Ijtimoiy-iқtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari

mavjud bo’lmagan sharoitdagi kooperastiyadir.
Manufaktura davrida ishlab 
chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi, 

---

10 
har bir ayrim xodim esa yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda 
oddiy kooperastiyadagidek qo’l mehnatiga va qo’l mehnatiga asoslangan qurolga 
tayanadi.
Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga keltirib hamda 
ishchini tor operastiyalarni bajarishga bog`lab, yirik mashinalashgan ishlab 
chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab 
chiqarishni tashkil etish, mehnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning 
butun texnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham 
tub o’zgarishlar ro’y beradi. XVIII asrning so’nggi 30 yili ichida boshlangan 
sanoat revolyustiyasi natijasida 
yirik mashinalashgan ishlab chiqarish
vujudga 
keldi.
Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mehnat taqsimoti hamda 
mashinali mehnatga asoslangan kooperastiyadir.
Fabrika ichidagi mehnat 
taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan belgilanadi.
Fan-texnika, texnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, 
Dj. Gelbreyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch 
bosqichga:
-industrlashgangungacha bo’lgan jamiyat,
-industrlashgan jamiyat,
-yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni 
tavsiya etadilar. 
Bunda ular industrlashgangungacha bo’lgan jamiyatning asosiy belgilari 
sifatida: 
a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; 
b) qo’l mehnatining hukmronligi;
v) mehnat taqsimotining juda sayozligi (dehqonchilik, chorvachilik, 
xunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); 
g) natural xo’jalikning hukmronligini ko’rsatadi. 

---

11 
Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi industrlashgan jamiyatning 
asosiy belgilari deb:
a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; 
b) sanoatning fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar 
sonining ko’payishi;
v) shahar aholisining qishloq aholisiga qaraganda ko’payishi va boshqalar. 
Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi yuqori darajada industrlashgan 
jamiyatning asosiy belgilari: 
a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; 
b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi;
v) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va 
malakali mutaxassislar rolining oshishi;
g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va 
hisoblash texnikalarining keng qo’llanilishi; 
d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur etkazmasdan iqtisodiy resurslarning 
hamma turlarini tejash imkonini beradigan yangi texnika va texnologiyalarning 
keng qo’llanilishi va boshqalar. 
Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, texnika va texnologiyadagi o’zgarishlar 
jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining, 
ishchi-xizmatchilar tarkibining o’zgarishiga, mehnat unumdorligining o’sishiga 
olib keladi. Lekin bu texnik o’zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan 
jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va 
ularning xarakterini bilishda ham texnik ham ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarning 
birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialektik aloqadorlik va 
ta’sir natijasida sodir bo’ladigan taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir. 
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan texnika va texnologiyaning rivojiga ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir necha 
ming yillab rivojlanmay yotgan texnika va texnologiya taraqqiyoti tovar xo’jaligi 
va bozorning vujudga kelishi bilan gurkirab o’sib ketdi. 

---

12 
Texnika taraqqiyotining hamma bosqichlari ya’ni oddiy kooperastiya, 
manufaktura, mashinalashgan ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori 
darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari keyingi 250-300 
yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g`ri keladi. Shuning uchun ham 
keyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy 
tizimlarga bo’lib o’rganadilar.