yer egalari – feodallar toifasi esa qirol hokimi yatining tayanchiga aylanadi. Davlat qirol boshchiligida yirik mulk egalarining yangi yerlarni istilo qilishini qo'llab - quvvatlar edi. Xlodvig davrida franklarda mamlakat viloyatlarga bo'linib, ularni qirol tayinlagan graflar boshqara boshlagan. Graf o'z hududlarini qirol nomidan boshqarib, aholidan soliqlarni yig'ib olish, harbiy qo'shinga bosh chilik qilish, sud qilish kabi ishlarni bajargan. Sudning qarori bilan yig'ilgan jarimalarning 1/3 qismi qirol xazinasiga yuborilar edi. Franklar solig tartiblarini rim liklardan qabul qilganlar. Urug' jamonchilik an'analari esa har yili o'tkaziladigan harbiy ko'rik tarzida va mahalliy boshqaruvda saqlanib qolgan. Mahnlliy boshqaruv asosini erkin franklarning yuzlik yig'inlari tashkil etib, uning boshlig'i, yuzboshisi – tungin deb nomlangan.
Yirik yer egaligining shakllanishi. VI asr oxiridan frank larning chek yerlari dehqon oilasining sotishi yoki in'om ctishi mumkin bo'lgan mulki allodga aylanadi. Qirollar tomonidan chiqarilgan yangi qonunlar yerning xususiy mulkka aylanishini tezlashtirndi. Qirol Xilperik davrida yangi qonun chiqarilib, u o‘g‘il voris bo'lmasa, yemi avval gidek jamoaga emas, marhumning qizi, singlisi yoki ukasiga o'tish huquqini tasdiqlaydi. Yerning xususiy mulkka aylanishi, mulkiy tabaqalanish ni tezlashtirib, yirik yer cgaligining o'sishiga olib keladi. Galliyadagi Rim impcratoriga tegishli yerlarni oʻz mulkiga aylantirgan frank qirollari, uning bir qismini oʻz yaqinlari cherkovga ham in'om etganlar. Allod ( yunoncha ) – yerga toʻla egalik qilish; G'ar biy Yevropa feodal jamiyatida avloddan - avlodga me ros boʻlib oʻtadigan yer - mulk Yirik yer egaligi jamoa yerlari hisobiga ham kengaya boradi Tabiry ofatlar , qurg'oqchilik , hosilsizlikning tez - tez takrorlanib turishi dehqon larni o'z yerlaridan ajralishiga , soʻng feodaldan ijaraga yer olib ishlashga majbur etadi . Soliq to'lashdan tashqari , yirik yer egasi ekinzorlarida ishlab berishga majbur bo'lgan deh qon sekin - asta qarnm kishiga aylann borgan . <sup>12</sup>
« Sali haqiqati » Xlodvig buyrug`iga binoan yozilgan franklarning an'anaviy odatlari to'plami Sali haqiqatis deb nomlangan. Bu to'plam Yevropadagi eng mashhur odat huquqlari yodgorligiga aylanadi. Toʻplam ning nomi unga faqat franklarning sali qabilasi qonunlari kiritilganligini anglatadi. Qirol aslida bu qoidalar orqali biror narsa izohtalab boʻlsa , buning uchun qirolga murojaat qilinishi u csa oʻz manfaatlari yuzasidan javob berishini oʻz oldiga maqsad qilib qo'ygan. Ulardan tashqari, qutol « Sali haqiqati » ga qadimgi odatlardan oʻziga foyda keltiradiganlarini kiritgan Natijada, qadimgi odatlardan qirolni qoniqtirmaganları unutilib, foydalilari to'plamda batafsil yoritilgan. « Sali haqiqati » franklarda qirol hokimiyatining kuchayganini ko'rsatadi. Shunday bo'lsada, « Sali haqiqati » da franklar hayoti, ularning urf - odatlari, xoʻjaligi , diniy e'tiqodlariga oid ko'plab ma'lumotlar mavjud. Jumladan, yerning boshqa xoʻjayinga oʻtishi « sotuvchi » ning yeridagi yashil shoxcha yoki poyaning « oluvchi » yeriga berilishi bilan tasdiqlangan Bu kelishuvni farzand va nabiralar ham qonuniy deb bi lishgan.¹³
Tarixchilar Rim chegarasida "varvarlar" paydo bo'lishi uchun bir nechta tushuntirishlarni ilgari surdilar: iqlim o'zgarishi, ob-havo va ekinlar, aholi bosimi , O'rta er dengiziga surish uchun "birinchi intilish", "domino" ga sabab bo'lgan Buyuk Xitoy devorining qurilishi. qabilalarning g'arbga siqib chiqarilishining "ta'siri" hunlarning gotlar ustiga tushishiga olib keldi, ular o'z navbatida boshqa german qabilalarini o'z oldilariga itarib yuborishdi.¹⁴ Umuman olganda, frantsuz va italyan olimlari buni halokatli hodisa, tsivilizatsiyaning yo'q bo'lib ketishi va Yevropani ming yillik orqaga qaytargan "qorong'u davr"ning boshlanishi sifatida qarashga moyil bo'lgan. Bundan farqli o'laroq, nemis va ingliz tarixchilari Rim-Varvar o'zaro ta'sirini "charchagan, zaif va tanazzulga uchragan O'rta er dengizi tsivilizatsiyasi" ni "ko'proq jasur, jangovar, shimoliy sivilizatsiya" bilan almashtirish sifatida ko'rishga moyil edilar.¹⁵
Olim Gay Xalsall vahshiylik harakatini Rim imperiyasining qulashi natijasida emas, balki uning sababi sifatida ko‘rgan. Arxeologik kashfiyotlar german va slavyan qabilalari oʻtroq dehqonchilik bilan shugʻullanganligini tasdiqladi, ular, ehtimol, “bir qancha boshqa sabablarga koʻra allaqachon parchalanib ketgan imperiya siyosatiga jalb qilingan”.¹⁶ Goffartning ta'kidlashicha, turar-joy jarayoni tinch aholi orasida askarlarni choraklik qilish Rim amaliyoti - hospitalitas bilan bog'liq edi. Rimliklar ittifoqdosh (german) qoʻshinlariga yer va soliq undirish huquqini berib, imperiyaning moliyaviy yukini kamaytirishga umid qilganlar.¹⁷  Uchinchi asr inqiroziRim imperiyasining g'arbiy va sharqiy qismlarida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi.¹⁸ Xususan, iqtisodiy tarqoqlik imperiyani birga ushlab turgan koʻplab siyosiy, madaniy va iqtisodiy kuchlarni yoʻq qildi. ^[42]
Rim provinsiyalaridagi qishloq aholisi metropoldan uzoqlashdi va ularni Rim chegarasidagi boshqa dehqonlardan ajratib turadigan narsa yo'q edi. Bundan tashqari, Rim o'zini himoya qilish uchun xorijiy yollanma askarlardan tobora ko'proq foydalandi. Bu "varvarlik" Barbarikum ichidagi o'zgarishlarga parallel edi . Shu maqsadda, deb yozgan tilshunos Dennis Xovard Grin, "bizning eramizning birinchi asrlari nafaqat vahshiy jamiyatning progressiv rimlashuviga, balki Rim dunyosining inkor etib bo'lmaydigan vahshiyligiga ham guvoh bo'ldi". ^[43]
Masalan, Rim imperiyasi o'z chegarasida vahshiylar guruhlarini barpo etishda muhim rol o'ynagan. Imperator yordami va sovg'alari bilan qo'llab-quvvatlangan ittifoqchi vahshiy boshliqlarning qo'shinlari boshqa, dushman va vahshiy guruhlarga qarshi bufer bo'lib xizmat qildi. Rim iqtisodiy qudratining parchalanishi o'z kuchini saqlab qolish uchun Rim sovg'alariga qaram bo'lib qolgan guruhlarni zaiflashtirdi. Xunlarning kelishi ko'plab guruhlarni iqtisodiy sabablarga ko'ra viloyatlarga bostirib kirishiga yordam berdi.¹⁹
Sobiq Rim provinsiyalarini vahshiylar tomonidan bosib olish tabiati mintaqadan mintaqaga farq qilgan. Masalan, Akvitaniyada provinsiya ma'muriyati asosan o'ziga ishongan. Xalsallning ta'kidlashicha, mahalliy hukmdorlar harbiy boshqaruvni Ostrogotlar qo'liga "topshirib qo'yishgan" , yangi kelganlarning kimligini bilib olishgan. Galliyada imperator boshqaruvining qulashi anarxiyaga olib keldi: Franklar va Alemannilar “hokimiyat boʻshligʻiga” tortildilar,  nizo kelib chiqdi. Ispaniyada mahalliy aristokratlar vandallarga qarshi o'z qo'shinlarini ko'tarib, bir muncha vaqt mustaqil boshqaruvni saqlab qolishdi .. Shu bilan birga, Rimning Angliya pasttekisligidan chiqib ketishi sakslar va britton boshliqlari o'rtasida to'qnashuvga olib keldi (natijada ularning kuch markazlari g'arbga chekindi). Sharqiy Rim imperiyasi, asosan, mahalliy militsiyalarga tayanib, yupqa tarqalgan imperator armiyasiga va Dunay ohaklarini mustahkamlash bo'yicha keng ko'lamli sa'y-harakatlarga qaramay, Bolqon viloyatlari ustidan nazoratni saqlab qolishga harakat qildi . Ixtiyoriy istehkomlar barbod bo'lib, mahalliy aholining qashshoq ahvolini yomonlashtirdi va slavyan jangchilari va ularning oilalari tomonidan mustamlaka qilinishiga olib keldi.²⁰
Xalsall va Noblning ta'kidlashicha, bunday o'zgarishlar Rim siyosiy nazoratining buzilishidan kelib chiqqan va bu mahalliy Rim boshqaruvining zaifligini ochib bergan. Keng ko'lamli migratsiyalar o'rniga, odatda, faqat o'n minglab odamlarni tashkil etadigan kichik jangchilar guruhlari va ularning oilalari tomonidan harbiy egallab olishlar bo'ldi. Jarayon Rim provinsiyasi aholisining faol, ongli qarorlar qabul qilishini o'z ichiga oldi.
Markazlashtirilgan boshqaruvning qulashi viloyatlarda Rim o'ziga xosligi tuyg'usini jiddiy ravishda zaiflashtirdi, bu esa provinsiyalarda nega bir nechta vahshiylar o'rnashgan bo'lsa ham, nega dramatik madaniy o'zgarishlarga duch kelganini tushuntirishi mumkin.  Oxir oqibat, G'arbiy Rim imperiyasidagi german guruhlari "mahalliy jamiyatni egallamasdan yoki ag'darmasdan" joylashtirildi va ular Rim boshqaruvining tuzilgan va ierarxik (lekin zaiflashgan) shaklini saqlab qolishdi.²¹
Ajablanarlisi shundaki, ular bunday turar joy tufayli o'zlarining noyob o'ziga xosligini yo'qotdilar va lotin tiliga singib ketishdi. Bundan farqli o'laroq, sharqda slavyan qabilalari " hatto Rim viloyatlarini talon-taroj qilishda qatnashgan paytlarda ham" rer bilan bog'langan ko'proq "sparta va tenglik" Ularning tashkiliy modellari Rimlik emas edi va ularning rahbarlari muvaffaqiyat uchun odatda Rim oltiniga bog'liq emas edi. Shunday qilib, ular gotlar, franklar yoki sakslarga qaraganda o'z mintaqalariga ko'proq ta'sir ko'rsatdilar .