Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

olzlashtirish  yuz  berganda,  u  daromad  olish 

uchun  yoki  shaxsiy  ehtiyojni  qondirish  uchun  ishlatilishini 

bildiradi.  Mulkni  tasarruf  etish  -   bu  mol-mulk  taqdirining 

mustaqil  hal  qilinishidir. 

U 

mol-mulkni  sotish, 

meros 

qoldirish,  hadya  qilish,  ijaraga  berish  kabi  hollar  orqali  ro‘y 

beradi.

Mulkchilik  munosabatlarining  iqtisodiy  mazmunini  uning 

ajralmas  jihatlari  (egalik  qilish,  foydalanish,  o'zlashtirish  va 

tasarruf  etish)  belgilab  bersa-da,  bu  munosabatlar  tavsifi 

nafaqat  alohida  mulk  shakllarida,  balki  bitta  mulk  shakli 

doirasida  ham  farqlanishi  mumkin.

Misol  uchun  xususiy  mulk  shaklini  olaylik.  0 ‘z-o ‘zidan 

ko'rinib  turibdiki,  bu  mulk  shakli  bir  necha  ming  yillardan 

buyon  hozirgacha  saqlanib  kelgan.  Shu  bilan  birga  bu  davr 

davomida  xususiy  mulk  mazmunida  tubdan  o ‘zgarishlar  sodir 

boMdi. 

Uning  o ‘zgarishiga  xususiy  mulkchilikni  amalda 

q o ‘llash  (ro‘yobga  chiqarish)  usullari  sabab  bo‘ldi.  Xususiy 

mulkchilik  mehnatga  majbur  qilish  yoMi  bilan  ro‘yobga 

chiqarilsa,  u  quldoriik  yoki  feodal  munosabat  kasb  etadi: 

ro‘yobga  chiqarish  mulkdorning  o ‘z  mehnati  yordamida 

amalga  oshirilsa,  mayda  tovar  ishlab  chiqarishi  uchun  zarur 

bo‘lgan  mehnat  qilib  topilgan  xususiy  mulk  paydo  bo‘ladi; 

nihoyat, 

xususiy 

mulk 

yollanma 

ishchilar 

tom onidan 

harakatga  keltirilsa,  kapitalistik  xususiy  mulki  paydo  boMadi.

Mulkchilik  jamiyatdagi 

ham 

huquqiy, 

ham 

iqtisodiy 

munosabatlar  mazmunini  o ‘zida  ifodalaydi. 

Mulkchilikning

97

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

huquqiy  va  iqtisodiy  mazmuni  o‘zaro  bog'liq  va  bir-birini  taqozo 

qiladi,  shu  sababli  mulkchilik  bir  vaqtda  ham  iqtisodiy,  ham 

huquqiy 

kategoriya 

hisoblanadi. 

Bu 

birlikda, 

yuqorida 

ko‘rsatilganidek,  hal  qiluvchi  rolni  mulkchilikning  iqtisodiy 

tomoni  egallaydi.  Agar  mulk  iqtisodiy  jihatdan  ro'yobga 

chiqarilmasa, 

ya’ni 

o'zlashtirilmasa, 

ishlab 

chiqarishda 

foydalanilmasa  yoki  mulk  egasiga  daromad  keltirmasa,  bunda 

u  «huquqiy»  kategoriya  sifatida  qoladi.

Mulkchilik  xo'jalik  va  tadbirkorlik  faoliyatining  turli 

shakllari  orqali  iqtisodiy jihatdan  ro'yobga  chiqariladi.

Boshqa  tom ondan,  mulkchilikning  huquqiy  jihati  uning 

iqtisodiy 

tomoniga 

nisbatan 

faqat 

bo'ysunuvchi 

rol 

o ‘ynamaydi. 

Bu 

shunda 

ko'rinadiki, 

ishlab 

chiqarish 

vositalariga  m a’lum  huquqiy  egalik  qilmasdan,  hech  kim 

ishlab  chiqarish  jarayonini  amalga  oshira  olmaydi,  ishlab 

chiqarish 

vositalari 

va 

ishlab 

chiqarilgan 

mahsulotdan 

foydalana  olmaydi.  Shu  sababli  mulkchilikning  huquqiy 

normalari  (egalik  qilish,  tasarruf  qilish,  foydalanish  huquqi) 

iqtisodiy 

munosabatlarning 

aniqlashtirilgan 

ko'rinishi 

hisoblanadi.

Huquqiy  m c’yorlar,  bir  tomondan,  aynan  mulkchilik 

munosabatlarini  muhofaza  qilish  zarurati  bilan  bog'liq  holda 

vujudga  kelsa,  boshqa  tom ondan  u  tovar  ishlab  chiqarish 

sharoitida  mulkchilik  munosabatlarini  rivojlantirishda  g‘oyat 

muhim  rol  o ‘ynaydi.  Bu  rol  shunda  ko'rinadiki,  tovar  xo'jaligi 

sharoitida  ayrim  ijtimoiy  qatlamlar  ishlab  chiqarish  jarayonida 

qatnashmasdan,  ayirboshlash  munosabatlarida  ishtirok  etib 

(masalan,  savdo  vositachilari)  mulkdorga  aylanish  imkoniyati 

paydo  boMadi.

Shunday 

qilib, 

mulkchilikning 

huquqiy 

normalari, 

birinchidan,  ishlab  chiqarish  vositalari  va  yaratilgan  moddiy 

ne’matlarning  muayyan  shaxslarga  (huquqiy  yoki  jismoniy) 

tegishli  ekanligini,  ikkinchidan,  mulk  egalarining  qonun  bilan 

qo'riqlanadigan  vakolatlarini  va  nihoyat,  uchinchidan  mol- 

mulkni  himoya  qilish  usullarini  belgilab  beradi.

98

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Mulkchilik  munosabatlari  va  ulardan  kelib  chiquvchi 

huquqiy  vakolatlarning  mohiyatini  quyidagi  shartli  misol 

yordamida  yaqqolroq  tasavvur etish  mumkin  (1-jadval).