Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyoti.  Hozirgi  davrda  real 

hayotda  bozor  iqtisodiyoti  sof  bozor  mexanizmi  va  rejali 

iqtisodiyot  unsurlarini  mujassainlashtiradi.  Mulkchilikning  har 

xil 

shakllari, 

tadbirkorlikning  turli 

yo'nalishlari 

mavjud 

boMadi,  unda  rcjalashtirish,  bashoratlash,  aholini  ijtimoiy 

himoyalash  kuchayadi.  Masalan,  AQSh  iqtisodiyoti  hozirgi 

davrda  oldingi  erkin  bo/or  iqtisodiyotdan  sczilarli  farq  qiladi. 

Bu  farqlar  quyidagilarda  ko‘rinadi:

Birinchidan,  mulkning  bir  qisnii  davlat  qoMida  bo'lib,  u 

iqtisodiyotda  faol  rol  o‘ynaydi.  Bu  iqtisodiyotning  barqarorligi  va

45

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o‘sishi  uchun  sharoit  yaratishda,  bozor  tizimi  etarli  darajada  ishlab 

chiqarmaydigan  yoki  umuman  etkazib  bermaydigan  ayrim  tovarlar 

hamda  xizmatlar  bilan  ta’minlashda,  daromadlar  taqsimlanishini 

o‘zgartirishda  va  shu  kabilarda  namoyon  bo‘ladi.  Ikkinchidan,  sof 

kapitalizmdan  farq  qilib,  Amerika  iqtisodiyotida  yirik  korporasiyalar 

va  kuchli  kasaba  uyushmalari  shaklidagi  qudratli 

iqtisodiy 

tashkilotlar mavjud.

Bu  yerda,  shuni  alohida  ta ’kidlash  lozimki,  xususiy 

mulkchilik  va  bozor  tizimiga  suyanish,  ijtimoiy  mulkchilik  va 

markazdan  rejalashtirish  har  doim  ham  bir  vaqtda  mavjud 

bo‘lmasligi  mumkin.  Masalan,  sobiq  millatchi  Germaniya 

iqtisodiyoti 

avtoritar 

kapitalizm 

deb 

atalgan, 

chunki 

mulkchilik  xususiy  bo‘lib  qolsa-da,  mamlakat  iqtisodiyoti 

qattiq  nazorat  ostiga  olingan  va  markazdan  boshqarilgan. 

Buning  teskarisi,  bozor  sosializmi  deb  atalgan  sobiq  sosialistik 

Yugoslaviya  iqtisodiyotida  resurslarga  ijtimoiy  mulkchilik  xos 

bo‘lgan  va  bir  vaqtda  iqtisodiy  faoliyatni  tashkil  qilish  hamda 

boshqarishda  erkin  bozor  asosida  olib  borilgan.  Shveysiya 

iqtisodiyotida  ham  90  foizdan  ortiq  xo‘jalik  faoliyati  xususiy 

firmalarda  to ‘plangan  bo ‘lsa-da,  davlat  iqtisodiy  barqarorlikni 

ta ’minlash 

va 

daromadlarni 

qayta 

taqsimlashda 

faol 

qatnashadi. 

Hozirgi 

vaqtda  Xitoy 

Xalq 

Respublikasida 

davlatning  markazlashgan  holda  iqtisodiyotga  aralashuvi  va 

rejalashtirish  tizimi  saqlanib  qolgan  holda  bozor  mexanizmlari 

muvaffaqiyat  bilan  qo‘llanilib,  barqaror  va  tez  sur’atlar  bilan 

iqtisodiy  o'sishga  erishmoqda.