Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchllik munosabatlari

Jamoa  mulki  -  

muayyan 

maqsad 

yoMida  jamoaga 

birlashgan  kishilar  tomonidan  moddiy  va  m a’naviy  boyliklarni 

hamjihatlik  bilan  o‘zlashtirishni  bildiradi.  Jamoa  mulki  davlat 

mulkini  korxona  jamoasi  sotib  olishi,  badal  toMab  korxona 

qurishi,  aksiya  chiqarib,  ularni  sotish  kabi  yoMlar  orqali  paydo 

boMdi.  Jam oa  mulkining  muhim  xususiyati  shundaki,  ishlab 

chiqarish  vositalari  va  mehnat  mahsuliga  ayrim  shaxslar  emas, 

balki  m a’lum  guruh,  kishilar egalik  qiladi.

Jamoa 

mulkiga 

-  

kooperativlaming, 

ijara 

va  jamoa 

korxonalarining,  aksionerlar  jamiyatlari,  xo‘jalik  jamiyatlari  va 

shirkatlarining,  jamoa  tashkilotlari  hamda  diniy  tashkilotlaming 

mulki  kiradi.

Kooperativlar  mulkining  asosiy  belgisi  ishlab  chiqarish 

vositalari  va  uning  natijalarini  o ‘zlashtirislming  jam oa-guruh 

xususiyatidir. 

Mulkchilikning 

bu 

turida 

ishlab 

chiqaruvchilarning  ishlab  chiqarish  vositalari  bilan  qo ‘shilishi

107

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muayyan  mehnat  jamoasi  doirasida  ro‘y  beradi. 

Ishlab 

chiqarish  vositalaridan  foydalanish,  ularni  o ‘zlashtirish  mulk 

egasi  boMmish  mehnat  jamoasi  doirasida  amalga  oshiriladi 

hamda 

jam oa 

va 

shaxsiy 

iqtisodiy 

manfaatlarning 

mushtarakligi  vujudga  keladi.

Kooperativlar 

qishloq 

xo‘jaligida, 

sanoat, 

qurilish, 

transportda,  savdo,  umumiy  ovqatlanish,  pulli  xizmatlar 

sohasida,  ishlab  chiqarish  hamda  ijtimoiy-madaniy  hayotning 

boshqa  tarmoqlarida,  ilmiy,  ilmiy-texnikaviy  xizmat  ko‘rsatish 

sohalarida  Ьаф о  etilishi  va  faoliyat  ko‘rsatishi  mumkin.

Kooperativ  faoliyat  uchta  asosiy  turga  ajraladi:  ishlab 

chiqarish,  matlubot  va  aralash  kooperativlar.

Ishlab  chiqarish  kooperativlari  o ‘z  a ’zolarining  shaxsiy 

mehnatiga  asoslanadi. 

Ishlab  chiqarish  va  xizmatlarning 

boshqa  sohalaridagi  kooperativlaming  har  biri  o ‘ziga  xos 

xususiyatlarga  ega  bo‘lib, 

ular  ichida  qishloq 

xo‘jaligi 

kooperativlari  alohida  ajralib  turadi.

Qishloq  xo‘jalik  ishlab  chiqarish  kooperativlarining  asosiy 

shakli jam oa  va  shirkat  xo‘jaliklaridir.

Masalan,  jam oa  xo'jaliklari  va  boshqa  qishloq  xo‘jalik 

korxonalari  doirasida  kollektiv  va  oilaviy  pudrat  hamda  yer 

uchastkalari  va  asosiy  fondlarni  ijaraga  olish  sharoitida 

daromadlari  pirovard  natijaga  bogMiq  ravishda  shakllanadigan 

xo‘jalik  hisobidagi  kooperativ jam oalar  tuzilmoqda.

Mulkchilikning  davlat  shakli  bilan  bir  qatorda  sohani 

rivojlantirishning  bir  qator  masalalarini  echishda  (uy-joy,  ijtimoiy 

infrastrukturaning  boshqa  obyektlari  -   sanatoriyalar,  dam  olish 

uylari, 

bolalar 

bog‘chalari 

va 

shu 

kabilami 

qurishda) 

kooperativlaming roli  oshib bormoqda.

M ehnatkashlarning  shaxsiy  mulki  asosida  ishlab  chiqarish, 

xizmat  ko‘rsatish  sohalari,  uy  qurilish  kooperativlari,  bog‘- 

tomorqa  shirkatlari  va  shu  kabi  kooperativlar  rivojlanmoqda.

Shaharlarda  aholining  tovarlar  va  xizmatlaiga  boMgan  talabini 

yaxshiroq  qondirish maqsadida davlat korxonalari  hamda tashkilotlari 

uning tasarrufidan  chiqarilib turli xil matlubot kooperasiyalari vujudga 

kelmoqda.  Matlubot  kooperasiyasining  mulki  mulkchilikning  davlat 

va  boshqa  shakllaridan  kelib  chiqadi.  Mulkchilikning  bu  shakli

108

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyatida  uning a’zolari o'z  mehnati  bilan  ishtirok etishi  shart emas. 

Matlubot  kooperasiyalari  mustaqil  yoki  turli  korxona,  tashkilot  va 

muassasalar qoshida tashkil qilinishi  mumkin.  Matlubot kooperasiyasi 

tizimi  xizmat  ko'rsatish,  shaxsiy  tomorqa  xo'jaligida  etishtirilgan 

mahsulotlar va  xalq  hunarmandchilik buyumlarini  shartnoma asosida 

sotishni  ta’minlashda belgilangan  huquqlardan foydalanadi.