İkram agasiyev şİrxan səLİmov azərbaycan tariXİ baki-2017 Elmi redaktor

Dil və Ədəbiyyat. Monqol işğalları Azərbaycan ədəbiy­yatına da mənfi təsir göstər­mişdi. Lakin buna baxmayaraq bu sahədə müəyyən işlər görülmüşdü. XIII əsrin əvvəl­lərində şair Şəmsəddin Təbrizi “Kəlilə və Dimnə” üslubunda “Fərid əs-süluk” adlı əsər yazmışdır.Azərbaycan-türk dilində ədəbiyyat daha çox inkişaf etmişdi. İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan türk və fars dillərində divan yaratmışdı. Azərbaycan dilində klassik poeziya­nın ilk nümunələri yaradılmışdı.1233-cü ildə şair Əli Azərbaycan dilində “Yusif və Züleyxa” adlı əsər yazmışdır. “Mürşidi-kamil” ləqəbli Şəms Təbrizi “Məqamat” əsəri ilə bütün şərqdə məş­hurdur. Əhvədi Marağayinin (1274-1338) “Dəhnamə”, “Cami-­cam” əsərləri elmi-fəlsəfi, əxlaqi və dini mövzudadır.XIV əsrdə ədəbiyyat xeyli inkişaf etmişdi. Şirvan­şahlar sarayında yaşamış Arif Ərdəbilinin 1369-cu ildə yazdığı “Fərhadnamə” poemasının qəhrəmanı İran şahı Xosrov deyil, memar Fərhaddır. Əsərdə Şamaxı, Bakı abidələrinin təsvirinə daha çox yer verilmişdir. Dövrünün tanınmış şairlərindən olan Əssar Təbrizi (1323-1390) “Mehr və Müştəri”, “Saqinamə” kimi poemaların müəllifi­dir.Onun qəhrə­manları bütün əzab və əziyyətlərə dözərək öz arzularına çatırlar. Hürufilik təliminin banisi Fəzlullah Nəimi “Cavidannamə”, “Novruznamə”, “Məhəbbətnamə”, “ Vəsiyyət­namə” kimi əsərlər yaratmışdır.

XV əsrdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatında fars dilində yazılan əsərlərin sayı azalır, ana dili – Azərbaycan türk­cəsində yazan şairlərin sayı artırdı. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində dövlət dili Azərbaycan dili idi və hökmdarlar ana dilində yazılan əsərlərə üstünlük verirdilər. Azərbaycan dilində yazıb yaradan şairlərdən Kişvərini, Həbi­bini, Nəsimini, Cahanşah Həqiqini, Şah Qasım Ənvarı göstərmək olar. Kişvəri və Həbibi Ağqoyunlu Sultan Yaqub Mirzənin sarayında ən hörmətli sairlər idilər.

XV əsr ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi İmaməddin Nəsimidir. Nəsiminin yaradıcılığında insan problemi mərkəzi yer tutur. Azərbaycan, fars və ərəb dillərində yazıb yaradan Nəsimi əsərlərinin böyük hissəsini, o cümlədən 12 min misradan ibarət divanını öz ana dilində - Azərbaycan türkcəsində yazmışdır.

Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah “Həqiqi” təxəllüsü ilə seirlər yazırdı. Hürufilik hərəkatının iştirakçısı Şah Qasım Ənvar (1355-1435) həm fars, həm Azərbaycan dilində yazıb yaratmışdır.