Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Uchinchi  holat.  Zam indor  yerning  holatini  va  yollanma 

ishchi  ustidan  nazorat  uchun  ham  vaqt  topa  olmay,  yerni 

uzoq  muddatga  ijarachiga  topshirdi.  Ijarachi  yerga  egalik 

qiluvchi  va  unda  shaxsan  o ‘zi  ishlagani  uchun,  yerning 

foydalanuvchisiga  aylandi.  Ishlab  chiqarish  natijasini  zam indor 

(ijara  haqi  ko‘rinishida)  va  ijarachi  birgalikda  o ‘zlashtiradi.

TVrtinchi  holat.  l.Endi  ijarachining  o ‘zi  ham  yerda 

mehnat  qilmay,  yollanma  ishchidan  foydalana  boshladi.

99

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Natijada 

yer 

bo'yicha 

mulkiy 

huquqlarning 

yanada 

tabaqalanishi  ro‘y  berdi:  yerdan  foydalanuvchi  —  ishchi,  uning 

egasi  —  ijarachi  (ijara  shartnomasi  muddati  davomida), 

tasarruf etuvchisi  —  zamindor.  Ishlab  chiqarish  natijasi  ijarachi 

va  zam indor  o ‘rtasida  taqsimlanib,  ishchi  uchun  ish  haqi 

to ‘lanadi.

Mulkchilik  munosabatlari  uning  obyektlari  va  subyektlari 

bo'lishini  shart  qilib  qo‘yadi.  Mulkka  aylangan  barcha  boylik 

turlari  mulkchilik  obyektlaridir.  Mulk  obyekti  boMib,  inson 

yaratgan  moddiy  va  m a’naviy  boyliklar,  tabiiy  boyliklar,  aqliy 

mehnat  mahsuli,  insonning  mehnat  qilishi  qobiliyati  -   ishchi 

kuchi  va  boshqalar  hisoblanadi.  Mulk  obyektida  asosiy  bo‘g ‘in

-   bu  ishlab  chiqarish  vositalariga  egalik  qilish  hisoblanadi. 

Ishlab  chiqarish  vositalari  kimniki  bo‘lsa,  ishlab  chiqarilgan 

mahsulot  ham  unga  tegishli  bo'ladi.

Real  hayotda  ishlab  chiqarish  vositalarining  umumlashish 

darajasi  turli  xil,  ya’ni  ishlab  chiqaruvchilarning  ishlab 

chiqarish  vositalari  bilan  qo ‘shilishi  turli  darajada  va  turli 

shakllarda  amalga  oshiriladi.  Shunga  mos  ravishda  mulk 

subyektlari  vujudga  keladi.  Mulk  subyekti  jamiyatda  m a’lum 

ijtimoiy-iqtisodiy  mavqeiga  ega  bo'lgan,  mulk  obyektini 

0

‘zlashtirishda 

qatnashuvchilar, 

mulkiy 

munosabatlar 

ishtirokchilari  bo‘lib,  ular  jam oa,  sinf,  tabaqa  yoki  boshqa 

ijtimoiy  guruhlarga  birlashgan  bo‘ladi.  Ayrim  kishilar,  oilalar 

va  davlat  ham  mulkchilik  subyekti  boMib  chiqadi.

Mulk  obyektlari  va  subyektlari  yordamida  mulkchilik 

munosabatlari  va  huquqlarini  yanada  yaqqolroq  tushunish 

mumkin.  Mulkchilik  munosabatlari  -   bu  mulk  obyektini 

o'zlashtirish  bo'yicha  mulk  subyektlari  o'rtasidagi  iqtisodiy 

munosabatdir.  Bu  qoidani  quyidagi  tasvir  orqali  ifodalash 

mumkin:

100

www.ziyouz.com kutubxonasi

---